Onderzoek en vertoog 2

Peinzend over de muze

Twee zeer verschillende boekjes: het een is didactisch, het ander, onder didactischen schijn, ironisch bedoeld. Maar die toch hierin overeenstemmen, dat beide, wars van de zwaarwichtigheid welke vele geschriften op dit gebied zo ongenietelijk maakt, beminnelijk luchtig zijn en aangenaam leesbaar, en een frissen geest ademen.

Frank Kendon's boek geeft het avontuur van den lezer, niet van den dichter. Het wil het bevatten en genieten der poëzie bevorderen, en deze toegankelijk maken voor velen. Waarbij de schrijver wel voornamelijk jongere, nog niet door het leven definitief gevormde mensen op het oog zal hebben gehad, die nog impressionabel en tot geestdrift in staat zijn. Ten aanzien der poëzie blijven dergelijke goedbedoelde propagandistische po-

[p. 21]

gingen steeds een hachelijk ondernemen. Zeker, de criticus met het juiste gevoel en inzicht kan veel doen, om moeilijkheden voor den lezer uit den weg te ruimen en hem, vooral door technisch en gedetailleerd commentaar, een gedicht nader te brengen. Maar dan toch alleen voor den lezer, die alreeds van nature de kern in zich heeft welke dit mogelijk maakt: zin voor poëzie. Deze kan ontwikkeld en gericht worden - aangeleerd nooit. Niet alleen de ware dichter, ook de ware lezer ‘nascitur non fit’ (wordt geboren, niet gemaakt). Inmiddels is Kendon's trouwhartig en pretentieloos boekje, dat weinig nieuws vertelt en niet diep in de dingen treedt, maar dat zich door zijn klaarblijkelijke oprechtheid toch pleizierig laat lezen, wel geschikt om hen, in wie een poëzie-minnaar sluimert, wakker te maken en aan zichzelf te ontdekken.

Hij heeft tal van aardige opmerkingen die, typisch Engels, bij uitstek tot het gezond verstand spreken, hetgeen wellicht niet de meest aangewezen wijze zou zijn om met verzen om te gaan, als daar niet de grote gevoeligheid en bescheidenheid bijkwam waarvan hij ten aanzien der door hem aangehaalde voorbeelden blijk geeft. Wat hij dan zegt, is meer beschrijvend en suggestief dan scherp ontledend. Maar in een werkje als dit, hetwelk dan toch waarschijnlijk min of meer populair wil zijn, is zulks geen bezwaar.

Een van de bovenbedoelde ietwat nuchtere opmerkingen, maar die toch doel treffen, is die over de radio. Wij vinden het mooi en wonderlijk, zegt hij, dat we, door aan een knop te draaien, de stem van een spreker aan het andere einde der wereld in onze huiskamer kunnen laten klinken. Maar veel wonderlijker is de wijze waarop poëzie tijd en ruimte overwint, zodat b.v. een man met zijn eigen stem, maar geluidloos want regelrecht in onzen geest, zo spreekt dat wij zijn lachen horen, zijn smaak leren kennen en zijn intieme gevoelens, en dit alles wanneer - het gaat over Chaucer - die toch zes eeuwen geleden leefde.

Kendon zet uiteen dat het lezen van poëzie een identificatie met den dichter teweegbrengt, zodat men, als men werkelijk tot een gedicht is doorgedrongen, van dat ogenblik af een verandering, hoe klein ook, heeft ondergaan. Niet alleen ondergaan trouwens; men heeft haar zelf mede verwekt. Want niet in lijdzaamheid kunnen wij tot de poëzie doordringen, dit vereist een eigen activiteit.

Nuttig voor wie nooit over vragen van dezen aard nadachten, hoewel natuurlijk allerminst oorspronkelijk, zijn de passages

[p. 22]

waar de schrijver met voorbeelden laat zien hoe een goed gedicht niet in de eerste plaats een weergeving van zinsindrukken hoeft te zijn. Het is een levende verbinding van buiten- en binnenwereld, geen afschildering maar een beroep op de verbeelding en de associaties, door rhythme en rijm en andere middelen van het gedicht zelf. De auteur stelt een gedicht van Browning naast een van Wordsworth, om te doen gevoelen hoe de nauwkeurige detailschildering van den eerste toch een minder indringend en volledig beeld geeft dan Wordsworth's gedicht, dat de verbeelding van den lezer tot aanvullende en completerende werking aanzet. De dichterlijke verbeelding kan het materiaal, dat de zintuigen aandragen, niet bevatten en op anderen overbrengen, tenzij ze er een eenheid in gewaar wordt die onthult, hoezeer alle impressies op vreemde wijze samenhingen en met elkander waren verbonden.

Omtrent rhythme en metrum geeft de schrijver beknopte aanwijzingen (alle problemen in dit werkje worden met begrip doch vluchtig aangeroerd), welke met die in de twee vorige beschouwingen over dit onderwerp overeen stemmen. Ik acht het echter onjuist, dat de auteur het principiële verschil tussen poëzie en proza anders en verder ziet dan in den gebonden vorm van de eerste. Leest men omtrent De Goncourt's (in de talrijke delen van hun eigen Journal of bij Jules de Gaultier: La Fiction Universelle, 1903, Les Goncourt et L'Idée d'Art p. 87, 88) hoe zij trachtten in hun proza ‘den loop (phrase) van een rhythme te doen aanzwellen, de woorden te electriseren en hen met epitheta te omgorden, de onverwachtheid der wendingen af te wisselen’, om van het woord ‘om zo te zeggen alleen rekening te houden met zijn algebraïsche waarde’; denkt men aan Flaubert's proza, of aan de genesis van den volzin bij de Tharaud's, gelijk Henri Bremond (Les deux musiques de la prose, 1924, p. 65 noot) daar een treffend voorbeeld van geeft, dan ziet men dit wel anders in. Hetgeen niet wegneemt, dat Kendon ook hier toch tot aardige formuleringen komt: proza ‘legt woorden in uw oren, maar poëzie legt ze in uw mond; in proza verneemt ge wat anderen wisten, in poëzie leeft ge’.

Magische incantatie bij primitief-religieuze dansen beschouwt Frank Kendon als den oervorm der dichtkunst. Tot de eerste, oudste mensen-gemeenschappen brengt ook dr. Max Schasler (Aesthetik, 1886, p. 222) het genetische (dus niet het historische of begrippelijke) ontstaan der dichtkunst terug, waar hij er zich op beroept, dat ‘het begin van alle taalontwikkeling in zover

[p. 23]

“poëtisch” is, als de oorspronkelijke betekenissen ook voor voorstellingen van abstracten aard noodzakelijk uit de spheer van het visuele genomen en zolang in zulke metaforische betekenis werden gebruikt, tot het bewustzijn van haar oorsprong geleidelijk verloren ging.’ Ik kan niet nader in dit probleem treden, maar wil er nog op wijzen dat latere theorieën, m.i. met groter overtuigingskracht, meer dan aan den dans het oorspronkelijke bewegings-rhythme, waaruit met het lied de poëzie is ontstaan, aan den collectieven lichamelijken arbeid toeschrijven.

Willy Koninckx, dien men uit twee verzenbundels, een roman en een bibliographie en biographie (de laatste in het Nederlands) van Charles de Coster kent, heeft in zijn Petit manuel d'un candidat poète een geestig, paradoxaal, sarcastisch en soms zelfs cynisch grapje gepleegd. Het boekje heeft den ironischen vorm van raadgevingen aan een aankomend dichter. Men kan gemakkelijk dichter worden en in de encyclopaedieën opgenomen. Ook voor de kinderen is het later prettig. Mijn pa was dichter, klinkt mooier dan: mijn pa was fabrikant. Ja, mijn pa was minister klinkt mooi, maar mooier: mijn pa was Homerus, mijn pa was Victor Hugo.

Veel speels vernuft legt Koninckx in deze alleraardigste plaquette (in 130 genummerde exemplaren uitgegeven) aan den dag. Karakteristiek is een voetnoot, waar hij over parnassiens, impressionnisten en romantici spreekt: ‘voor de verklaring der technische termen een leraar raadplegen.’

Inderdaad gaat hij niet alleen in tegen alles wat schools is (zijn leraar verdeelde de idylle in heroïsche en tedere idylles naar gelang de minnaars ondernemend of weekhartig waren!), maar solt ook allerdolst met middelmatigheid en epigonendom. ‘Men mag imiteren, maar men moet zo imiteren dat alleen de geïmiteerde auteur denkt dat hij geïmiteerd wordt. Daar er zich altijd een imitator van den eersten imitator zal voordoen voordat de geïmiteerde tijd heeft gehad de imitatie aan te wijzen, kan men zodoende op een onbetwistbare oorspronkelijkheid aanspraak maken.’

Over het maken van het duistere gedicht zegt de schrijver, met een onvertaalbare woordspeling: ‘on coupe le tout en petits morceaux et l'on sert froidement’; ‘het duistere gedicht’, verklaart hij met duidelijke en ondeugende toepasselijkheid op een dichter van wereldreputatie, ‘leidt, naar men weet, naar de Académie française. Dat is een niet te versmaden garantie’.

[p. 24]

Het snobisme - ik doe slechts enkele grepen uit deze vrolijke keuken, waarin geen heilig huisje heel blijft - het snobisme gaat gaarne tegen de gangbare stroming in. Dat is zeer aan te bevelen. ‘Men noemt deze houding een reactie en de denkers verklaren haar door de beweging der ideeën met vloed en eb der zee te vergelijken.’ Geen vleiender excuus is denkbaar. Overigens kan men nog altijd tot een litteraire groep toetreden of er een oprichten. Weinige immers blijven lang genoeg bestaan om haar leden te compromitteren.

Een uitgever blijft de grote moeilijkheid: er valt aan verzen niets te verdienen. Die lange dingen van Homerus zouden vandaag geen uitgever vinden. Evenmin die van Goethe of Hugo. Met nog bijtender spot worden de tijdschriften der jongeren overladen: ‘De jonge tijdschriften hebben een publiek. Het is altijd hetzelfde, maar het is van een grenzenloze welwillendheid.’ Men kan ook door het ‘zeggen’ van zijn verzen in kleinen kring, ongedwongen, aan deze bekendheid geven. Een desbetreffend verzoek moet men twee of drie keer laten herhalen en elken keer een beetje meer voor den aandrang bezwijken. Het verdient aanbeveling, met liefdesgedichten te beginnen: de oude dames, denkend dat ge haar bedoelt, zullen u dankbaar zijn. En daar gaat het maar om. Het klassieke gedicht wordt door den adel en de geldaristocratie behoorlijker geacht dan het vrije vers.’

Voor het overige krijgt ook de poëzie-critiek een veeg uit de pan, welken de bescheidenheid gebiedt zwijgend te incasseren: Ik heb, vertelt de schrijver, een paar maanden de poëzie-rubriek van een klein tijdschrift verzorgd. Iederen morgen gaf de besteller me postpakketten uit alle landen waar Frans wordt gesproken en nog vele andere, en de gedichtenbundels stapelden zich op mijn tafel op.

De eerste dagen trachtte ik het onder het oog te zien. Ik heb alle boeken opengesneden. Ik ben zorgvuldig alle gedichten beginnen te lezen die aan mijn oordeel werden onderworpen, in de volgorde waarin de schrijvers ze hadden gerangschikt. Mijn taak was nog niet afgelopen of ik viel om van de slaap. Den volgenden dag begon ik opnieuw. Maar gauw begon ik die kilo's poëzie op mijn eigen manier te verslinden. Ik sloeg de langere verzen over en las alleen de kortere. Na een week, volmaakt afgestompt, koos ik op goed geluk een boek uit den stapel, las een vers en wierp het op den stapel ‘gelezen’. Na een maand maakte ik zelfs de pakketten niet meer open. Toch

[p. 25]

schreef ik geregeld over gedichten in mijn kroniek. Er waren zelfs dichters die mij bedankten... Ongelukkig kan zodoende een goed dichter onopgemerkt blijven. Pijnlijk!

Wat de stof der dichtkunst aangaat: liefde op het twintigste jaar is poëtisch. Op het dertigste bijna niet meer. Op het veertigste niet meer. Zij wordt het soms opnieuw op het zestigste. Maar dat is niet de schuld van de liefde. Heb de oprechtste achting, raadt Willy Koninckx zijn jongen dichter, voor hen die je niet als een stommeling beschouwen.

Door al deze kostelijke persiflage heen breekt aan het slot toch iets van den ernst door van wat de poëzie, dit ‘enige getuigenis van de eeuwigheid dat we hebben’, voor dezen vaak zo wrangen schrijver betekent. ‘Men verklaart de poëzie niet. Men verklaart de verskunst. Evenzo verklaart men God niet, men verklaart den godsdienst. Evenzo zal men ook nooit een werkelijk dichter verklaren. Slechts de pseudo- en slechte dichters hebben een rechtvaardiging nodig.’

De slotconclusie van Koninckx, in den grond negatief en pessimistisch voor de kunst van het gedicht, is in overeenstemming met het zakelijk vitalisme der moderne jongeren, die de oude tegenstelling (of althans gescheidenheid) tussen (dicht)kunst en leven willen opheffen door beide zo nauw te verbinden, dat de eerste in het tweede opgaat. Poëzie, besluit hij zijn vermaning aan zijn vriendje, heb ik dag en nacht onder alle breedtegraden gevonden: juist dan stond lezen me het meest tegen. Welbeschouwd is het nergens goed voor, dichter te zijn. Neem een goeden raad, ga liever in den handel of het bankwezen. Ge kunt u ook van kant maken.

Indien in dergelijke hedendaagse opvattingen geen moment van blague en boutade zat, dan was zelfmoord inderdaad het eind - zelfmoord van de poëzie. Maar dit is goddank een contradictio in terminis: zij is onsterfelijk, zelfs in 1934.

1934

Frank Kendon, The adventure of poetry. The How & Why Series edited by Gerald Bullett. London, A. & C. Black Ltd.

Willy Koninckx, Petit manuel d'un candidat poète. Bruxelles, René Henriquez