Onderzoek en vertoog 2

Een flonkerend miniatuur

In Lady into Fox, den prachtigen kleinen roman van David Garnett, wordt aan een buiten de natuurlijke orde der dingen liggende gebeurtenis (i.c. de verandering van een dame in een vos) zoveel realiteit gegeven, dat Garnett's meesterschap een gewoon, alledaags geval tot leven schijnt te roepen. Een dergelijk proces doet zich voor in Die Fabel vom Peter Lech van Victor Otto Stomps en in Die Fabel von Paul und Maria van denzelfden schrijver. Het werk van den jong gestorven Franz Kafka vertoont soortgelijke trekken.

Tegenover dit vermogen, het romantische, fantastische en ongemene in te schakelen in de vanzelf sprekende werkelijkheid, vindt men soms de even zeldzame eigenschap, omgekeerd het

[p. 269]

reële als van een andere wereld uit te belichten met den schijn van onwerkelijkheid. Zonder nu de schrijfster van Paul, met haar zin voor het feitelijke, tastbare, ‘diesseitige’, de macht tot deze romantische ontstoffelijking toe te kennen, kan men toch toegeven dat zij in haar beste ogenblikken de sterke, vaste steunpunten des levens weet om te toveren tot een zekere gevoelsspheer, waarin alles een soort van fataliteit verkrijgt die aan de gewende redelijke en bewaakte houvasten schijnt te ontstijgen.

In dezen korten roman - men zou het ook een grote novelle kunnen noemen - is zulks m.i. het geval. Zonder den van ouds vertrouwden bodem der rationele psychologische uitbeelding te verlaten, doet mevrouw Boudier ons soms even onze redelijke gerichtheid verliezen, of we tegenover verborgen, onbekende, ongehoord nieuwe levenswetten beseften te zijn gesteld, zonder dat hierover gesproken of zelfs met maar een enkel woord van het gewende aspect der dingen werd afgeweken.

Maar deze omschrijving is wellicht reeds iets te bewust en zwaarwichtig voor de subtiele effecten, welke de schrijfster, mogelijk onwillekeurig, hier en daar verwekte in dit werkje, dat misschien tot de beste van haar kleinere geschriften behoort.

Een rijk, genotzuchtig, pretlievend jong meisje, zeventien jaar oud, ontmoet te Parijs den Italiaansen schilder Varniere, bij wien ze lessen neemt. Er ontwikkelt zich een intieme verstandhouding, welke niet zonder gevolgen blijft; de man echter wenst hieruit generlei consequenties te trekken. Het meisje staat nu het kind af aan de oudere vrouw, bij wie ze in pension is, en vertrekt naar Holland. Deze vrouw, die kort daarop weduwe wordt, voedt denjongen Paul, die niet beter weet of ze is zijn moeder, ten koste van de zwaarste offers en moeizamen arbeid zo goed mogelijk en met grote liefde als haar eigen kind op.

Jaren later. Het jongemeisje is gelukkig getrouwd en moeder van twee kinderen geworden. Paul's gewaande moeder, arm, zwak van gezondheid en den komenden ouderdom zoveel mogelijk terwille van haar pleegkind verhelend, leeft slechts door en voor diens liefde: zij is intussen hertrouwd, uitsluitend om den jongen te doen echten, en na twee jaar weduwe geworden. Nu ontmoeten de twee vrouwen en de drie kinderen elkander op een buitenlandse badplaats in hetzelfde hotel.

De oude, bittere karaktertegenstelling tussen de beide vrouwen laait op tot fellen haat, nu blijkt hoezeer Paul zich aangetrokken voelt tot de mooie, rijke, elegante dame, die zijn moeder is.

[p. 270]

Het is de van haar geërfde zucht naar weelde en vermaak, welke hem tot dit vrolijke, luchtig levende gezin, en voornamelijk tot de moeder drijft. Maar toch tevens een dieper instinct, en dat ook in deze laatste - mevrouw Van der Willige - spreekt. En de egoïstische trekken, die door zijn jeugd en het bloed van zijn moeder in hem zijn geworteld, doen Paul blind zijn voor het weinige, wat met enorme opoffering de oudere vrouw, die zijn moeder schijnt, hem aan plezier kan bieden, tegenover de mondaine, sierlijke, aangename levensspheer van de vrolijke mevr. Van der Willige en haar tweetal, zijn speelgenootjes.

Terwille van Paul en het zorgvuldig behoede geheim moeten de vrouwen in het openbaar inmiddels hun haat en hun wederzijds op verschillende motieven berustende, verterende afgunst zoveel mogelijk maskeren. Alle conflicten moeten naar buiten latent blijven; dat maakt den verwoeden strijd tussen beide vrouwen om Paul's genegenheid des te verbitterder. De jongste echter, die indertijd van haar rechten afstand gedaan heeft, durft ten slotte deze niet meer te doen gelden, uit angst haar huwelijksgeluk en veilige levensrichting te verstoren. Zij reist, onder een voorwendsel, plotseling met haar dochtertje en zoontje weer af, tot groot verdriet van Paul.

Tot zover, zeer vereenvoudigd saamgevat, de gang van het verhaal, waarin ik bovenal bewonder dat mevrouw Boudier bij zo grote beknoptheid van details zulk een volledigheid heeft weten te bereiken. Hoe schrijnend is de primitieve en toch geraffineerde wreedheid voelbaar gemaakt, waarmede als het ware het leven zelf deze twee vrouwen tegenover elkaar stelt. De trotse, lichtzinnige, zelfbewuste, mooie jongere, nu plotseling vaag verontrust door vertedering en berouw bij de hartstochtelijke, blinde toenadering van het eens door haar verlaten kind, welks bestaan zij in al die jaren reeds welhaast vergeten was. En de oudere vrouw, zwak, uitgeput door zorgen en ziekte, na een leven van liefderijke onzelfzuchtigheid verteerd door den angst, dat al haar moeiten en jarenlang sloven vergeefs zijn geweest, dat alles nu zal uitkomen en haar jongen, die haar enige levensvreugde is, haar zal worden ontnomen; of anders althans zijn genegenheid.

De stijl van dit boek is in het algemeen uitstekend, zij het dan niet overal vlekkeloos. Wendingen als de volgende zijn mij steeds zeer onzuiver voorgekomen: ‘“prachtig hè?” kwam de jongen’; ‘“Uw zoon lijkt niet op u”, viel zij onbeheerscht boosaardig aan. “Hij lijkt op den signore Varniere”, sloeg de ander

[p. 271]

meteen toe’ enz. Ook een waarschijnlijk niet bewust toegepaste, maar uit slordigheid ontstane herhaling als ‘de blauwe, wat bolle oogen’ (blz. 11 ) en ‘haar wat bol blauwe oogen’ (blz. 16) ervaart men in een overigens zo zorgvuldigen schrijftrant als niet gemotiveerd en daarom storend.

Uitstekend weergegeven zijn de koel-beleefde, venijnige gesprekken vol toespelingen tussen beide vrouwen, den enkelen keer dat ze elkander toespreken in de badplaats die ze samenvoerde. De nauw verzwegen woedende haat, de noodlottige dreiging in die dialogen behoort, gelijk mevrouw Boudier ze hier tot leven bracht, tot die romantische, suggestieve transpositie der werkelijkheidsspheer waarop wij in den aanvang doelden. Evenals de Griekse ‘eironeia’ in de situatie, dat de lezer de toedracht van Paul's afstamming weet, welke dezen onbekend blijft.

Dat element is ook aanwezig in de voortreffelijke, sobere maar zeer rake wijze, waarop de schrijfster het onbewust half-amoureuze weet aan te duiden in Paul's onbedwingbare, als door onbekende driften gedreven gevoelens voor de mooie, jonge mevrouw Van der Willige, die zijn eigenlijke moeder is. Gevoelens, hemzelf als zodanig natuurlijk onbekend. De scène van blz. 52-55, waar Paul haar zijn liefde belijdt, is meesterlijk en een hoogtepunt van het boek.

1937

Ina Boudier-Bakker, Paul. Amsterdam, P.N. van Kampen & Zoon.