Onderzoek en vertoog 2

[p. 249]

Doorziene puberte

Dit debuut is een kerngezond boek over een pervers kind. Maar zijn niet alle kinderen in den grond pervers, doordat ze vollediger, ongeremder, argelozer zijn. Wat weten wij van de diepere aandriften die tot uiting komen in hun spelen, hun machtsbegeerte, hun door henzelf niet begrepen opwellingen, voorstellingen, fantasieën? Bij de indringende beschrijving van de onschuldige (want niet critisch-bewuste) maar zwoele verbeeldingen van den jongen, die de hoofdpersoon van dit werk is, lezen we: ‘- Wat is dat kind lief aan 't spelen, zullen de verstandige groote menschen gezegd hebben. Wij mogen dit den grooten menschen niet kwalijk nemen; ze zijn vaak onschuldiger dan kinderen’.

In een van de ‘Noten’, waarmee de auteur zich enige malen regelrecht tot den lezer richt, vat hij zelf aldus zijn opzet samen: ‘Op mijn verjaardag - den dertigsten - vatte ik het plan op, een boek te schrijven over het leven van een kind. Ik wil, al schrijvende, doordringen in het leven van een jongen, die, op reis naar de volwassenheid, in aanraking en in strijd komt met wat zijn sterker wordend bewustzijn aan lichamelijke emoties oplevert. In het eerste korte hoofdstuk ontmoet de lezer een blond knaapje van omstreeks zeven jaar... een knaapje, dat van teekenen houdt, voor het eerst een zonsverduistering ziet en kennis maakt met het heelal, excusez du peu... Die verleden tijd heeft me geïnspireerd, omdat ik het leven van een kind het duidelijkst zie in de herinnering aan mijn eigen jeugd.’

Dit compacte werk treft door de scherpe, plastisch weergegeven, concrete waarnemingen, welke het talent van Besselaar, als van iemand - eindelijk dan weer eens - die uit zijn ogen kan kijken, buiten twijfel stelt. Maar voorts is hij iemand met een bijzonder intelligent vermogen tot psychologische analyse. Deze wordt nooit schools of dogmatisch toegepast, maar blijft levend gelijk de instinctieve kennis der zielen, welke een kunstenaar eigen is, levende kennis is, al moge zij dan overigens min of meer wetenschappelijk gefundeerd zijn.

Die gefundeerdheid zal wel mede oorzaak zijn geweest, dat de jonge Jan Boogaers, in wien de auteur zijn jeugd-autobiografie projecteert, zonder iets van romantische vermooiing is weergegeven, maar met de onbevangenste oprechtheid juist tegenover die vóór-puberteits en puberteits gevoelsgroepen, welke men gemeenlijk het liefste in het onbewuste verdrongen houdt. Niets

[p. 250]

is hier echter opzettelijk, verstandelijk, theoretisch geconstrueerd; dat maakt alles zo getrouw, echt en overtuigend. En daarom ook is het voor ieder zo aanschouwelijk geworden.

Modernistisch is de vorm, waarin de schrijver aan zijn vele materiaal geordende gestalte heeft trachten te geven. Dit moderne element is niet experimenteel, d.w.z. het is slechts een werkmethode geweest, geen nieuwe ontdekking, geen oorspronkelijke vondst van den auteur. Maar als een ernstig bezwaar kan dit niet aangemerkt worden: daarvoor heeft de gehele wijze van toepassing te weinig pretentie. Wanneer Besselaar zijn aan elk hoofdstuk voorafgaande ‘news-reels’ en ‘camera-eyes’ enige keren op de manier van Dos Passos heeft toegepast, wendt hij zich b.v. met een ‘vertrouwelijke mededeling’ tot den lezer, waarin hij zijn door hemzelf gebruikte procédé critiseert en er ongedupeerd afstand tot neemt. Een modernistische stijltrant is ook op zichzelf reeds dit herhaald beraad met den lezer over het tot stand komen en beloop van den roman: men vindt hetzelfde reeds in Gide's Faux-Monnayeurs, daar echter nog in het originele en experimentele stadium.

Voor de eerlijkheid van Besselaar, de openhartigheid waarmee hij zijn troeven op tafel legt, pleit ook de helderheid, waarmede hij voor den lezer blijk geeft te beseffen, dat de kindheidsherinneringen zich afspelen op een ander plan dan de herdenkende, herscheppende volwassene zuiver vermag weer te geven; dat hij er dus met gerustheid zijn eigen beschouwingen aan mag toevoegen, daar een ‘objectiever’ vorm toch slechts een drogbeeld zou zijn. Naar volledigheid of compositorische strengheid is dan ook niet gestreefd; het verhoogde in dit geval de rake trefzekerheid van dezen soepelen, lossen, tastenden ‘roman’, die wellicht een kroniek mag heten van een werkelijk en een gefingeerd ‘ik’ dooreengemengeld.

Niets was minder Besselaar's bedoeling dan een zelfonthulling zonder meer, gelijk in de letteren van thans zozeer mode werd. Hoofdzaak is niet het erotische, verklaart hij, maar de wegen die ertoe leiden. ‘Ik wilde nog even zeggen’, aldus de schrijver tot zijn vrouw in den Epiloog in Bed, ‘dat mijn boek juist geschreven is om aan te toonen, dat opvoeding-van-buiten-af weinig beteekent, vergeleken met de opvoeding, die het kind zichzelf geeft, de opvoeding-van-binnen-uit.’ Het aan den epiloog voorafgaand slot van het eigenlijke boek, wanneer in een zwemlokaal de uit calvinistische familie komende knaap, vóór

[p. 251]

het zwemmen, ineens uit de puberteit in de physieke volwassenheid beland is, luidt: ‘En voor het eerst ondervindt hij, dat zijn lichaam drijvende kan blijven op diepe wateren’.

Dit elke geijkte romanstructuur verwerpende boek van Besselaar boeit door frisheid en waarachtigheid. Wel is het verbeeldingsspel van Jan Boogaars met zijn tinnen soldaatjes stellig te wijdlopig uitgesponnen en niet in zijn gewichtigste momenten saamgevat. Maar dit bezwaar is gering bij den verrassend juisten kijk, dien de schrijver ons op het zieleleven van den puber geeft, niet statisch maar juist in deszelfs wordingsstaat. Dat vernietigende machtswil en sadisme tot het onbewuste van den normalen puber behoren wordt - en dit is geen geringe verdienste van den auteur - zozeer als gewone, alledaagse en vooral normale werkelijkheid zichtbaar gemaakt dat het feit ons niet meer doet ontstellen. Immers, wij zien het als een noodzakelijke phase in den psychischen groei van het kind in de puberteitsj aren. Het boek heeft dan ook naast zijn litterair-artistieke kwaliteiten deze menselijk belangrijke eigenschap, dat het zeer verhelderend werkt op ons begrip van het kinderleven. Bij puriteins aangelegden zal Besselaar met die verheldering zeker op allerlei weerstanden stuiten. Maar ook van hen zal de scherpe observeringskracht en intelligentie van zijn levenswaar, concreet, persoonlijk b oek niet nalaten, velen te overtuigen.

1936

Herman Besselaar, Reis naar de Volwassenheid. Rotterdam, Brusse, 1936