Onderzoek en vertoog 2

[p. 220]

Programmatische humor

Geen gelegenheidsphrasen passen bij het schrijven over een man, die zozeer buiten het gewone kader valt, die zozeer in zijn eigen leven wegen ter zijde van de gebruikelijke is gegaan als J. Greshoff. Reeds de omstandigheid dat hij zich in 1938 in Zuid-Afrika vestigde en met kleine onderbrekingen daar is blijven wonen, bewijst dat hij aan den persoonlijken omgang, die in het litteraire leven van ons kleine land een zo gewichtige rol speelt, geen deel heeft. Toch is hij ook van den vreemde uit onze litteratuur met hartelijke belangstelling blijven volgen en met juist dien afstand tussen zich en haar, welke voor iemand die zo persoonlijk reageert en vaak op grond van zulke strikt persoonlijke reacties tot oordelen komt, alleen maar heilzaam is.

Dit subjectivisme heeft hij overigens nooit trachten te verhelen. Integendeel, hij maakte er een programmapunt van en zelfs een panache. Geen wonder bij iemand als Greshoff, die immers door zijn poëzie en zijn invloed een van de steunpilaren was van het tijdschrift Forum, dat de onthulling van de persoonlijkheid in het werk, en dit op regelrechte wijze, als een van de belangrijkste geneesmethoden voor de toenmalige Nederlandse litteratuur beschouwde.

Het proza van Greshoff is steeds prikkelend door zijn onberekenbaarheid. Het is grillig, soms treiterend, dikwijls geestig; het is conformistisch en nonconformistisch, beurtelings en tegelijk, al naar gelang het standpunt waaruit men het bekijkt. Zelden ‘diep’ of oorspronkelijk, maar verkwikkend ondeftig, boeit het vaak door den paradoxalen vorm, de ongegeneerde zegswijze, de snelle wendingen, de contrastwerkingen en niet het minst door de rustig beleden vooroordelen.

Greshoff's deugden en gebreken komen misschien niet slecht tot uiting in zijn verzameling van onbestelbare brieven: Rebuten. Zij zijn, - in den vorm meest van badinerende terechtwijzingen, - spottende aanvallen op allerlei heilige huisjes of conventionele phrases, op tal van gevestigde opvattingen. Soms is een actuele gebeurtenis, soms een algemeeningang vindend denkbeeld de aanleiding; ook wel eens de enkele luim van den auteur.

Greshoffkan schrijven. Hij kan uitstekend schrijven. Zijn schrijftrant is levendig, direct, soepel, beweeglijk, vol verrassende wendingen, nooit zwaar, nooit onhandig of ondoorzichtig. Toch moet het hem, dunkt mij, niet aangenaam zijn, dat de eerste lof,

[p. 221]

dien men voor dit boek vindt, op de schrijfwijze betrekking heeft. Hij, die in zijn critisch en journalistiek werk evenzeer als in de practijk van zijn andere geschriften in poëzie en proza de schoonheid, het aesthetische, steeds heeft verworpen voor, of op zijn hoogst vereenzelvigd met de onmiddellijke uitstorting van de persoonlijkheid, heeft er recht op, in de eerste plaats niet naar den vorm van zijn werk, maar naar de persoonlijkheid die zich erin uit, te worden beoordeeld.

In strijd met zijn gehele streven demonstreert echter weer de verzameling Rebuten dat beide, de vormkant van het werk, en de persoonlijkheid, onscheidbaar zijn. In dit werk boeit ontegenzeglijk de wijze van meedeling meer dan het meegedeelde. Of beter gezegd: het meegedeelde boeit, omdat het met zoveel geest, vuur, overtuiging, precisie, kantigheid wordt gezegd. Zo luchtig, zo vrijmoedig, zo tartend, zo satyrisch. En in zover vindt men in deze brieven een bevestiging van des schrijvers persoonlijkheidstheorie, welke ook het hoofdbeginsel van Forum is geweest. Hier treft ons de persoonlijkheid, niet zozeer om hetgeen zij zegt - want dat is in den grond zo persoonlijk, zo origineel niet - dan wel om den zeer persoonlijken toon waarop zij dat zegt. Waarbij dus de oude, miskende waarheid van de eenheid van vorm en inhoud weder bevestigd wordt.

Veel zwaarwichtige, rechtzinnige en deftige lieden zullen zich ergeren - en dit is dan ook de bedoeling van den auteur - aan de paradoxale overdrijvingen, waarmede Greshoff in deze, onbestelbare (want uiteraard voor wien de schoen past onwelkome) brieven eerbare zekerheden in haar tegendeel doet omslaan en zodoende ad absurdum voert; ingeburgerde dwaasheden aan de kaak stelt door er grijnzend haar even dwaze tegendelen aan te substitueren; de gedachteloos algemeen overgenomen gangbare opvattingen in haar ongerijmdheid laat zien, door volgens het goed recht van zijn eigen temperament de even ongefundeerde, even willekeurige, maar niets willekeuriger tegenovergestelde opvattingen, welke hem nader staan, te verdedigen. En dit met den brutalen, ongegeneerden humor van wie geen lust heeft de phraseologie der voor den schijn levende napraters te ontzien; voor de juistheid of evenwaardigheid van een omgekeerde redenering wil hij den lezer winnen door hem uitdagend te prikkelen met zijn, Greshoff's particuliere voorkeuren en hobby's.

Dat de hier met zelfingenomen bravoure en sarcasme ontwikkelde gedachten intussen ondiep en onoorspronkelijk blijven zal

[p. 222]

na het voorafgaande niemand verbazen. Deze meningen zijn zo emotief ontstaan, omdat ze slechts strijdmiddel zijn en, als gezegd, onmiddellijke persoonlijkheidsuitstorting. Het zijn bestanddelen van een polemische, strijdlustige zelf bevestiging, de affirmatie van des auteurs eigen ik tegenover wat hij voor domheid, achterlijkheid, dwaling, hypocrisie en snobisme houdt. Nergens echter zijn ze resultaat van rustig overschouwen en van onbaatzuchtig, - dus niet als argument in den aanval - zoeken naar een waarheid, (zelfs met het sceptisch inzicht dat deze betrekkelijk zou moeten blijven).

Voor het overige, bij alle waardering, irriteert mij de afgerondheid van dit geschrift. Ironie is er het alles doortrekkende hoofdelement, en ironie moet men bij kleine beetjes geserveerd krijgen. Niet zoveel tegelijk. Verspreid, zijn deze stukken stellig genietbaarder dan gebundeld, en ik zou den lezer raden ze bij tussenpozen te savoureren en niet zo achter elkaar. Dat is ‘des Guten zuviel’.

Het genre is toch al gevaarlijk. Het is geheel een kwestie van maatgevoel en goeden smaak, hoe ver men daarbij kan gaan, en vooral doorgaan. Daarom is het, reeds binnen de grens van één enkele van deze boutades, rijkelijk veel opeens, wat men hier aan ironie krijgt, en soms meer dan zij verdraagt. Zeer zeker meer, wanneer men de veertien stukken tezamen beschouwt, zoals deze bundel ze verenigt. Iets zo vlinderlichts als ironie verdraagt zulk een quantiteit niet. Zij leeft en glanst eerst, wanneer zij, onbedacht, onvooropgezet, spontaan ontstaat en terloops (‘nebenbei’, ‘en passant’) gezegd wordt, in een gesprek, zonder nadruk, een tintelend, vonkelend, flonkerend, kort ogenblik, - éven... voorbij! Zó weer gedoofd, Een ironische opmerking op schrift stellen betekent eigenlijk reeds haar (Hollands) verzwaren. Doch met ironie (welke immers het best ‘du tic au tac’ in een mondelinge repliek tot haar recht komt) een tweehonderd bladzijden vullen - ziet, dat is enigszins agacerend. Dat is iets als gereglementeerde speelsheid, programmatische humor, langs-zijn-neus-weg koorzingen, improviseren volgens het lesrooster...

De fijnste ironie, die wij in ons land gekend hebben, was te vinden in de journalistieke artikelen van Frans Coenen. Doch dat zijn eendagsvliegen geweest, en bovendien maar heel korte stukjes. Die zou men dolgraag nog eens overlezen - het zijn ware stijljuweeltjes, en ze kwamen uit een door niets te imponeren, vlijmscherp intellect; - maar zoek dat nu nog maar eens

[p. 223]

uit, in die oude jaargangen van De Groene! Vermoedelijk zouden deze kleine stukken, in een bloemlezing, niet zozeer het bezwaar opleveren dat ik hierboven tegen Rebuten heb ontwikkeld. Dat komt, omdat de ironie van Frans Coenen (evenals die van De Gourmont, die zijn artikelen wèl bundelde) juist nergens egocentrisch is, nergens op den particulieren kant der eigen persoonlijkheid wijst of, gelijk steeds bij Greshoff het geval is, in ongetransponeerde ik-drift bovenal, in wezen, van de betrekkingpn van de samenleving en van andere individuen tot die persoonlijkheid uitgaat. Coenen heeft evenveel gerechtvaardigde critiek op de wereld en der mensen zotheid als de schrijver van Rebuten. Beider ironie is intelligent. Maar bij Coenen is het om toestanden, mensen, denkbeelden te doen. Bij Greshoff, wáár hij ook over schrijft, is het altijd (of hoort men altijd achter alles): ik... ik... ik... ik... ik.!

Wij blijven genieten van zijn voortreffelijk geschreven brieven (mits we er weinig tegelijk van lezen, zie boven!); en zeker in ons overmatig ernstig doend litterair wereldje doet zijn verschijning fris aan. Maar hij opent ons geen enkel werkelijk nieuw of oorspronkelijk inzicht, en daarom zijn we van deze Rebuten spoedig vermoeid. Duizendmaal brillanter van geest zijn in dit genre de ironische paradoxen en boutades van Anton Kuh in Von Goethe Abwaerts. Die zegt daarin overigens enkele zo rake venijnigheden, dat wij Greshoff voldoende gevoel voor humor toeschrijven, zo we ze op hem en zijn laatste boek toepassen: ‘De (...) terug-ontwikkeling van gemeenplaats tot paradox.’ ‘De kunst met weinig woorden weinig te zeggen.’ ‘De waarheid als paradox uit te spreken, is in een puriteins land minder een teken van geest dan van lafheid.’ ‘(...) gaat uitsluitend met zichzelf om door een Fransen tolk. Hij zou zich bij nadere intimiteit tot een naar binnen gekeerd leven kunnen laten meeslepen.’ ‘(...) de encyclopedist der randnotitie.’ ‘(...) Een mens, die tijd heeft, in het koffiehuis er over na te denken, wat de anderen buiten niet beleven.’ ‘Slechts die aphorismen zijn van belang, welke een gezicht, niet die welke een toon met elkaar verbindt.’

In de laatste opmerking is een bezwaar geformuleerd, dat ten volle op Rebuten, niet echter in het algemeen op Greshoff toepasselijk is. Ik zou immers niet gaarne beweren, dat deze geen ‘gezicht’, anders gezegd eigen persoonlijkheid bezit. In dit boek blijkt echter dat hij te angstvallig, te systematisch, te veel en te aanhoudend zijn aandacht op deze persoonlijkheid gericht

[p. 224]

houdt. Niet alleen belemmert hij zodoende haar rustige, gezonde, normale ontwikkeling, maar hij komt er ook niet aan toe, wezenlijk in iets buiten haar door te dringen. Zijn groot talent als dichter en prozaschrijver, waaraan wij reeds zoveel danken, wijst hem echter meestal wel den goeden weg.

1936; 1948

J. Greshoff, Rebuten. 's-Gravenhage, Folemprise, 1936