Onderzoek en vertoog 2

[p. 26]

Grandioos debuut

Hoewel de jonge auteur, die met dit bijzonder opmerkelijke en fijne werk debuteert, het zelf ‘eine Legende’ noemt, is het dit meer om den toon en om bepaalde elementen in de uitdrukkingswijze, dan omdat het eigenlijk een hetzij overgeleverd of bovenzinnelijk gegeven zou behandelen. Indien hier al van traditie sprake is, dan is het die van de Duitse, typisch noordse Romantiek - ik bedoel thans de 19e eeuwse stroming -, welke zich in Der Main doet gelden. Het is boordevol vage, in halfduister zich afspelende, verwarrende, catastrophale en in de gewone realiteit maar uiterst onwaarschijnlijke gebeurtenissen. Beschouwt men dan de zeer fascinerende historie nuchter en op den keper, dan blijkt, dat er in den grond toch niet zo heel veel gebeurt, en dat de volheid en het psychisch verbijsterende meer in de hele atmospheer van het boek zitten, in de wijze van verwerking van een korte reeks vreemde, zij het dan niet onmogelijke wederwaardigheden.

Het is bijna ondoenlijk, deze exact samen te vatten: buiten toon en spheer waarin Weyrauch ze verhaalt, lijken ze haast grotesk. Een jonge man, de onechtheid en teleurstellingen en leegheid van het leven te Berlijn moede, onderneemt te voet in zijn geboortestreek een tocht langs de Main, van haar bron af. Door een ontmoeting met rondtrekkende dagloners in een bos, waarvan de aanvoerder hem verzoekt een brief te bezorgen, komt hij als gast in een hut van uiterst arme lieden terecht, vlak aan de Main gelegen, door een zeer uitgebreide familie bevolkt. Hij vertoeft daar enige dagen, en het is de beschrijving van wat zich, angstaanjagend van onmenselijke verschrikking, tussen de lieden in deze hut voltrekt - en misschien, denken wij, is het toch alleen maar menselijk en heel gewoon - dat dan, mèt den omkeer en katharsis, die zij bij Martin, het jongemens opwekken, den inhoud van het boek uitmaakt.

Wat zich in de bouwvallige, op gestampte aarde zonder vloer gebouwde, overbevolkte donkere hut, waarin een stokoude overgrootmoeder, man, vrouw, twee jonge kinderen, vele volwassen broers van den man, een oude ongetrouwde zuster der vrouw, een verloofd meisje, op lompen op den grond (bedden zijn er niet) samen hokken dan in die twee dagen afspeelt? Niet minder dan een poging tot gifmoord, een poging tot doodslag, een bevalling, een overlijden, een poging tot zelfmoord, een ontrouw... En de opsomming is niet volledig.

[p. 27]

Nu is het merkwaardige, dat deze opeenstapeling van schokkende gebeurtenissen toch allerminst een drakerigen of volkomen ongeloofwaardigen indruk maakt, zo natuurlijk zijn zij in toon en spheer van de hele vertelling opgenomen. Die toon, die spheer zijn al even moeilijk te definiëren. Veel van de nachtmerrie-achtige voorvallen worden van den bewustzijns-schemer uit van Martin beleefd, telkens tussen diens uitgeputte weer-insluimeren in: hij is n.l. den dag na aankomst ziek geworden en kan niet meer opstaan. Aan de rivier wordt op deze slechte, verworden lieden - alleen het ruwe strijdlustige hoofd der familie (de echtgenoot der vrouw die in de kraam zal sterven), en het ontrouwe jonge meisje, alsook de twee argeloze tienjarige kinderen zijn menselijker van aard - een bozen invloed toegekend: zij nestelt zich als het ware in hun zielen (blz. 40 heeft hier een suggestieve passage over). Toch vindt de schrijver, onder het schilderen van de diepste verworpenheid, vaak tedere en zelfs vroom vertrouwende woorden, b.v. telkens waar hij over de twee jonge kinderen spreekt. Wanneer het kind wordt geboren, breekt echter bij alle personen even een omkeer en verzachting door, zelfs bij Toni, die haar zuster mèt het komende jonge leven had willen vergiftigen.

‘Bij ons is alles dood’, antwoordde Toni tegelijk grimmig en angstig. ‘Neen’, besliste Martin, ‘dood is bij jullie niets. Maar veel is ziek. Daardoor lijkt alles dood.’ Na een woedenden uitval van de verbitterde oude vrouw, waarin zij den vreemden indringer op den onderlingen haat en het elkaar in den weg leven van de hutbewoners wijst, antwoordt Martin: ‘Wanneer er een klein kind bij jullie is, zal het beter met jullie worden’. En van dit ogenblik af heeft er een volslagen verandering in Toni, aan wie het leven alles onthouden had, plaats. Bij alle anderen is die echter slechts tijdelijk, en voorbij wanneer de moeder sterft. Dan vallen zij in verhardheid en onverschilligheid terug, met uitzondering van den weduwnaar en het verloofde paar. Als een licht glanst over de jammerlijke verwordenheid van al deze mensen de verheven heiligheid van de geboorte van een nieuw leven. De arme, afgetobde veertigjarige vrouw, zonder hulp van een vroedvrouw (neen, neen, onze vrouwen doen dat altijd alleen, verklaart de man aan Martin) op een lompenleger, te midden van al de anderen, ligt in haar weeën. ‘De roep Gods bruiste door de hut (...) Hij vulde de hut geheel. Hij brak van de zoldering neer, welker kalk vol gaten en met stro en biezen van de Main dichtgestopt was. Hij sloeg op de aarde, die hem

[p. 28]

gewillig, als tot haar behorend, aannam (...). Hij zette zich in de oren en harten van allen, zodat zij nooit vergaten. Hij sloeg allen, die in de hut vertoefden, met zwepen. Hij woedde, brulde, krees, kreet, steunde, huilde, juichte, joelde, hijgde, toornde, weende, zuchtte, jammerde, bad. Hij was niet slechts de roep Gods, maar ook de schreeuw van ieder dier, mens en grashalm’. In den mystieken, hier en daar schier ‘primitief’ middeleeuwsen inslag, die door heel het boek heenzit, detoneert geenszins de aan Mathias Grünewald in haar apocalyptische ijselijkheid herinnerende, wreed realistische descriptie van dit smartenbed, op blz. 88.

Archaïserend en wel degelijk legendarisch doen de acht-regelige gedichten aan, waarmede elk hoofdstuk begint, en waarin het als in een soort ‘moraal’ wordt samengevat. Het zijn ongelijkvoetige verzen waarvan de eerste zes en de beide laatste één rijm hebben; ze zijn kinderlijk in den trant der oude toverrijmen die men wel in de sprookjes van de gebroeders Grimm tegenkomt, en in den wijzen volkstoon die ook verder veel van het karakter van dit boek bepaalt. Toch is anderzijds die toon weer hedendaags, doordat alle breedsprakigheid of onnodig uitweidende beschrijvingen zijn vermeden en alleen de meest suggestieve, sobere taal wordt gebruikt.

Van dien stijl vindt men steeds weder voortreffelijke specimina. ‘De vrouw hoorde en zag niets. Zij kreunde, als kon ze nooit meer van dat gekreun aflaten. Nooit meer, nooit meer, luidde het bleke opschrift dat boven alles, wat in dit dal geschiedde, stond geschreven. Zon - zo ze ooit scheen -, maan en sterren vertoonden het in hun banen. De regen ruiste het in herfst en voorjaar. De verdorring tekende het in de verdorde oeverwegen. De sneeuw woei het overal heen.’

Hoe aangrijpend kan te midden der vele verschrikkingen Weyrauch plotseling een idyllisch geluid - in den zuiversten zin des woords, zonder deszelfs conventionelen bijsmaak - doen horen. ‘Waar waren de kinderen?’, eindigt een hoofdstuk. ‘Zij hadden de verwarring, die met kreten en de toebereidselen tot de tocht om de verlorene te zoeken eindigde, wijselijk gebruikt om zich stilletjes te verwijderen en in het hun toegewezen hoekgedeelte in te slapen. Reeds rustten zij in de kanen, welke naar de verkwikkende zee der dromen drijven. Reeds hadden zij, daartoe door onbevangenheid en trouweloosheid in staat, het gebergte van nood, bitterheid, geheimenis en verschrikking verlaten.’

Des schrijvers buitengewoon beeldend vermogen blijkt ook,

[p. 29]

waar hij de Main een kwaad, griezelig, tweestaartig dier noemt. ‘De romp vernauwde zich nu eens, dan weer verbreedde hij zich, als was hij een slangelijf, waardoor een konijntje zinkt...’ Van zeer grote schoonheid is het gesprek tussen Martin en den man, bij een kruik bier (het is Kerstmis): het schijnt Martin of de zojuist overleden vrouw, op haar legerstee, meedrinkt. ‘Zij heeft een mooien dood gehad’, zegt de ruwe man innig. ‘Ja’, antwoordt Martin niet minder innig, ‘eerst een kind ter wereld brengen, dan onder den blik van den man sterven. Het is mooi. Vaak sterven de mensen anders’.

Treffende wijsheid geeft soms een enkel tussenzinnetje reeds: ‘Had zij niet voor een adempauze, die schone inkerving der bezinning in het spreken der mensen, moeten stoppen, dan had zij nooit haar mond gehouden.’ En aan tal van prachtige beelden is deze schrijftrant rijk. De oeroude overgrootmoeder heeft een spraakverlamming, maar onder den indruk ener oppermachtige emotie - zij was getuige van Toni's poging tot vergiftiging - heeft zij een enkelen kreet (‘waarom?’) kunnen uitstoten. ‘De grijsaardin was weder stom geworden. Slechts een enige maal was zij uit haar diep, donker woud opgestegen, gelijk een oud everzwijn, dat de bewoonde vlakte reeds verlaten heeft.’ De moeder zweet in haar smarten: ‘Vele kleine meertjes liepen over haar heen, als tranen, die de smart zelf weende.’

Psychologische fijnheden zijn er talloze. De broeder van den verloofden jongeman, die het meisje van zijn broer heeft verleid, zegt, door dezen ter verantwoording geroepen, geringschattend: ‘Ach, ze zijn allemaal hetzelfde, maar dat weet jij nog niet, jij bent nog te jong.’ ‘En zie, hij zei dien ontzettenden zin, die alle verlangen en innigheid uitsloot, eerder bitter dan glimlachend, alsof hij zelf een verschrikkelijke, teleurstellende ervaring had doorgemaakt. Wel lachte hij, maar hij lachte onder smarten.’

Ik meen met deze voorbeelden genoegzaam de waarde en de betekenis van dit uitermate interessante en verheugende debuut te hebben doen uitkomen. Dat de uitgave met vele pentekeningen van den groten Alfred Kubin is verlucht, verklaart de ongemene voortreffelijkheid der illustraties.

1934

Wolfgang Weyrauch, Der Main. Eine Legende. Berlin, Rowohlt, 1934