Onderzoek en vertoog 2

Een Vlaams debuut

Een onzer meest uitmuntende jongere romanschrijvers vroeg mij dezer dagen in een gesprek, of ik ook niet van mening was, dat de Franse litteratuur, om haar universeelheid, te prefereren was boven de Engelse en Duitse. Ik heb toen enigszins ontwijkend geantwoord, en ben mij achteraf eerst bewust geworden, waarom ik een zeker verzet gevoelde tegen een meer positieve uitspraak. Mocht hij deze beschouwing onder ogen krijgen, dan zal hij ongetwijfeld glimlachen om den esprit d'escalier.

Ik geloof dat het minder juist is, de litteraturen in te delen naar de nationale kenmerken - welke zij stellig mede bezitten -, maar dat met name in de meer moderne tijden (zeggen wij: sedert de Romantiek) een vergelijkende studie als vruchtbaarder uitgangspunt de, over de landsgrenzen heenspoelende, en daardoor in wezen internationale stromingen doet herkennen. De Romantiek, hoezeer bij elk volk ‘naar 's lands wijs’ een eigen gestalte aannemend, was een Europees verschijnsel; aldus dienen ook het naturalisme en impressionnisme te worden beschouwd, het symbolisme, later het expressionnisme en de nieuwe zakelijkheid. Een voorbeeld. De mentaliteit van den expressionnistischen toneelschrijver Georg Kaiser is in vele opzichten

[p. 264]

zeer Duits. Toch plaatst de wijze, waarop hij in zijn toneelstuk over den blauwbaard baron de Retz, Gilles und Jeanne (1923), het verleden oproept, dit werk telkens naast de verwante, even zwoel-kleurige romantiek van Vestdijk's historische evocaties. Evenzo vertoont de diep peilende, wijsgerig-ethische menselijkheid van een zijner andere stukken, Nebeneinander (ook uit 1923) - wellicht is dit drama van een pandhuishouder zijn mooiste, hoewel minder bekend - onbetwistbare geestverwantschap met den wel niet voluit expressionnistischen, maar dan toch in zekeren zin uit het expressionnisme voortgekomen Gerard Walschap. Een uiting als ‘Es ist Schuld... und nicht Schuld...’ in het prachtige eerste toneel van het vijfde bedrijf past geheel in Walschap's levensbeschouwing. Bovendien kan men dit werk nog opvatten als een in zijn koene compositie fraai staal van de simultaneïstische beweging, welke in die dagen, nog nieuw en onbedorven, in de wereldlitteratuur haar intrede deed. Eerst het vooral in de vormgeving naar voren komende verstandelijke element, door Diebold overigens mateloos overschat, gaf aan dit alles een typisch Duitse nuance.

Een nuance slechts is het ook, welke den hier te behandelen kleinen roman tot Vlaams werk stempelt. Essentiëler is, dat hij, in wijder verband, een echt product is van de nieuwe zakelijkheid met nog een kleine rest van dien romantisch expressionistischen inslag, waardoor die zakelijkheid veelal naar het voorafgegane tijdvak van haar oorsprong en ontstaan blijft terugwijzen. De Vlaamse schakering daarbij is, dat de schrijver van Het Jeugdavontuur van Leo Furkins het hier en daar een beetje ‘erg’ heeft willen maken en soms, ondanks zijn prijzenswaardig streven naar bondige uitdrukking, dan wat al te sterke en grote woorden bezigt. Een expressionnistisch bezinksel weliswaar, maar toch heeft men ook bij de bekwaamste Vlaamse auteurs wel eens het gevoel, dat zij, om aan een zeker isolement van provinciale Weltfremdheid te ontkomen, het soms te dik erop leggen (‘modern’, ‘demonisch’, ‘cosmopolitisch’), wat b.v. reeds in te brengen was tegen het toch in vele opzichten zo mooie Ivoren Aapje van Teirlinck, dat hierdoor zeer geleden heeft, en in het oordeel der latere critiek misschien meer dan billijk is.

Hoewel dus toch nog tot de school der nieuwe zakelijkheid te rekenen - wie van de Vlaamse jongeren kan zich aan het machtige voorbeeld van Elsschot en Walschap onttrekken? - is de stijl van Het Jeugdavontuur van Leo Furkins iets losser, vloeien-

[p. 265]

der, gecompliceerder omschrijvend, ook trager. De psychologie beweegt zich meer in het pathologische, maar is als zodanig, vergeleken b.v. bij een Walschap, te academisch. En deze te grote nadrukkelijkheid van den opzet is een tekortkoming. Inderdaad zou men den gansen ontwikkelingsgang van Leo Furkins als het ware een schoolvoorbeeld van Freud's theorieën kunnen noemen. Als jongen van vijftien wordt de moederbinding in hem geaccentueerd door de liaison met een volwassen vrouw. Dat deze later met zijn vader huwt, maakt de figuur volledig. Een tuchtiging, hem vervolgens op straat toegediend door den begeleider van een vrouw, die hij - schuchter uit de verte - gevolgd had, voltooit de reeds gevormde haat- en rancuneuze minderwaardigheids-affecten, welke hem zijn vader op diens ziekbed door een te sterke pijnstillende injectie zal doen doden, en later zijn verloofde door wrede kwelzucht tot zelfmoord drijven.

Het inleidend gedeelte - het eerste hoofdstuk, van nog geen vijftig bladzijden -, waarin Leo nog niet zelf als verteller aan het woord is, en waar hij als jongeling de enigszins romantische kwaliteiten van een übermensch vertoont -, is zonder twijfel het best geslaagd. Dat de held dan later zelf aan het woord komt, verbreekt niet alleen de eenheid der compositie, maar brengt door de daaruit voortvloeiende directer weergeving der gevoelens en overwegingen tevens dat element van overduidelijk ‘klassiek geval’ mede, dat ik als een bezwaar aanmerkte.

Des te meer is dit alles te betreuren, daar het Berghen toch wel gelukt is, een psychische tragedie van grote draagwijdte aannemelijk te maken en tot leven te brengen. Minder strak dan wenselijk, heeft zijn roman niettemin de kenmerken ener hedendaagse soberheid welke veel verwachtingen op dezen jongen debutant kunnen doen bouwen.

Het hier behandelde werkje is een goed staal van den hedendaagsen Vlaamsen roman. Het is een aanwijzing, dat deze op een zeer behoorlijk peil is gekomen en dat wij ook van de dü minores en de jongste onder onze zuiderburen nog allerlei aangename verrassingen kunnen tegemoet zien.

1937

R. Berghen, Het jeugdavontuur van Leo Furkins. Rotterdam, Nijgh & Van Ditmar, 1936