Onderzoek en vertoog 2

Zo zijn onze (drie) manieren

De meeste uitingen van de hedendaagse letteren geven niet veel ontledende karakterbeschouwing welker oogmerk een dieper van binnen uit benaderen van menselijk zieleleven is. Zijn zijn dus noch naturalistisch noch psychologisch te noemen: haar streven sluit aan bij het hedendaagse in den litteratuurstijl, vrij van kunstige detailschildering, spheer, stemming en analyse. De mensen, feiten en gebeurtenissen laat deze stijl onopgesmukt, naakt, documenterend-nuchter voor zichzelf spreken.

In de schilderkunst heeft deze stroming een zo groot mogelijken, van de gebruikelijke technische agrementen ontdanen eenvoud opgeleverd. Dit terugbrengen tot objectiviteit van de interpreterende uitbeelding ten einde het onderwerp op zichzelf expressie te doen zijn, heeft niet bij uitstek tot een droog of dor procédé geleid, in het algemeen, doch soms integendeel beklemmende effecten bereikt van groot suggestief vermogen. In de letteren deed de drang tot versobering naar het onbewogen opsommend karakter der oude kronieken teruggrijpen, terwijl tevens de journalistieke reportage, eertijds (in de naturalistische periode) door de litteratuur verrijkt, thans aan deze zijn tol terug betaalde en haar veelal verrijkend bevruchtte, evenals de film - het journaal vooral - dit deed. Het feitelijke bracht weder het dynamische met zich mee, en (welke nieuwe kunstschool is geheel nieuw?) gelijk in de tijden der Romantiek kregen de gebeurtenissen, de handeling, de intrigue - men herleze eens met hoe soevereine geringschatting Tachtig over deze zaken oordeelde - opnieuw belang, en een betekenis om zichzelf.

Weinig dingen zijn curieuzer dan den enorm snellen ontwikkelingsgang van cultuur en mensengeest aan de litteraire stijlver-

[p. 57]

schillen van slechts vier decenniën na te gaan. Laat mij eens drie verschillende fictieve voorbeelden geven, resp. in den impressionnistischen, psychologischen en modern zakelijken stijl. Ik neem een geval van een man, die aan een gracht te hengelen staat, in driemaal één zin ‘à la manière de’. Arij Prins zou omstreeks 1890 iets als het volgende van dien zin hebben gemaakt. ‘Het grachte-nat, dat grauw-blank onder lage lucht waarin onstaag wolk-geschicht, ten voeten uit in spiegeling de donkre klad kaatsen van 't manne-beeld, waar vleug van groenen weerschijn van het kroos nog paarser 't doffe bruin des mantels maken, dewelke van een weke en oude stof in wijde plooien langs het zijwaarts weggebogen lijf, dat onbeweeglijk en gespannen, uitlopend in de hand die hengel tillen, waarlangs uit moeden zorg-doorgroefden kop fel-turend vreemd als staalflitsen de ogen, gelijk een oud rondas wel dat verweerd maar nog vol blikker-licht.’

Omstreeks 1915 zou deze zin, door Marcel Proust in de eenzaamheid van zijn Parijse ziekenkamer neergeschreven, er vertaald aldus hebben uitgezien: ‘Terwijl de man voorover gebogen over het water zijn ogen op den dobber hield gevestigd, waren zijn zintuigen als het ware verdeeld en afzonderlijk werkzaam, want zijn oren namen vaag de droefgeestige stadsgeruchten op, zijn linkerhand streelde half aarzelend langs de vochtige koelheid der stenen brugleuning, hij proefde op zijn tong de laatste resten van een stuk drop, een twijfelachtige lekkernij, waar hij, sinds de onenigheid bij Eveline's laatste bezoek hem het te vele roken had doen opgeven, niet meer buiten kon; zijn neus echter snoof dien wrangen, vagen, ondefinieerbaren geur in, die op sommige herfstdagen uit den Singel opstijgt, en hij was zichzelf er niet van bewust dat het juist dezen geur was die zijn geest over tijd en afstand deed terug-ijlen naar dien kleinen bij-vijver in het Park, waar hij op zonnige ochtenden aan de open plek in het bos en onder toezicht van mejuffrouw Germaine naar hartelust krijgertje en verstoppertje speelde met de kleine Yvette, die toen evenals hij nog slechts vijf jaren oud was, en waarvan de lange, rosse, met blauwe linten bijeengehouden vlechten hem thans ineens als diepste, levendste werkelijkheid na al die jaren weder overduidelijk voor ogen stonden, Yvette die hem dat later nooit meer teruggevonden, ongekende geluksgevoel voor het eerst had doen beleven, toen ze hem een keer, dat juffrouw Germaine op een bank was ingedommeld, meegetrokken had tot achter het standbeeld van

[p. 58]

Tollens en hem daar in het oor had gefluisterd dat hij een lieverd was, dat zijn matrozenblouse veel chiquer stond dan van neef Albert, en dat ze later als hij politie-agent was geworden samen zouden trouwen’.

En nu onze zakelijke tijdgenoot: ‘Piet Jansen liet zich door de opmerkingen der straatjongens rondom hem niet afleiden maar speurde met aandacht of er nog geen beweging in den dobber kwam, bedenkend dat de drie armzalige bliekjes die hij nu in die vijf uur had opgehaald, onvoldoende zouden zijn, zodat Cootje en Annemarietje alweer hongerig naar bed zouden moeten - maar slechts 110.070 inwoners der stad, dus nog geen vijfde der bevolking, krijgt voldoende vitaminen binnen, naar het gemiddelde der laatste vier jaren gerekend -; en toch kon hij nog maar een uurtje blijven vissen, anders zou zijn moeder niet langer op de kinderen kunnen passen; en op ditzelfde moment liepen te Scheveningen achter elkaar 2 loggers binnen vol met onverkoopbare haring, waardoor de marktprijzen voor die week weer een half percent achteruitliepen; de winkel waar de hengel was gekocht, 6 dagen geleden, begon dien middag een groten uitverkoop; op het ogenblik dat zijn moeder, ongerust geworden, op de klok keek en bemerkte dat deze stilstond, wendde een vierde bliek, door het geknars van een in de bocht voorbijrijdende tram verschrikt, zich van het aas af waarin zij bijna had gebeten en verdween weer in de diepte’.

Ik heb natuurlijk elk der drie stijlgenres flink overdreven - al was het alleen maar omdat ik duidelijk wilde doen uitkomen, niet anders te pretenderen dan naast de illustre originelen slechts pastiches te stellen. Toch heeft de lezer, naar ik hoop, juist in dit chargeren den groten litterairen afstand van betrekkelijk in elkander overgaande tijdvakken erkend. De nieuwe prozaschrijver is door zijn nergens ophef van makende nuchtere uitdrukkingswijze ondubbelzinnig modern, al heeft een zakelijke stijl - men denke slechts aan Tacitus, de novellen van Heinrich von Kleist of aan Lenz van Büchner - zich ten allen tijde wel sporadisch voorgedaan. Het is met dit proza als met de stalen meubelen: men kan er persoonlijk van houden of ze lelijk vinden, niemand kan ontkennen dat ze als efficiënte, nauwkeurige toepassing van de functie, die ze willen vervullen toereikend en voor hun taak berekend zijn.

Het moderne proza, wanneer het is geslaagd, is zonder pathos of poging, snel trefbare sentimenten van deernis of vertedering te bespelen, in een mannelijke, beknopte en diep indringende taal

[p. 59]

samengevat. Koel, en hier en daar zelfs humoristisch. Met een sterke geconcentreerdheid op het essentiële die het geheel, synthetisch gezien, het gevoel van een fatale, onafwendbare noodzakelijkheid geeft. Dit gevoel is een der bevredigende middelen van wat de Ouden katharsis (de ‘zuivering’ door aanvaardend begrip in de klassieke noodlotstragedies) noemden, en het vertegenwoordigt een der elementen van schoonheid, die een werk tot een der belangrijke uitingen van den menselijken geest maken.

1934