Onderzoek en vertoog 1

[p. 551]

Tragisch vrouwenleven

Marthe Munk is een lelijke, onaantrekkelijke vrouw, behorende tot de ‘vernederden en beledigden’ die na een leven van krenkende ervaringen bij een Italiaansen fruithandelaar als huishoudster in dienst komt, voor wien zij een uitzichtloze, slaafs angstige en schuw verzwegen genegenheid opvat. De man, een ijdele, brute vrouwenjager, wiens losbandig leven hem telkens in moeilijkheden bracht, bemerkt het niet; hij heeft, juist om aan gezegde geregeld terugkerende moeilijkheden nu eens een eind te maken, dezen keer met voordacht een huishoudster zonder de minste charme gezocht en die in Marthe gevonden. De kwellingen der arme vrouw, die hem en zijn geliefden toegewijd dient, zijn vreselijk. Wel misbruikt de mede inwonende zoon, een schoolknaap nog doch cynisch en bedorven, haar weerloosheid; den volgenden dag echter bestaat zij weder evenmin voor hem, als zij voor den vader bestaat. De ten hemel schreiende onrechtvaardigheid, die zij in dit alles gevoelt, bewerkt nu bij de ongelukkige een psychologischen omkeer. Zij, die niet dan zachtheid, toegewijdheid, dienstbaarheid was, verandert onder de doorgestane schokken plotseling, onder den invloed van fel doorbrekende machts- en weerwraak-instincten, tot een geraffineerd, van doel bewust wezen, honds en hard, voor geen middel terugschrikkend om de oogmerken van haar wreed vijandige driften te bereiken, en in sluw koelbloedige harteloosheid haar omgeving, voor welke zij tevoren slechts de teerste, zichzelf wegcijferende liefde had, nog overtreffend. Het is misschien deze psychologische omkeer, waardoor het romantisch karakter van het werkje het sterkst tot uiting komt; maar hij is, hoe beknopt alweer geschetst, volkomen zielkundig verantwoord en aannemelijk gemaakt. Marthe Munk beschuldigt den zoon van diefstal van een bankbiljet uit de kas, dat zij in een van zijn boeken verborgen had en dan voorgeeft te ontdekken. Hij wordt van school genomen en uit de stad gestuurd; van andere, kleinere vergrijpen, die hij echter werkelijk begaan heeft, stelt zij den koopman vervolgens in kennis. Een diepe en smartelijke treurigheid vervult wel haar ziel, ‘maar het verstand, dat zich wellustig in zijn vreemde en nieuwe energie had vastgeklauwd, liet haar niet meer vrij. Zij zag reeds haar geheimen en donkeren weg’. De nieuwe, laatste der steeds wisselende geliefden van den Italiaan onderhoudt een betrekking met een postambtenaar; Marthe brengt haar ontdekking bij haar mees-

[p. 552]

ter aan, niet dan na het meisje een week lang, onder de bedreiging daarmede, in het onzekere te hebben gelaten. Het moet binnen het uur de woning verlaten. Ten slotte komt zij achter een aantal frauduleuze handelingen van den winkelier: wijnvervalsingen, douane-ontduikingen enz. Als een vlieg in het web laat zij hem weken lang spartelen, hem kwellend met vage toespelingen op haar ondervraagd worden door politie-ambtenaren, hem in het onzekere latend over wat dezen weten en zij al dan niet jegens hen loslaat. Haar slachtoffer, tot den uitersten angst voor gevangenisstraf gebracht, - hij hangt geheel van haar beëdigd getuigenis af -, geeft haar dan eindelijk den laten en afgedwongen triomph, dien haar wraakgevoel onbewust verwachtte. De toenadering, door wat in den grond niet anders dan afpersing was tot stand gekomen, aanvaardt zij verbeten en kalm bewust. ‘Zij gevoelde geen vreugde, maar zij beantwoordde zijn kussen.’ Wanneer hij ingeslapen is, staat zij op en zet, op haar kamer terug, de gaskraan open. Marthe Munk wordt 's ochtends dood gevonden; de man, tot wien het gas eveneens is doorgedrongen, komt met zijn krachtig gestel de vergiftiging te boven. De belangrijkste getuige is nu gestorven: de wijnvervalsing is niet te bewijzen, voor de smokkelarij komt hij er met een geldboete af. ‘Zijn favoriete’, aldus het slot, ‘heet Magdalena Weisz en is winkeljuffrouw bij hem. De zaak loopt niet slecht. Aan Marthe Munk denkt hij zelden en zonder emotie.’ We vinden hier een romantiek, die vrij verwikkeld is. De vertelling stijgt naar den typisch romantischen climax van een fatalen ondergang, - echter een ondergang waarin de persoonlijkheid der tevoren tevreden, dof geresigneerde vrouw, eerst miskend en onopgemerkt, eigenlijk eerst wordt geboren en zichzelf vindt. Een ondergang die evenzeer deze vrouw vormt en verklaart, als dat hij uit haar aard voortkomt.

Het geschrift van Alfred Neumann is nerveus, cosmopolitisch, en doet daardoor uiterlijk modern aan. Zijn novelle, die in 1933 voor het eerst in boekvorm verscheen, werd wel in een veel breder, opener en levendiger geestelijk milieu geschreven dan dat, waarvoor zij het imprimatur verkreeg. Ik las haar in die voortreffelijke Neue Merkur (7e jaarg. No. 8, van Mei 1924) waarin zij door uitnemende bijdragen omgeven stond: Carl Brinkman, Über Demokratie, dat eindigde: ‘Echt is niet een mens, aan wien mensen zich onderwerpen, maar slechts de gedachte, die mensen verenigt’; Ernst Robert Curtius met een magistraal artikel over den Fransen dichter Paul Valéry, en met onovertroffen ver-

[p. 553]

talingen van diens Ebauche d'un Serpent en Le Cimetière marin enz. Aan deze omstandigheden herinner ik om het litterair ‘klimaat’ aan te duiden, waarin dit verhaal is ontstaan. Het verklaart zijn klassiek beheersten vorm, wars van alle grootspraak, zijn soepele, sterke en nauwkeurige techniek, waarin de op vele plaatsen hachelijke materie met aangrijpenden eenvoud de sensibiliteit der thans leidende generatie gestalte geeft. Vorige werken van dezen auteur, gelijk Narrenspiegel, zijn, bij deze novelle, soms ruwer, gewilder, gemakkelijker, grover. Marthe Munk is voor Alfred Neumann een hoogtepunt.

In de inleiding tot zijn roman Kaas schrijft Willem Elsschot: ‘Van af den aanhef, want een boek is een lied, moet men het oog houden op het slot-akkoord.’ Scherper uitgewerkt, en niet van den letterkundigen doch thans van den zielkundigen kant, wordt deze gedachte in een aardige opmerking van wijlen J. Stärcke (den vertaler van Les Chants de Maldoror), die in zijn boekje Over Litteratuur zegt dat meestal het meest essentiële van een roman - hij geeft Leonhard Frank's Die Ursache als voorbeeld - in den eersten zin besloten ligt. Deze luidt bij Neumann (ik wil, om maatgang en klank van dit genuanceerd proza, liever niet vertalen): ‘Die Haushälterin Marthe Munk, eine unschöne schüchterne Person, nahm nach einigem Zögern, das durch den heimlichen, unerwarteten und unbekannten Widerstand einer inneren Stimme entstanden war, die Stelle bei dem Südfrüchtehändler Kasper Carapezzi an’.

En inderdaad, in dezen volzin heeft men den auteur en zijn boek op zijn best en het meest kenschetsend.

1933

Alfred Neumann, Marthe Munk, eine Erzählung. Wupperthal-Barmen, Werner Plaut Verlag