Onderzoek en vertoog 2

Roman der emigratie

Eizn Mensch fällt aus Deutschland is niet zo maar een emigrantenboek - een boek van een emigrant, één uit de reeds omvangrijke litteratuur van dien aard, en welke zo heterogeen is dat de term op zichzelf nog nauwelijks de kwalificatie van een genre inhoudt. Neen, dit is een boek van de emigratie; het heeft deze zelf, met haar conflicten, problemen, wezen, tot onderwerp. ‘Mijn vader is voor Duitsland gevallen, zijn zoon is uit Duitsland gevallen’, heet het op den omslag. Deze val brengt den jongen auteur tot bezinning op datgene, dat het leven van die emigratie uit nu voor hem geworden is, in zijn diepste betekenis. Een boek van zelfbezinning dus, gedeeltelijk journaal, gedeeltelijk in briefvorm, en klaarblijkelijk in hoge mate autobiografisch.

In den steeds meer mode wordenden vorm van brieven en aantekeningen geeft de jonge debutant Konrad Merz een levensbeeld dat vooral merkwaardig is omdat de emigratie hier niet van den negatieven kant alleen, maar vooral van den positieven kant wordt benaderd: de emigratie als taak; niet enkel als een kwestie van bestaansmogelijkheid maar als een verantwoording brengende lotsbestemming, welke den plicht oplegt der individuele zelfvernieuwing. Een boek, dat het emigratie-vraagstuk nu eens niet bovenal politiek, maar in de eerste plaats menselijk aanvat; dat nu eens niet, gelijk zoveel emigrantenlitteratuur, geheel van persoonlijke rancune is doortrokken, maar meer

[p. 229]

de elementen van bewustwording en zelfonderzoek op den voorgrond plaatst.

Nergens tekent zich deze poging duidelijker af dan in de karakterbotsing en de meningsverschillen tussen den geëmigreerden Dietrich en den anderen emigrant Winter. Na een vechtpartij en een belangrijk gesprek tussen beiden zegt Winter een woord van verstrekkende draagkracht, en waarin geheel zijn program (en tevens des schrijvers opvatting) ten aanzien der emigratie ligt opgesloten. ‘En wat zullen jullie met Duitsland doen?’, vraagt Dietrich, de man die, hoewel ontgoocheld en nu zelf ook uitgestoten, nog voor een deel in zijn oude denkwijzen is bevangen gebleven. En dan antwoordt Winter: ‘Wij zullen over Duitsland zwijgen. Wij zullen het zijn’. Een waardig woord, dat toch wel ver boven allen uitsluitend politieken wrok uitgaat. Vooral wanneer men bedenkt dat het geen studeerkamer-programma vertegenwoordigt, maar in den mond wordt gelegd van een zwoeger die alle bittere noden der ballingschap aan den lijve smartelijk ervaren heeft: ‘Want wij zijn immers uitgevallen. Uit de dingen, uit de grenzen, uit de gewoonten’.

Men heeft, omdat het zijn aandacht vooral op de emigratie als zodanig concentreert, Ein Mensch fällt aus Deutschland terecht vergeleken met den roman Flucht in den Norden van Klaus Mann. Er is echter ook een groot verschil. Ik voor mij vind den laatstgenoemden roman geen sympathiek werk, maar erkend moet worden dat Klaus Mann kan schrijven. En dat is een van de moeilijkste (en voor een... ‘schrijver’ nu eenmaal onontbeerlijkste) dingen die er zijn. Van den jongen debutant Konrad Merz nu kan men hetzelfde niet beweren, - ten hoogste, dat hij het wel leren kan. Juist voor hem als beginneling was het gevaarlijk, dezen zoveel vrijheid latenden en daarom slechts schijnbaar gemakkelijken, in werkelijkheidjuist moeilijker vorm van de directe zelfonthulling, in fragmentarische notities, reeds in het begin aan te wenden. Het is jammer, dat niemand hem anders geraden heeft. Nu behoudt zijn boek veelal iets vaags, vooral in het eerste hoofdstuk dat nog in Duitsland speelt. Naast Klaus Mann, die dan echter ook letterkundige antecedenten had, is hij nog zeer onhandig.

Men kan niet meer schrijven; het stijlbederf der jongeren is hemeltergend. Wat men den nieuwen prozastijl van dezen tijd kan noemen, in zijn beste gedaante, leent zich helaas al te gemakkelijk tot een dilettantische navolging, welker stumperige onbekwaamheid voor het gewone publiek niet aanstonds doorzichtig

[p. 230]

is. In vroegere litteratuurperioden was de toen moderne en nieuwe stijl niet zo door beunhazen of middelmatige auteurs aan te wenden zonder dat dit ook den ongeoefenden lezer, den leek onmiddellijk duidelijk was. Dat is nu anders.

Deze tegenwoordig zo gewaardeerde schrijfwijze, de directe uitstorting der persoonlijke bekentenis, de nieuwe zakelijkheid der hijgerig korte zinnetjes, was - is soms nòg - een bewonde renswaardig vruchtdragend en nuttig experiment. Zolang zij n.l. wordt gehanteerd door de grote pionniers - kunstenaars als Walschap, Bordewijk, e.a. - in hun zuivere worsteling om een waarlijk nieuwe expressie voor nieuwe concepties.

Die stijl kan ook een weldoende invloed worden geacht naar gelang hij, allengs algemener doorgedrongen, van de excessen van zijn uiteraard eenzijdig, technisch, innoverend proefkarakter bij de enkelen teruggekomen, onbewuste toepassing bij de velen is geworden. Die hebben vanzelf het in de litterairhistorische ontwikkeling bruikbare eruit behouden, gefixeerd, en voorgoed ingelijfd in hun manier van voelen, zien, zeggen.

Een gevaar is die schrijftrant echter voor wie, zonder nog voldoende litteraire gaven of vakkennis, bemerken dat hij hen, in zijn eersten onverzwakten vorm, in staat stelt, het ‘ook wel te kunnen’ zonder door de mand te vallen. En helaas is hij in dezen zin beslissend voor een groot deel der vanzelfsprekende, natuurlijke letterkunde van nu, aldus gelijk de slechte film de gemakzucht van het publiek in de hand werkend. Vandaar, dat dit zodoende uit gewoonte leert, domweg alles te discrediteren en te discrimineren, wat als grote of goede litteratuur aan de laatste mode vooraf- of voorbij gaat, en dat het elken schooljongen tegenwoordig geoorloofd is, over deze een geringschattenden groten-mond op te zetten.

Behalve dus als waarlijk pionnierswerk, waardoor enkele grootsten, gelijk Jacob met den engel, om het inderdaad nieuwe worstelen; behalve voorts als schier onmerkbaar langzamen, natuurlijken groei en wijziging in het algemene litteratuurbeeld (dat van dit nieuwe vanzelf als blijvend gewin elementen overneemt en, verwerkt, voortdraagt naar volgende periodes) - behalve als zodanig wijs ik den voor modern gehouden letterkundigen stijl af. Met hartstocht en overtuiging. Ik doe dit met te groter vrijheid omdat ik meen voor zijn erkenning, in zijn zuiveren en oorspronkelijken staat, steeds naar beste krachten gestreden te hebben.

Het zou jammer zijn als de zo waarachtige mens, die Konrad

[p. 231]

Merz in zijn eerste werk blijkt te zijn, niet ook het waarachtig kunstenaarschap beschouwde als iets, dat iemand misschien wel aanwaait, maar dan bovendien toch nog veroverd moet worden. Ook wie als artist wordt geboren moet in harden arbeid het schrijversvak leren - een waarheid die deze auteur bij zijn generatiegenoten niet zal leren. Door Menno ter Braak is hij critiekloos en mateloos overschat geworden.

Merz lere de zelfbeheersing en het verantwoordelijkheidsgevoel; welke hij blijkens zijn boek als mens bezit, ook toepassen op de middelen van zijn schrijverschap. Het telkens midden in een onafgemaakten zin ophouden b.v., om de levendigheid en natuurlijkheid van zijn aantekeningen te verhogen, doet opzettelijk aan; deze anakolouthen werken door hun herhaling als een procédé. Gezocht is ook de droom van Winter aan den wegrand (blz. 112-114), zelfs zo hij, wat niet duidelijk wordt, als waakfantasie bedoeld mocht zijn. Daarin is niets gezièn; al deze allegorische, abstracte attributen zijn volkomen gezocht en puur litterair bedenksel. De anecdotische opmerkingen over de uiterlijkheden van onzen volksaard zijn veelal meer oppervlakkig dan aardig; en waarom een verdienstelijk boek als dit te ontsieren met een humor die herhaaldelijk te goedkoop is? (‘Ja mijn kind, hoe kan het me gaan als ik niet gaan kan!’, zegt de met een gebroken been liggende Winter bijvoorbeeld.) Ook op dit gebied kan de auteur beter; aardig is menig plastisch trekje. Menig treffend detail bewijst, dat de jonge schrijver zijn ogen weet te gebruiken; zo reeds op de eerste bladzijde waar Winter's vriend Heini, kinderlijk, teer en argeloos ligt te slapen, ‘inelkaar getrokken als in den moederbuik’. Of wanneer Winter, na diep ellendig een trein naar Duitsland nageoogd te hebben, en na tevergeefs op een vrachtje handbagage van een reiziger gehoopt te hebben om wat te verdienen, met een zwaar hart heengaat: ‘en ik draag mij uit het station. Dat is mijn bagage’.

Te hopen is, dat Konrad Merz zijn talent tot ontwikkeling zal brengen en zich niet met een confectie-schrijfwijze tevreden zal stellen. Vooral, omdat zijn debuut, ondanks de formele tekortkomingen, menselijk belangrijk is om de mentaliteit en persoonlijkheid. Ook, omdat het een van de heel weinige romans is, tot nu toe, die het probleem zelf der emigratie diep ernstig onder de ogen zien, niet verblind door verbittering, maar met imponerende eerlijkheid de positieve waarden erin zoekend.

1936

Konrad Merz, Ein Mensch fällt aus Deutschland. Amsterdam, Querido Verlag, 1936