Onderzoek en vertoog 1

Beminnelijke wanordelijkheid en nuttige voorkeur

Het is nodig, met nadruk iets goeds te zeggen van het beminnelijk boek dat Wanordelijkheden rondom een lastig kind is. Want maar al te gauw worden, in den onstelpbaren stroom van publicaties die langs ons gaat, ook de verdienstelijkste werken, na een ogenblik van aandacht, weer voor goed uit het oog verloren, en na een paar maanden, een jaar of enkele jaren weet niemand meer dat ze er geweest zijn. Het zou ons spijten, als dit ook voor dit boek van Mary Dorna zou gelden. Het verdient beter. Zeker, de snelle vergetelheid waarin een overgroot deel der litteraire productie, zo zij al ooit de aandacht trekt, terugzinkt, zou een nuttig en waardeerbaar verschijnsel zijn, indien het ook inderdaad de beste boeken waren, die dan op de zeef der publieke selectie achterbleven. Wij weten echter allen, dat dit helaas niet zo is. De taak evenwel van den letterkundigen voorlichter zou volkomen ontmoedigend zijn, zo hij niet de hoop koesterde - al is die wellicht slechts een illusie -, dat hij, om bij de beeldspraak te blijven, op het functionneren van de bedoelde zeef enigen, zij het geringen invloed kan uitoefenen.

[p. 521]

Een beminnelijk boek noemde ik Mary Dorna's werk. Het is dit echter niet in den meest directen en gangbaren zin. Men moet van dezen nuchter sarcastischen, typisch Hollandsen humor houden, om voor zijn charme gevoelig te zijn, en velen, stel ik mij voor, zullen in de ietwat verbitterde geesteshouding van de schrijfster, die men met ontgoochelde romantiek, botsing van ik en wereld, zou kunnen betitelen, niet dan een bron van misprijzen vinden. Op hen zal zij verkillend werken en generlei aantrekkingskracht uitoefenen. Deze roman - het is geen eigenlijke roman maar een aaneenschakeling van losse taferelen - deze roman is zuur, dat is het woord, en bestemd voor degenen die meer van iets hartigs houden dan van iets zoets. Coenen, die zelf azijnzuur is, zou hem waarderen.

Mary Dorna munt uit in de korte, droge notities, die wel van een gevoeligheid, een altijd gekwetste gevoeligheid, uitgaan, maar deze hebben omgezet, omgewerkt, tot de zonder enig zelfbeklag, met een zeer intelligente observatie en zelfobservatie in altijd helder en doodeenvoudig proza weergegeven tekening van kleine, doch door de verbeten vertedering van een spotzieken geest belangrijk geworden gestalten, situaties en voorvallen. Deze Wanordelijkheden vinden een plaats naast de beste kinderuitbeeldingen, waaraan de hedendaagse litteratuur in ons land zo bijzonder rijk is - ik herinner slechts aan Aart van der Leeuw's Kinderland (waar de romantiek echter nog niet haar tegenkant van koel critische, helderziende teleurstelling toont, maar nog in haar eersten staat van melodieus ruisende lyriek verkeert); aan Nescio's Titaantjes, Carry van Bruggen's Huisje aan de Sloot, Van Looy's onvolprezen Jaapje, Thijssen's Kees de Jongen, Eva Raedt de Canter's Internaat, en vele dergelijke romans. Maar vooral aan Top Naeff's Letje is Mary Dorna's boek verwant, in zijn rancuneus en verbitterd aantekenen van het ongelijk en het onverstand der ‘groten’ tegenover het onbegrepen kind. Het kind Mary echter - het boek is in den ik-vorm geschreven - is minder willoos slachtoffer dan Letje; het heeft meer fantasie, en komt dan ook in heviger conflicten en moeilijkheden, die het echter met komieke en gelaten onverschilligheid als onvermijdelijk kwaad over zich heen laat gaan.

De ‘wanordelijkheid’ rondom het ‘lastige’ kind wordt door den nog onbedorven en daarom Chaplinachtigen, onverbiddelijken logischen zin van het kind veroorzaakt, dat met meedogenloze scherpte de dwaasheden, feilen en tekortkomingen van de ouderen opmerkt, daar zij, in haar eigen kinderlijke rechtvaardig-

[p. 522]

heidsgevoel, verbeelding en schoonheidsbehoefte levend, daar telkens mee in strijd komt, een strijd voor haar goed recht, waarbij zij natuurlijk steeds aan het kortste eind moet trekken. In het klein leren wij hier dan ook de kinderwereld zien als dezelfde onverzoenlijke en pijnlijke psychologische tegenstrijdigheid tussen individu en collectiviteit, welke ook den volwassene is ingeschapen, die daartegen inmiddels in een redelijker ontwikkeld gemeenschapsbesef een tegenwicht heeft gevonden.

Zuur is het boek, ik zei het, maar nergens harteloos; met de dappere wijsheid van den humor wordt het verdriet overwonnen door het, overal kinderlijk blijvend, inzicht in de lachwekkendheid van de mensen en toestanden, die alle nuttige, noodzakelijke en gerechtvaardigde opwellingen van het jonge gymnasiastje, dat de vertellende persoon is, belemmeren, beknotten en te niet doen. Ongetwijfeld zal menig nurks en degelijk Nederlander dit meisje een onverdraaglijk, onbetrouwbaar, lui, leugenachtig en onhandelbaar kind vinden. Maar hij heeft ongelijk. Wie zich de ontdekkingen van dezen tijd op het gebied van het kinderlijke zieleleven heeft eigen gemaakt, niet zozeer uit theoretische geschriften, doch door eigen waarneming, weet, dat het wanbegrip en de waanwijsheid der volwassenen de schuld zijn.

Wij zouden hier echter door de rijke ervaring van het innerlijk van het kind niet zozeer getroffen worden, als niet de voortreffelijke litteraire verbeelding van de schrijfster deze zo levend, overtuigend en echt voor ons gemaakt had. Men wordt meegenomen in een spheer, die overal boeit en soms ontroert, en elke bladzijde doet ons glimlachen, omdat wij onszelf herkennen, zoals we eens waren. De wrangheid is niet benepen, maar komt juist uit een ruim en menselijk invoelen voort; de geestigheid is nergens opzettelijk, maar zij doortrekt het ganse werk op de natuurlijkste wijze: zij amuseert steeds, ook waar zij met den bijsmaak van verongelijktheid en wrok is vermengd.

Het werk van Mary Dorna heeft een anecdotisch te noemen inslag, welke inmiddels nooit op het pittoreske om-zichzelfs-wil gericht is, maar veeleer uit een sterk ontwikkeld gevoel voor humor voortkomt. Die humor heeft tot functie een verweer der persoonlijkheid tegen de conventionele en vervlakkende overmacht der samenleving - de titel van haar tweede bundel, Onmaatschappelijke Voorkeur zegt het reeds.

Het leven moge in dezen bundel meer in het vluchtig ogenblik

[p. 523]

dan in de diepte betrapt zijn, men vindt hier de lichte en toch vlijmscherpe raakheid-in-kort-bestek terug, welke misschien sinds Falkland uit onze letteren verloren gegaan was. Zonder diens naturalistische stijloverlading intussen, zonder diens dreinende sentimentaliteit, effectbejag en troebelheid. Het lezen van deze novellen is een genot, hun genre is tot iets zeer eigens gemaakt, en in dat genre zijn ze niet te verbeteren. Het zou schandelijk onrechtvaardig zijn, als mevrouw Dorna met dezen bundel niet de volle erkenning deelachtig werd, waarop haar grote begaafdheid recht heeft.

Met haar derde boek, Vingeroefeningen, bleef Mary Dorna zichzelf trouw. Zij bevestigde zich in deze novellen opnieuw als een van de uiterst zeldzame schrijfsters in ons land, die humor van voortreffelijk gehalte verenigen met een natuurlijke schrijfkunst. Een ongemeen waarnemingsvermogen verenigt zij met een scherpen zin voor het wezenlijke detail. Haar humor komt niet voort uit een soort taalfantasie en speelsheid van het woordgebruik, gelijk bij Henriette van Eyk; hij berust niet op een critischen afstand tot het gegeven. Hij is menselijker, en komt tot stand uit een unieke verbinding van het ironisch meegevoel van de schrijfster met haar objecten, ook waar zij zelf het object is. Tegen de verstarrende begrenzingen van deze samenleving, waarvan de benepen burgerlijkheid de meest voorkomende is, handhaaft zij ook hier haar kijk op den mens door een onkwetsbaar argeloze, altijd jeugdig blijvende leefdrift.

Men moet niet gering denken over de kundigheid van een talent, dat deze ongekunstelde stukken zo losjes, vlot, eenvoudigweg en met schijnbaar gemak wist te schrijven. Het zijn meesterstukjes in hun soort, en er behoort een zeer groot litterair concentratievermogen toe, om met zo weinig middelen zo overtuigend en beknopt gestalten, atmospheer, levens op te roepen. De bittere wrangheid, de vluchtige en ongrijpbare zoetheid van ons leven, heel de tederheid, moed, melancholie, wanhoop en raadselachtige onberekenbaarheid van ons mensenbestaan worden hier in simpele woorden samengevat door een dapper en zuiver gemoed, door een wijs en innig mens, aan wie lachen en schreien zich gelijk voordoen als uitingen van het éne, ontembare, vernietigende en toch heerlijke leven. Een geestigheid vol zelfspot en meedogen, vereenzelviging van wat ons verbindt en scheidt, wars van grote woorden en kleurloze algemeenheden, heeft in dit werk als een flonkerend kristal de daagse werkelijk-

[p. 524]

heid met haar lichtflitsen overgoten, dat ze ging glanzen en stralen in een reeks aparte, onvergetelijke beelden.

1933; 1941

Mary Dorna, Wanordelijkheden rondom een lastig kind. Leiden, Leidsche Uitgeversmaatschappij, 1933

Mary Dorna, Onmaatschappelijke Voorkeur. Amsterdam, J.M. Meulenhoff

Mary Dorna, Vingeroefeningen. Amsterdam, Bigot & Van Rossum