Onderzoek en vertoog 1

[p. 701]

Een evenwichtige roman

Evenals in zijn vorige werken laat Walther von Hollander zich in den roman Alle Straszen führen nach Haus als een man van grote en evenwichtige schrijversgaven zien, als een scherpzinnig karakter-uitbeelder en als iemand met een sterke ontvankelijkheid voor de natuur. Zijn stijl kenmerkt zich door een litterair zeer kundig gedoseerde menging van de beide laatste elementen - dialoog en psychologische ontleding enerzijds en natuurschildering aan den anderen kant-; een menging zo fraai en van zoveel kunstgevoel getuigend, dat zij zich als een organisch gegroeide, niet als een artificieel tot stand gekomen eigenschap van dit proza voordoet. Een typisch verschijnsel bij dezen schrijver, en dat men tegenwoordig nog maar zelden vindt. Von Hollander tast zich nauwkeurig beeldend een weg van situatie naar situatie, van tableau naar tableau. De beweging in dezen roman bestaat uit den overgang naar elkander van in wezen statische momenten. Een eigenaardige bekoring, een grote rust gaan van deze werkwijze uit.

Een tweede voor dezen auteur zeer karakteristieke, direct herkenbare stijleigenaardigheid is gelegen in de stilistische figuur, die het emotioneel en aesthetisch zwaartepunt en hoogtepunt van vrijwel elk hoofdstuk naar een slot-alinea van enkele, meest natuurbeschrijvende volzinnen verlegt. Niet, dat deze door een onevenredigen nadruk uit de lijst van het geheel zouden springen en een ongemotiveerde apotheose vormen. Zij zijn integendeel de volkomen natuurlijke afsluiting van dat geheel, waarin de stemming ver-ebt en wegsterft, gelijk ook in de laatste terzine van een goed gebouwd sonnet geschiedt. Ditzelfde procédé is terug te vinden bij vele meesters van het oudere Franse proza - Flaubert voorop -, die niet zonder invloed op Von Hollander schijnen te zijn gebleven. Bij de toepassing van dit niet nieuwe, maar daarom toch alleszins geoorloofde middel heeft de auteur zich grote terughouding opgelegd: het geeft nergens een gevoel van opzettelijkheid. Dikwijls is het niet eens zozeer een natuurbeschrijving als wel de enkele beeldgroepering of overweging, die als een soort anticlimax deze slot-stijging, een critisch moeilijk ontleedbaar effect, moet bereiken. Hoofdstuk 3: ‘Ze ging snel in het huis terug. Ze voelde zich zeer eenzaam. Het was ook koel’. Hoofdstuk 16: ‘Hij hield van zulke overdreven uitdrukkingen’. Hoofdstuk 25: ‘Ze verscheurde het portret langzaam en met onbewogen gezicht in kleine stukjes. Ze had ten slotte

[p. 702]

twee handen vol papiersnippers. Die hield ze buiten het venster, en de storm likte ze van haar handen, joeg ze ver over de dennen weg het park in’.

Het statische beeld, ik zei het reeds, is voor Walther von Hollander typerend. Vaak is het van voornamen humor, die met een enkel detail wordt veroorzaakt. Peipper, de pachter van een buitengoed in Pommeren, die zijn buurvrouw met een geheime liefde vereert, komt bij haar op bezoek. ‘Toen ze het huis uitkwam (...) hield de wagen van den heer Von Peipper voor de deur stil en de pachter met den treurigen Caesarkop steeg uit, een ananasplant met een opgebonden ananas op zijn arm, die hij als een entreebiljet naar Gesine uitstrekte.’ Mij herinnerde dit trekje sterk aan de passage uit Von Hollander's prachtige novelle Tatjana (uit Der Eine und der Andere, zwei kleine Romane, 1925), waar Prantikoff Tatjana in haar hotelkamer opzoekt: ‘'s Avonds verscheen Prantikoff. Drie knechten in zijn gevolg. Die droegen reusachtige seringenbomen, zetten ze, zes stuks, midden in de kamer en gingen zwijgend heen. Prantikoff stond met zijn hoed in zijn hand, tussen de seringenbomen. Zijn jaskraag stond wat van zijn hals af en gaf zijn figuur iets aandoenlijks. Hij durfde niets te zeggen. Tatjana zei ook niets. Maar ze was blij, dat er iemand was. De eenzaamheid was haar onverdraaglijk. Zo verward was ze. “Nu, komt u dan maar”, zei ze eindelijk en stak een hand door de seringenbomen.’

Ik heb er hierboven op gewezen dat Alle Straszen führen nach Haus een bijzonder evenwichtig boek is. Dialoog en descriptie wisselen af in juiste verhouding en afmeting. Toch doet deze schrijfwijze allerminst verouderd aan. Dit is traditie, de beste klassieke romantraditie. Maar zij is niet verstard doch levend gehouden. Een organisch verband bestaat steeds tussen het zieleleven der personen en de, nergens overbodige of te uitvoerige, descripties, voor welke laatste dan ook het woord geldt: un paysage est un état d'âme.

De twee mannelijke hoofdfiguren, onwrikbaar vast van karakter, bezitten deze vastheid alleen diep aan den binnenkant. Voor het overige hebben zij, als alle andere figuren van dit boek, het nomadische, het tastend, peilend onvatbare, het zwevend romantische, dat Von Hollander zo onromantisch exact, zo zonder tasten, met vaste hand heeft uitgebeeld.

Een precieze concretisering van vage nuances der ziel vindt b.v. de reeds genoemde Gesine, over haar bigotten vader en buitenlandse moeder sprekend, in een enkele korte formule: ‘Vader

[p. 703]

was niet van deze wereld en moeder niet van deze streek’.

Ik sprak reeds over de mooie landschapsschilderingen. Ze zijn nergens los-van-buitenaf-aangebracht. Een diep natuurgevoel uit zich in een strak sobere, doch nergens hard wordende taal, die met de zuiverste middelen een plastisch waarnemingsvermogen samenvattenderwijs verwoordt. Dit proza is elegant en toch sterk; het is nauwkeurig en klassiek evenwichtig, en toch aan nuances rijk en gevoelssubtiliteiten; het is gezond, kernachtig, en toch kneedbaar en vol dichterlijkheid en gang. Het is, wat proza moet zijn: mededelend, doeltreffend zonder technische excessen of opzichtigheden, aangepast aan een verhalende functie, een organisch dienen, en rhythmisch opgenomen in den gang der geschakeerd vertellende beweging en in het grotere compositorische verband. Het is doorzichtig en er gaat een suggestieve kracht van uit; doch alle ambachtelijke moeiten werden er zozeer in overwonnen, dat men zich met geweld tot een critisch ontledend zien moet dwingen om zich de middelen bewust te maken, waar de schrijver het mede tot stand heeft gebracht.

Ik wees hierboven op het classicistisch element van dit proza. Ook nog in anderen zin zou men dezen roman tot het klassieke genre kunnen rekenen: hij is, zonder week te zijn, menselijk; hij is zonder nuchter te zijn, aards; men vindt er niet de metaphysische onrust om het transcendente, die de romantiek eigen is, noch haar vormloos onvoltooid, onomlijnd dynamisme. Dit boek is scherpzinnig en koel, maar niet kil, niet levenloos.

Ook met dezen roman, hoezeer hij tegen den achtergrond van een woesten en chaotischen tijd speelt en van onrust en wilde driften is doortrokken, heeft Walther von Hollander zich weer een kerngezond en toch verfijnd kunstenaar getoond, een schepper van een levende wereld met levende mensen, een even krachtig als sierlijk talent. Gedreven tot, maar bedreven in wat hij zeggen wil. Sterk maar gevoelig, beheerst maar bewogen.

1934

Walther von Hollander, Alle Straszen führen nach Haus. Roman. Berlin, Paul Neff Verlag, 1933