Onderzoek en vertoog 2

Burgers in Nood

Burgers in Nood is misschien niet een ten volle of in elk opzicht geslaagd boek, maar het is toch een boek van grote allure.

De economische en maatschappelijke depressie, gelijk deze tot uiting komt in het leven der talloze werklozen in een grote stad in ons land, en de velerlei vraagstukken welke voor de denkenden en de half of niet denkenden onder hen met die crisis direct en indirect samenhangen, zijn het onderwerp van dezen roman. Psychologische, sociale, morele, religieuze vraagstukken. Theoretisch worden ze nergens behandeld: men ziet ze als levende werkelijkheden, deze problemen, waarmede de grote, sombere schare, elk uur van dag en nacht, als met een noodlottig dreigend monster lijf aan lijf te worstelen heeft. Van die werklozen uit, en in dit opzicht met opmerkelijke deskundigheid, is dit actuele boek geschreven, maar, bij alle meegevoel, zonder sentimentaliteit, zonder hen te idealiseren. Men ziet hen critisch en onpartijdig. Het strekt den kunstenaar Van Randwijk tot eer, dat tendentieuze eenzijdigheid aan zijn romandebuut vrijwel vreemd is, al gaat onmiskenbaar zijn hart uit naar de misdeelden, de honderdduizenden slachtoffers der tijdsomstandigheden, wier lot hij zo goed kent. Alle karakternuances, alle ethische waarden of defecten vindt men hier gelijkelijk bij armen en rijken, ongelovigen en gelovigen; ook op de laatstgenoemde groepen wordt de verwoestende invloed getoond van de kanker der massale werkloosheid, welke de wortels der samenleving aanvreet.

H.M. van Randwijk heeft van een moeilijk gegeven, te moeilijker, artistiek gezien, omdat het ons allen nog zo na staat, een belangwekkend werk gemaakt. Een werk evenwel, dat - maar daar is het een debuut voor - stellig feilen en zwakheden vertoont, en waartegen allerlei detailbezwaren zijn aan te voeren.

[p. 225]

‘k Zal de stumperd een bakkie brengen, denkt ze, terwijl ze haar moederlijk gevoel straft met een binnensmondsche verwensching’, is als formulering al heel ongelukkig en als psychologische waarneming onjuist. De stijl van den roman is, althans in den aanvang, vrij onverzorgd. Wanneer we lezen ‘De gemakkelijkheid waarmee de zon elke morgen de nevels doorbreekt, stralend omhoog stijgt en verheerlijkt ondergaat heeft de verwondering der menschen verhevigd tot een uitgelaten blijdschap’, dan behoeven we niet te aarzelen een dergelijke schrijfwijze pure ‘Kitsch’ te noemen. Ook zijn er tal van kleine slordigheden, zo b.v. blz. 30 ‘dwarskijker’ voor ‘zwartkijker’, of: ‘Er worden straten gebarricadeerd en uit de ramen geschoten.’ En wat zegt men van dit brokje gesprek tussen een kantoorbediende en een werkloos chauffeur: ‘Je hebt zooveel gezegd vanavond, Willem, wat moet ik daar mee, is dat nou genoeg zoo, Willem?... Is er dan geen goedheid meer, Willem?... Modder... modder... dat is toch alles niet? treuzelt hij bij het afscheid’. Dit klinkt, nog afgezien van de stylistisch monstrueuze constructie aan het slot, volkomen onecht voor wie naar een menselijke stem kan luisteren; en helemaal munten de dialogen in dezen roman niet uit door natuurlijkheid. Maar de lezer mene niet, dat fouten als deze ook fouten in de psychologie zijn: het betreft slechts een technische onhandigheid in het schrijven, en Van Randwijk heeft juist een zeer zuiveren kijk op het zieleleven der werkloze arbeiders, waarmede hij zeer vertrouwd blijkt.

Men make nu echter uit deze voorbeelden niet op, dat hier niet ook treffende en rake notities tegenover staan. Zo dit zinnetje over een stervende arbeidersvrouw: ‘Een gepeesde houterige hals staat boven het boordje, roerloos, maar langs de kanteling van de kaken klopt het als een keeltje van een gevangen vogel’. Over het algemeen is het opmerkelijk, hoezeer gaandeweg de schrijftrant, naarmate men in het boek vordert, erop vooruitgaat: het is alsof de auteur al doende het métier geleerd heeft, en men gevoelt hoe langer hoe minder bedenkingen opkomen. Na ongeveer het vierde gedeelte van den roman gelezen te hebben, komt men aan de volgende passage: ‘Het ontslag van een chauffeurtje is niet alles wat er op de wereld gebeurt. Dezelfde dag dat Willem Verdoorn om werk vraagt houdt Hitler een vredelievende redevoering en wint Pijnenburg de zesdaagsche. Men moet de dingen uit elkaar weten te houden en iedere gebeurtenis de waarde geven die haar toekomt. In Frankrijk wor-

[p. 226]

den de oplichterijen steeds geraffineerder; het rose papier van de “Voix du Peuple” is een blos van schaamte. Rond de Stille Oceaan stijgt de spanning. In Holland wordt ergens een chauffeurtje ontslagen. Wat een verschil. In de tijd dat vader en moeder Verdoorn de geboorte van hun zoon Willem meldden, sliepen de menschen niet als de buurvrouw kiespijn had. Nu steken zwartoogige communisten de kerken van Sevilla in brand en de torenspitsen in Holland schijnen te trillen van de hitte. We zien verder dan gister. Alles is belangrijk, maar het een valt meer op dan het ander. Tusschen de Japansche kruisers en de skyscrapers van Amerika waaien de smeekende armen van Willem Verdoorn als grassprietjes, twee wuivende palmboompjes op een verlaten rif. Het is bijna verkwikkend en lieftallig! Maar dat is nog overdreven! Wie Willem Verdoorn zoeken wil, moet hem als een vlooi (sic) van een hondenrug snuffelen. Ergens tusschen kanarievogeltjes en hygiënische apparaten smeekt hij: B.z.a. Bekwaam Chauffeur, P.G., v.g.g.v. - 't Is om je dood te lachen, zou Frans Lemmen zeggen, maar die leest tegenwoordig geen krant meer.’ In een fragment als dit bespeurt men ongetwijfeld een gevoel voor de veelvormigheid van het moderne leven. Maar deze weergeving, niet verantwoord doordat ze niet uit noodzakelijke factoren zorgvuldig is opgebouwd, suggereert dat gevoel nog niet verdiept. Deze wijze van het neven elkander schikken der simultane feiten is, zo ze niet is doortrild van innerlijke spanning of verstrakt tot een machtige samenvatting, reeds lang ‘vieux jeu’ geworden, een afgezaagd procédé dat geen indruk meer maakt. Doch de passages, vergelijkbaar met deze, worden eveneens verderop in het boek veel beter, doordat de samenstellende bestanddelen ervan zorgvuldiger in hun verband zijn gezet.

Zeer merkwaardig is in dezen roman de behandeling van het religieuze probleem, dat in het totale beloop van het verhaal telkens blijkt het eigenlijke kernconflict voor den hoofdpersoon te zijn. Men bemerkt dat voor den christelijken schrijver Van Randwijk, gewend in theologische begrippen en in de terminologie der kerkelijke tegenstellingen te denken, de geloofskwestie niet in de laatste plaats zich in den vorm van een vraagstuk voordoet. Daardoor is het misschien, dat de innerlijke crisis, en haar oplossing, bij Willem Verdoorn niet bovenal den lezer kenbaar worden als de aanwezigheid zelf van een religieus besef, dit wonderlijke, mystieke sentiment dat, gelijk in een droomflits, de dingen alle in een nieuw licht zet; dat, gelijk in

[p. 227]

de vreemde helderheid vlak voor het inslapen of na het ontwaken, één ogenblik alles van leven en wereld als doorschijnend lijkt te maken. Het zijn nog maar schaarse woorden, welke dit besef vindt om zich te uiten, en ze worden slechts door de grootste schrijvers gevonden of althans vastgelegd. Daarbij blijft dan alle beschouwelijkheid omtrènt God, ja, vaak zelfs dit woord zelf, achterwege.

Hier raak ik aan een hoofdfout van dit boek: het is niet direct genoeg, het leunt teveel op de stemmingrijke en habiel gecombineerde documentaire, uiterlijke waarnemingen. Het arrangeert, rangschikt, schildert, verhaalt, betoogt, verklaart, o zeker, met talent en kijk dit alles, en niet zonder levendigheid, meegevoel, opstandigheid, sarcasme, bitterheid, warmte en menselijkheid. Alles goed en wel, maar het openbáárt niet. Die onweerlegbaar overtuigende, volkomen dwingende, plotselinge afglanzen van onvergetelijke, steeds weer nieuwe en vernieuwende vermogens die alle grote kunst - ach neen, eigenlijk alle waarachtige kunst eigen zijn, ontbreken er veelal te zeer aan om het dat revelerend karakter te geven. Hoe verdienstelijk het ook overigens alleszins zij.

Maar dat neemt niet weg, dat Burgers in Nood in zijn geheel een indrukwekkend boek is geworden. Bijzonder pakkend en goed geschreven is het 17e hoofdstuk, waar de angst, in een artistiek en liefdadig milieu van vermogenden, voor het toenemend oproer buiten op straat is geschilderd. Hier vindt men, gelijk trouwens in de ganse tweede helft van het boek verspreid, een bittere ironie, een droog sarcasme, welke sprekender zijn dan betogen. Zonder enige vijandigheid, eerder zelfs met begrijpende sympathie, wordt hier ironisch de ontoereikendheid in het licht gesteld van een goedbedoelde philanthropie, zonder voldoende kennis van haar object: de werklozen en hun verborgen gemoedsleven; een philantropie, alleen begonnen tot bevrediging van het eigen geweten, herstel van eigen zielerust, doch gespeend van inzicht, kennis en practijk. Zij zijn voortreffelijk getekend, deze geestelijke dilettanten: de hulppredikant Herman Braans die later, tot beter begrip gekomen, zichzelf zal kenschetsen als ‘de hybris van een sociale amateur profeet’, de overgevoelige, dweepzieke, ‘weltfremde’ vrouw van notaris Bakker, de zelfgenoegzaam burgerlijke Riegel, organisator van de winkelweek welke aanleiding tot de relletjes was, de bangelijke Swagerstein, en de ambtenaar der werklozenzorg, een man met ervaring, moed, edelmoedigheid en socialen zin, de enige kérel

[p. 228]

in dezen kring. Maar ook de arbeidersmilieu's zijn in dit boek zeer nuchter doch zeer treffend uitgebeeld en, wat een grote verdienste is, zonder de gebruikelijke overdrijvingen en vertekeningen.

Het is dan ook niet alleen om het onderwerp, dat wij verwachten dat Burgers in Nood bij een zeer groot publiek de aandacht zal trekken, maar ook wel degelijk om de wijze van behandeling ervan, langs een kant waarlangs het slechts zelden wordt aangevat, en met een fairheid die den auteur alle eer aandoet. Hem gun ik gaarne het succes, dat ik zijn roman-debuut waag te voorspellen, omdat het verdiend zal zijn.

1936

H.M. van Randwijk, Burgers in nood. Nijkerk, G.F. Callenbach