Onderzoek en vertoog 1

Sobere romantiek

Hoezeer ons tijdvak verbrokkeld en versplinterd is, kan men weer eens beseffen wanneer men na Coolen's novelle De man met het Jan Klaassenspel een novelle als Marthe Munk van Alfred Neumann (zie pag. 551) ter hand neemt. Elk van beide heeft een ongeveer gelijk onderwerp: de geschiedenis van een aan

[p. 602]

liefde tekortgekomen, door het leven onbevredigd gelaten gemoedsleven van een vrouw. Elk van beide vertegenwoordigt een bekend en verbreid genre van letterkunde. En toch: welk een onderscheid! Er ligt een wereld tussen de twee, elk op eigen wijze zo voortreffelijke verhalen. Hoe ver moeten in onze dagen de geesten en harten niet zijn uit elkander geslagen, dat overeenkomst van het onderwerp en van den novellenvorm tot volkomen bijkomstige toevalligheid is geworden tegenover de psychologische discrepantie van de auteurs en daardoor van hun werk.

Coolen heeft een boekje geschreven - noem het een kleinen roman of een grote novelle - waarin hij naar mijn mening zijn vroegere publicaties goeddeels overtroffen heeft. Het is de simpele historie van Nolda Schoonewiel, de dochter van een gepensionneerd lijnwachter, die met haar ouden vader alleen woont in een klein huisje op de hei. Zij is in de middelbare jaren gekomen, maar ongetrouwd gebleven: er kwam er geen dien zij hebben wou. En dan komt daar dè grote, alles van den grond af veranderende gebeurtenis in dit stille bestaan, die in elk leven wel tenminste een keer komt. Haar betekenis valt aanvankelijk weinig in het oog, gelijk dat zo bij de eerste kentekenen van het aanstormend noodlot gaat. Laat op den avond komt een vreemde man, hij lijkt een marskramer, tijdens een noodweder in het eenzame huisje om schuilplaats en onderdak vragen. Het is echter geen venter maar ‘de man met het Jan Klaassenspel’, die van dorp tot dorp trekt om met zijn poppenkast voorstellingen te geven voor jong en oud. Met hem komt de onrust in Nolda; onderdrukte dromen en wensen, die lang sluimerden, komen in haar op, wanneer zij den vreemdeling, tot machteloze woede van den ouden vader en terwijl het dorp er reeds over gaat praten, een langdurige gastvrijheid biedt, die in een toenadering eindigt. De vreemde, uit den aard van zijn beroep, is een fantaserend, dichterlijk dromer: hij heeft iets van den kunstenaar en diens welsprekendheid en onweerstaanbaarheid in zich. Maar ook de lichtzinnige luchthartigheid en onverantwoordelijkheid, die den artiest, zo hij een primair kinderlijk mens is, wel eens kenmerken. En op zekeren dag herinnert hij zich, wat Nolda nog niet wist: dat hij kinderen heeft, die hij bezoeken moet - uit de tegenspraken in zijn fantastisch en los vertellen blijkt niet, of er misschien niet ook zelfs een moeder is -; hij moet verder trekken, ook voor zijn werk. En Nolda blijft hem wachten, eigenlijk zonder veel hoop. Wanneer zij op een

[p. 603]

avond in het voorjaar, dat hij terug had zullen komen, maar hij is weggebleven, thuiskomt, vindt ze haar ouden vader, die het verdriet en de schande niet heeft kunnen dragen, op den zolder verhangen. De kaars ontvalt aan haar handen, de eerste weeën beginnen vanwege het kind, dat zij moet baren. Het verhaal eindigt, gelijk het begon, met een beeld van het eeuwige, onveranderlijke landschap. En daarin de stroper, de zwerver, dien Nolda vroeger afgewezen had en die dit alles heeft meegemaakt uit de verte. ‘De getuige.’ Hij zit in den avond, deze ‘schaduw van dood en leven, den geheimzinnigen dood en het geheimzinnige leven in hun onverbrekelijk en diep verband, bereikt hem niet’. ‘Zijn gezicht is scherp en strak voor den dood van zijn lach. Hij gooit een steen in het water.’ ‘Hij staat naast zijn eigen aandacht, die de rimpels volgt. Het oeverriet. Het spiegelbeeld.’ Aldus de laatste zinnen.

Gelijk bijna steeds het geval is, was het ook van dit geschrift van Coolen niet mogelijk de fabel samen te vatten, zonder de voorstelling te vervalsen die men zich over het werkje heeft te vormen. Conventioneel romantisch moet, alleen naar deze kortste samenvatting der feiten beoordeeld, die voorstelling wel zijn. En toch, niets is minder waar, men zou daar den schrijver schromelijk onrecht mee doen. Want alles is hier psychologisch zo doorvoeld en verantwoord - zij het steeds sober, in enkele essentiële trekken aangegeven en nergens breedvoerig ontleed - dat de figuren volkomen levend, en menselijk aanvaardbaar, tot ons spreken; dat de handeling niet naar een gebruikelijk patroon nagevolgd, doch logisch en noodzakelijk lijkt. En romantisch? Romantisch is deze vertelling wel, al is het dan niet conventioneel-romantisch. Romantisch om het gevoel van tot de naakte kern borende beschouwing van het leven; om de woeste en excessieve fataliteit der lotgevallen; om de als onveranderlijk den mens ingeschapen gevoelens en den daardoor als de seizoenen door eeuwen en tijden heen zich herhalenden weerkeer van gebeurlijkheden. Niettemin is alle verstarring tot schematische vereenvoudiging de novelle vreemd gebleven: daarvoor zijn stemming, kleur en spheer te scherp, concreet en exact.

Het enige, dat wel aan schema en starheid zou kunnen doen denken, is Coolen's stijl, die hier wellicht meer dan in zijn voorafgaande boeken tot procédé geworden is. Wel is, vergeleken bij de vroegere romans, het al te veelvuldig doorgevoerd gebruik van het Brabants idioom hier gelukkig zeer ingeperkt. Maar het

[p. 604]

is de tot eentonig deunend rhythme bewust effectrijk aaneengerijde nevenschikking van korte volzinnen, als een soort incantatie overwegend meer in den tegenwoordigen en voltooid verleden dan in den onvoltooid verleden tijd verhalend, die hier al te duidelijk tot een manier werd. Een manier om een indruk te verwekken; en die het beoogde doel ook bereikt - in zover zou er dan ook niets tegen in te brengen zijn. Maar, vraagt men zich af, waar blijft het innerlijk gerechtvaardigd verband tussen de romantische beelding, die immers uit een zwaren, ononderbroken gevoelstoon komt, en deze kort noterende, afgebroken zinnetjes, die toch eigenlijk aan het nerveus jachtend modernisme der nieuwe zakelijkheid zijn ontleend? Was het bedoeld als wellicht enige middel, om deze romantiek in haar opvlucht onzoetelijk en door uiterste werkelijkheid gedragen te houden? Maar dan is het middel te uiterlijk, en onnodig voor Antoon Coolen die immers, gelijk gezegd, ook geestelijk en psychologisch zijn vertelling toereikend met realiteit weet te laden. Inmiddels blijft dit mooie verhaal een hoogtepunt in zijn oeuvre. Vergelijking met Neumann's hierboven genoemde novelle leert dat diens romantiek verwikkelder is, maar Coolen heeft meer atmospheer en is daardoor, ziet men van den bedoelden schrijftrant af, au fond traditioneler. Hij sluit aan bij de Nederlandse traditie van den boerenroman, maar schiep een zo warm ademend stuk natuur en leven, gezien met zoveel rustige en wijd omvattende levenswijsheid, dat men geen ogenblik een provincialisme in den slechten zin, een gewestelijke bekrompenheid bespeurt, evenmin als dit bij een ganse reeks van Franse regionalistische romans, van Alphonse de Chateaubriant's Monsieur des Lourdines en La Brière af tot Catherine Pecq van Emmanuel Robin toe, ook maar enigszins het geval is. Ik meen dat het Van Duinkerken was die in De Gemeenschap de opmerking maakte, dat vele der jongeren, die geringschattend van Coolen en zijn ‘eeuwige boeren-genre’ spreken, in beeldend vermogen en scheppingskracht verre bij hem ten achter blijven in hun eigen romanwerk. Inderdaad is Antoon Coolen oneindig meer dan de verouderde dialectschrijver, waarvoor men hem wil laten doorgaan. Vergelijkt men zijn laatste novelle met een overigens prachtig en zeer treffend verhaal als Streuvels' De Kalfkoe uit den bundel Dagen, dan valt het in het oog hoezeer het genre, in een boekje als De Man met het Jan Klaassenspel, tot een litteratuurvorm is geëvolueerd die, wat men ook van zekere zijde moge zeggen, geheel van dezen tijd is.

[p. 605]

Het is typisch katholiek, maar misschien uitsluitend in den, tegelijk epischen en beschouwelijken, gevoelstoon; het is typisch zuidelijk, in den zin van benedenmoerdijks, door het hartelijk menselijke dat er, zonder sentimentaliteit, in doorklinkt; maar het is streng en geserreerd en nuchter en helder, met een spreekstem verhaald, en daardoor hedendaags. Het gaat over de langzame dingen van groei, wording en verwording in de mensenziel - maar in snelle zinnen.

Ook in Herberg in 't Misverstand weet de auteur met scherpe waarneming een milieu voor ons te doen leven, dat bij alle heterogeenheid zijn vast en symbolisch middelpunt vindt, hier in de herberg, waar het samenkomt: een ongezochte bindende eenheid, die het ganse boek beheerst, die de beschrijfkunst intoomt en haar achtergrond geeft. Dat is ook nodig, anders zou de volheid en veelheid der personen wellicht vermoeiend chaotisch gewerkt hebben. Thans vormen zij een gemeenschap.

Had hij deze nog iets beknopter en soberder uitgebeeld, deze roman zou erbij gewonnen hebben. Maar ook nu zijn er sterk pakkende gedeelten in te vinden (men denke aan het verhaal over die oplichterij); de humor en het fijne gevoel van Coolen komen hier zeer tot hun recht.

1933; 1938

Antoon Coolen, De Man met het Jan Klaassenspel. Rotterdam, Nijgh & Van Ditmar, 1933

Antoon Coolen, Herberg in 't Misverstand. Rotterdam, Nijgh & Van Ditmar, 1938