Onderzoek en vertoog 1

Romancier van de zee

Het is, voor een van ouds zeevarend volk, eigenlijk wonderlijk, dat de Nederlandse letteren zo weinig romans van het zeemansleven hebben opgeleverd.

Wij zijn zeker niet ondankbaar voor de uren van genot, die wij in onze jongensjaren aan den ouden heer Weruméus Buning te danken hadden. Maar waar zijn, sedert wij ouder werden en de zeeverhalen op min of meer vaderlandsen historischen grondslag, die van a tot z vechtverhalen waren, niet meer verslonden, - waar zijn, vragen wij, nadat wij op rijperen en, ach arme! helaas steeds nog rijperen leeftijd kwamen, de pendants van onze jeugdlectuur? Waar bleef de zee in onze letteren, in de letteren van een kustbewonend volk, dat door zijn scheepvaart en geschiedenis en levenswijze zo innig met de zilte wateren is verbonden? Behoudens in uitzonderingsgevallen - die, vreemd genoeg, juist niet bij voorkeur in de documentaire en picturale periode van Tachtig te vinden zijn -, behoudens sommige geschriften, van Van Schendel b.v., of De Geus, Van der Geest, Verhoog of Slauerhoff, speelt het leven ter zee in onze hedendaagse letteren geen rol van betekenis meer, in tegenstelling tot andere litteraturen. Althans niet meer buiten de lyriek om, niet meer in het verhalend proza en als natuurlijk repoussoir voor de handelingen des dagelijksen levens.

Werk als van Georg Elert geeft den Nederlandsen lezer iets, dat hij in zijn eigen letterkunde te sporadisch vindt, en dat hem toch om vele redenen dierbaar moet zijn. De zee leeft erin, niet

[p. 569]

maar als los accessoire, neen, zij heeft elk woord, elk gebaar van de hier optredende mensen tot in de laatste vezel doortrokken, zij staat, omvattend en machtig, achter al hun handelingen.

Men behoeft slechts even aan Loti te denken om ervan doordrongen te zijn, tot welk een overmaat aan elementaire romantiek de zee, als een der hoofdmotieven van een roman, gemakkelijk aanleiding geeft. Het zou te ver gaan te beweren dat Elert zulk een romantiek geheel heeft weten te vermijden, maar zij is nu toch wel heel anders geworden. Zij staat hier stevig met beide benen - op den grond, wilde ik zeggen, maar dat klopt niet, het moet zijn: op dek. Het is, om zo te zeggen, een romantiek op zeebenen, geheel doordrongen van werkelijkheid, en zonder een conventionele berekening der gebruikelijke gemoedseffecten bij den lezer. Romantisch is dit werk wellicht eigenlijk slechts hierdoor, dat het vanzelf zozeer van de vrijheid en wijdheid, van den avontuurlijken en onafhankelijken geest van het zeemansleven is doortrokken. Elert behoeft de zee niet, als een sieraad voor den lezer, te laten flonkeren, omdat de zee een natuurlijk element van hemzelf is geworden, iets vanzelfsprekends, een deel van het leven zelf gelijk de lucht die men ademt en de arbeid voor het dagelijks brood - iets dus, waar men niet meer over nadenkt.

De schrijver was 35 jaar lang scheepsbouwer, ingenieur, zeeman en gezagvoerder; zijn beroep bracht hem in alle landen, op alle zeeën. Dat hij daarbij een merkwaardig opnemingsvermogen en een uitstekende schrijversbegaafdheid bezit, doet niet af aan een zeker soort van naïefheid en kinderlijkheid, die hij tegenover de tribulatiën van leven en lot aan den dag legt, meer in het bizonder waar het zijn eigen gemoedservaringen betreft en het doorschouwen van het zieleleven zijner medemensen en niet het minst ook op het gebied van de liefde. Deze kinderlijkheid, die inmiddels met onnozelheid niets gemeen heeft, is wellicht typisch voor den geboren zeeman.

Wij zijn, in overeenstemming met een algemeen hedendaags verschijnsel, bij Georg Elert vrijwel geheel losgekomen van de autistische, extreem ontledende geïntroverteerde psychologische schrijfwijze, die een baanbrekende en onontbeerlijke periode in de letteren afsluit, maar die volkomen uitgeput was en, litterair gesproken, doodgelopen op het punt vanwaar een verdergaan een althans letterkundig-artistieke onmogelijkheid ware.

Dit werk ontsluit ons dat wonderlijke, slecht bekende, weinig aandachtig waargenomen, en eerst door tijd, geduld en een-

[p. 570]

zaamheid te benaderen gebied van de wereld: de zee, de verscheidene zeeën der aarde. Zonder exotistische praalzucht, met sterk en zuiver natuurgevoel, dat ons voortdurend de overtuiging van oprechtheid en boeiende werkelijkheid geeft. Mens, actie en natuur zijn hier een organisch verweven geheel, een ononderscheiden eenheid.

Het werk van Georg Elert doet ons vanzelf aan den anderen groten schrijver van de zee, aan Joseph Conrad denken. Maar ook dringt zich een vergelijking met Das Meer van Kellermann op, waarin eveneens de zee als het ware een mede in de handeling betrokken hoofdfiguur is. Het oeuvre van Elert is minder voortreffelijk van stijl - Das Meer was in dit opzicht een waar meesterwerk - maar het is ook minder litterair, en zakelijker, nuchterder. Kortom, meer van dezen tijd, gelijk b.v. ook Brackwasser en Das letzte Segelschiff van Hauser.

De kinderlijkheid van Georg Elert, waar ik hierboven van sprak, heeft haar schaduwzijde door de typische gemoedelijkheid, waarmee de schrijver vaak terugziet op de gebeurtenissen of erop vooruitloopt. Dat de verhalende ‘ik’ bovendien nog zich niet tot een onbekenden lezer, maar tot een bepaalde, in den vocatief toegesproken persoon richt, geeft den verhaaltoon echter ook iets natuurlijks en ongedwongens, dat in Ein Mann, ein Schiff und eine späte Liebe gedachten aan litteratuur doet vergeten en aan den spreektrant verwant is. Toch is misschien het procédé niet geheel verdedigbaar, daar het op de gebeurtenissen al te duidelijk voorbereidt, om naast de logica ook het op het onverwachte of althans abrupte gerichte element van spanning geheel te handhaven.

Wel is, voor het overige, de schrijfwijze van dit werk te prijzen. Dit is mannetaal: eenvoudig, duidelijk, onopgesmukt, spaarzaam, doeltreffend. Een roman van Elert bewijst, hoe weinig een schrijfprocédé gelijk de ik-vorm van invloed is op den eigenlijken aard van een werk: minder egocentrisme en directe zelfonthulling dan men bij Elert vindt, zijn niet denkbaar.

Het is een bepaald karakter van vrouw, de Fransen zouden haar ‘la femme fatale’ noemen, dat in Zwei Frauen und ein Schiff in het middelpunt van des schrijvers belangstelling staat, evenals dit in Ein Mann, ein Schif und eine späte Liebe het geval was. En hier, als daar, is het de zee, is het de arbeid van het leven op zee, die de grote rivaal is der liefde, of ook wel de grote trooster, die ondanks moeiten en eenzaamheid de liefde vervangen kan, en het leven ook zonder deze dragelijk maakt.

[p. 571]

Het derde boek, Wohin wandern unsre Söhne, gaat nog iets verder in die natuurlijke en ongedwongen manier van schrijven en doet zien, dat deze auteur, in bescheidenheid, een eigen gestalte weet te behouden. Het is een typisch staal van Duitse vertelkunst, zoals uit de Romantiek overgeleverd. Iets is er in van den gemoedelijk gevoeligen, kunstlozen trant van Fritz Reuter. Maar overigens is het niet zozeer van schrijfwijze ouderwets als naar den geest eenvoudig. Want van stijl is deze roman zeer goed, zonder zich, voor het overige, ook maar iets van de gewone traditie los te maken.

De ik-vorm is hier welbeschouwd onnodig en zelfs eerder schadelijk. Want de verteller zelf vervult er nauwelijks een rol, anders dan als speelgenoot en vertrouwde van den hoofdpersoon: tot de eigenlijke handeling doet hij niets toe of af. Zo zou in de derde persoon het verhaal waarschijnlijk strakker en strenger geworden zijn. Maar misschien is anderzijds toch zijn charme juist hierin gelegen, dat het nu als herinneringsbeeld directer beleefd kon worden, waardoor een zekere losheid verkregen werd en aan den toon iets vertederds gegeven (zonder sentimentaliteit overigens). Niettemin vertoont de compositie er kleine onhandigheden door en is zij thans minder gesloten, meer een mozaïek van beelden, waaruit zich dan het geheel der gestalten toch voldoende duidelijk losmaakt.

Oorzaak hiervan is een tweeslachtigheid in de vertelling: de ikpersoon vertelt de gebeurtenissen uit zijn kindsheid, echter op een leeftijd en in een stadium, waar de bewogenheden des levens in wijsheid aanvaard, verwerkt en overwonnen schijnen, maar bij deze jeugdherinneringen voegt hij wat de moeder van den hoofdpersoon en anderen, allen sprekende ingevoerd, hem later hebben verhaald.

Dit ietwat disparate is wel de voornaamste reden dat deze roman, bij de twee voorafgaande vergeleken, niet als een vooruitgang kan worden beschouwd. Ten hoogste zou men kunnen zeggen dat Elert zich op het goede peil weet te handhaven, dat hem in de hedendaagse Duitse litteratuur een eigen plaats aanwees, waar zijn persoonlijkheid zich duidelijk aftekende. En dat is dan toch wellicht weer veel.

1933; 1935

Georg Elert, Ein Mann, ein Schiff und eine späte Liebe. Roman. Berlin, Universitas

Georg Elert, Zwei Frauen und ein Schiff. Roman. Berlin, Universitas

Georg Elert, Wohin wandern unsre Söhne... Roman. Berlin, Universitas