Onderzoek en vertoog 2

[p. 266]

Kunstenaars in uitzonderingspositie

Over de Engelsen in de kunst zou men hele boekdelen kunnen volschrijven zonder den voorzorgsmaatregel van enige voorafgaande afbakening. In de kunst noch daarbuiten nopen zij tot door persoonlijke gemoedsbeweging gekleurde oordelen. Ten aanzien van de Joden moet men volstaan met de vaststelling dat zij anders zijn; iedere verdere uitweiding verlaat het terrein der objectiviteit. Waardoor dan dit onderscheid?

Omdat de Joden overal in een uitzonderingspositie leven. De Engelsen zijn een volk. De Joden zijn een volk. Maar de laatsen zijn geen volk als een ander. Zij hebben geen taal, zij hebben geen land, zij leven verspreid te midden der andere volken. Afgezien van hun, naar kwantitatieve verhouding miniem kleine, nationale centrum in Palestina, zijn hun land en taal die van het volk, waaronder zij leven. Hieruit volgt noodzakelijk, dat ook hun cultuur en hun kunst die van dat volk zijn. Grotendeels althans: zij blijven uiteraard, in die volksgemeenschap, een element behouden van die andere, de afstammingsgemeenschap, waartoe zij ook behoren. Dat element is overigens imponderabel en laat zich bezwaarlijk met enige exactheid afgrenzen of nader definiëren. Maar ook niet ontkennen.

Dat het een bron van conflict en tragiek in zich moet bergen is inmiddels wel aanstonds duidelijk. Als minderheid verwekken de Joden waar zij wonen, overal en steeds, - en tot welk maximum, sedert hoeveel generaties ook, opgegaan in hun omgeving, - een in wezen andere reactie dan elk normaal, d.i. autochthoon volk. Daarom is - om bij ons aanvankelijk voorbeeld te blijven - de vraag naar de plaats van de Engelsen in de kunst, voor een ander volk, ten hoogste een theoretisch aesthetische vraag. Voor wat de Joden betreft is zij een onmiddellijk practische strijdvraag, die uitsluitend bekeken wordt in samenhang met die andere: of een zo zonder tweede voorbeeld innige vermenging van een ander element in de cultuur van een volk al dan niet als schadelijk is te beschouwen.

Ik zal mij hier aan een beantwoording van die vraag niet wagen. De waarde van een antwoord is niet universeel genoeg, want zij hangt voor ieder samen met zijn zienswijze over de rol van het nationale in een cultuur, en van het internationale. En hierover heerst grote onenigheid, al kan worden vastgesteld dat in dezen tijd de mening veld wint, dat waarlijk, vruchtbaar internationalisme alleen kan wortelen in de vrijwillige, gelijk-

[p. 267]

waardige samenwerking van wat nationaal is.

Maar hoe dit ook zij, één ding is toch wel onbetwistbaar: dat men door hartstocht verblind moet zijn om de Joden verantwoordelijk te stellen en te doen boeten voor den toestand van verstrooiing, welken zij gewild noch gezocht hebben, doch waarin zij zich nu eenmaal ruim 20 eeuwen gesteld zien. Al te weinig is de kwestie van de Joden in de kunst, in de geschriften over dit onderwerp, nu eens van den kant van de Joden zelf bezien. Als mededragers van het geestelijk bezit, niet van zichzelf maar van de volken waartoe zij mede behoren, vonden zij nooit dien blijvenden weerklank die, niet individueel maar collectief, de voor het creëren onontbeerlijke atmospheer is. Vooral deed zich dit sterk gevoelen in kunstperioden van romantische vernieuwing, gelijk in het begin dezer eeuw en ook thans weer. Omdat (ik kan stellingen als deze natuurlijk niet met argumenten staven in dit bestek) realisme internationaal en romantiek nationaal gericht en gegrond is.

Te zelden, ik zei het reeds, heeft men zich afgevraagd, niet wat andere volken voor nadeel of profijt hebben gehad aan de kunst der Joden, maar hoeveel het Joodse volk zelf erbij verloren heeft, dat uiteraard de kunst van de, in verspreiding levende, Joden geen Joodse kunst is kunnen worden. Immers de zichtbare, omringende wereld - oppermachtige factor in het ontstaan van kunst-moest vanzelf van ongemeen groter invloed blijven dan de oorspronkelijke Joodse wezenstrekken. De individuele gezindheid veranderde daaraan niets, want kunst komt nu eenmaal niet volgens meningen en principes tot stand. Alle pogingen, voor het probleem een oplossing te vinden in het streven naar een Joodse kunst (b.v. in de litteratuur het schrijven voor Joden, over Joden of als Joden) bleven daarom kunstmatig en vruchteloos. Het streven naar een nationale Joodse kunst, of naar het herleven van het Hebreeuws, mogen gewichtige en zelfs onontbeerlijke momenten zijn in den wederopbouw van het land Israël als nationale woonplaats, het kon de kunst der Joden niet essentieel veranderen, in haar geheel. Een nieuwe kunst ontstaat slechts uit een nieuwe orde, niet uit het streven daarnaar; zij is geen voorloper, maar product van een tijd en een samenleving.

Aan den anderen kant kan, naar de geschiedenis ons leert, ook een streven naar de sterkst mogelijke assimilering aan andere volken onmogelijk het element van anders-zijn der Joodse kunst volkomen teniet doen, in het midden gelaten of dat ele-

[p. 268]

ment groot of klein, belangrijk of onbelangrijk is, en zijn tenietdoening wenselijk. De differentiëring der nationale culturen, ook in haar edelsten, van alle chauvinisme ontdanen, humanistischen staat, is niet zwakker maar sterker dan honderd, dan tweehonderd jaar geleden. Zij is wellicht, ondanks de onnoemmelijk veel groter onderlinge uitwisseling van de modernen tijd, sterker dan ooit te voren.

De ontwikkeling laat zich niet forceren, noch naar den enen noch naar den anderen kant.

Het is nu ongeveer 23 jaar geleden dat ik als publicist debuteerde met een brochure, getiteld De Cultureele Noodtoestand van het Joodsche Volk waarin voor het eerst in ons land het vraagstuk van de Joden in de litteratuur werd behandeld. Ik zou die studie nu anders schrijven; minder radicaal en stelselmatig vooral waar ze zich bezighield met het onderzoek van kunst. Maar in beginsel sta ik nog achter mijn opvattingen van toen, welke, naar ik meen, sindsdien helaas meer en ontstellender door de latere gebeurtenissen zijn gerechtvaardigd dan ik destijds kon voorzien. In hoofdzaak stemmen de hierboven gegeven korte beschouwingen met die uiteenzettingen overeen.

Als Jood zie ik de uiteindelijke oplossing van het Joodse probleem uitsluitend in de doelstellingen van het Zionisme. Van dat probleem is het vraagstuk van de Joden in de kunst in laatste instantie een onderdeel.

1937