Onderzoek en vertoog 1

Sociaal-psychologisch prozaïst

Het is nodig, dat het Nederlandse lezerspubliek in al zijn geledingen er goed van doordrongen worde, dat Maurits Dekker een onvervangbare figuur onder onze proza-kunstenaars is, Hij is dit, doordat hij een afzonderlijk terrein ontgint op een oorspronkelijke wijze, maar het zo doet, dat hij tot de algemene letterkunde een nieuwe bijdrage levert waarvan de betekenis en de waarde reeds bij zijn leven vastgesteld kunnen worden. Zeker is onder onze moderne schrijvers Dekker niet de enige, die heeft bijgedragen tot de vernieuwing van ons proza. Constant van Wessem, E. du Perron, later b.v. Blijstra en Van der Veen, hadden en hebben hetzelfde gedaan. Maar er is een verschil. Wat bij de genoemden primair een experimenteren was met nieuwe uitingsvormen, een speels en uit ontdekkingslust onderzoeken van moderne en in ons taalgebied nog niet zo bekende mogelijkheden, dat was bij Maurits Dekker secundair. Het gold bij hem iets dat uit een innerlijke gedrevenheid, een innerlijke noodzaak voortkwam; het was een zoeken van nieuwe vormen, stellig, maar dit niet uit experimenteerzucht doch omdat het nodig was, die nieuwe vormen te vinden voor een nieuwen inhoud. Weliswaar valt niet te ontkennen, dat ook hij van de proza-vernieuwing in buitenlandse stromingen geprofiteerd heeft, evenals de genoemden onder zijn voorgangers en tijdgenoten; dat ook hij kennis heeft genomen van wat ten dezen in Amerika en in Frankrijk reeds was tot stand gekomen. Maar Maurits Dekkers heeft deze technische vernieuwing, die hij in het buitenland gereed vond, niet in de eerste plaats als technisch aangevoeld. Hij heeft haar voor zijn eigen bedoeling, zijn eigen persoonlijkheid, zijn eigen uitingsdrang met nieuw

[p. 427]

leven bezield en er iets van gemaakt, dat hem geheel eigen en daardoor oorspronkelijk was. Dit geeft Maurits Dekker aanspraak op onze bewondering en op een aparte plaats in onze litteratuur. Dit ook maakt dat het beste van zijn werk, al is het nog onvoldoende tot brede scharen der lezers doorgedrongen, behoort tot de hoogtepunten van onze moderne letteren. Ik aarzel niet, Maurits Dekker een van onze weinige werkelijk belangrijke romanschrijvers te noemen. Als zodanig is hij misschien niet algemeen genoeg erkend. Zijn uitgebreid werk is wel eens ongelijk van gehalte. Geen wonder, voor wie in een land als het onze uitsluitend van zijn pen moet leven en daardoor veel te veel produceren. Maar het zou zeer onbillijk zijn, zich door deze omstandigheid te laten misleiden. Ook de inzinkingen hebben er toe bijgedragen, dat deze auteur zich heeft ‘losgeschreven’; hij heeft er, evenals ieder ander, recht op, beoordeeld te worden naar het beste en onvergankelijkste deel van de werken die hij schiep.

Men kan het werk van Dekker onderscheiden in sociale romans waarin een revolutionnair sentiment tot uiting komt, en psychologische romans. De eerste geven een breed, naturalistisch beeld van de gemeenschap die samenleving heet; een beeld, gekleurd door opstandige gevoelens van anarcho-socialistischen aard, welke overigens buiten elke partij-overweging blijven en doordrenkt zijn van het menselijke, dat voor hem essentieel is. Tegenover die in de breedte geschreven romans, waaronder het in 1931 verschenen Amsterdam behoort, en o.a. ook de 650 bladzijden grote bezettingsroman De Laars op de Nek, staat bij hem het type van den meer intensief geschreven psychologischen roman. In tegenstelling tot de eerste, die vaak tal van figuren en groepen, groot opgezet, in hun geschiedkundige of locale karaktertrekken uitbeelden, zijn de meer zielkundige romans van Dekker vaak geconcentreerd in een enkelen hoofdpersoon, die bij hem meestal een min of meer pathologisch getint zieleleven vertoont.

Daar ook is de schrijver volgens aanleg envoorliefde het sterkst. De oorzaak daarvan ligt in Dekker's ongemeen talent, tot het belangrijkste en omvangrijkste deel onzer voorstellingswereld in te gaan, tot het onbewuste, zoals dit slechts bij morbide storingen duidelijker zichtbaar naar buiten treedt. Zijn begaafdheid op dit terrein is bijna even groot als die van S. Vestdijk. Zijn drijfveer bij de behandeling van ziekelijk afwijkende bewustzijns-inhouden is zijn behoefte aan verdieping naar de es-

[p. 428]

sentieelste lagen der persoonlijkheid. In zijn werkwijze blijft intussen steeds voelbaar, dat de psychopaath en zelfs de psychoticus in den grond van de menselijke algemene normen slechts verschilt door een verschuiving van nadruk, van afmeting en onderlinge betrekking zijner voorstellingen en gemoedstoestanden. Zodat ondanks het verstoorde evenwicht en karakter van dergelijke personen in deze zienswijze al hun eigenschappen bij ons allen terug te vinden zijn, en wij in onze eigen emotionele structuur de hunne herkennen.

Dit is meestal het geval in de visie van een kunstenaar. Was niet b.v. een Dostojewskij de wetenschap, in casu de zogenaamde Franse psychologische school, in zijn ontdekkingen van bepaalde psychologische wetten en reacties tientallen jaren voor? De kunstenaar zal den psychotischen mens vooral belichten naar den kant van zijn verbinding met de altijd terugkerende vaste en universele phenomenen van den geest en de zielsbewegingen. Hij zal in het andere, het afzonderlijke, altijd het eigene, het verbondene zien. In den mens het menselijke.

Zo ook Maurits Dekker. In een steeds hedendaagser en constructiever proza heeft hij op steeds samenvattender wijze dien mens uitgebeeld, en op onvergetelijke wijze. Zijn psychologie heeft van een ontledend een meer synthetisch karakter aangenomen. De ontledende psychologie legt de persoonlijkheid in haar samenstellende delen uiteen, en doet deze delen afwisselend en afzonderlijk in hun eigenheid naar voren treden zo, dat hun som logisch en oorzakelijk een totaal beeld van aard en wezen der behandelde figuur vermag te geven. Bij de synthetische manier heeft als het ware een omgekeerd proces plaats. Zij gaat van de totaliteit van een bepaald zieleleven uit, en laat aparte elementen daarvan nimmer zien zonder hun samenhang met alle andere. Dus b.v. de rede nooit zonder de achter haar werkende onbewuste neigingen of voorbewuste wilsdriften. Zij geeft, om zo te zeggen, een doorsnede niet in de breedte maar in de diepte. Zij toont in één moment of één handeling heel het samenstel van daarin bijeenkomende factoren, en het volledig, tot in den laatsten grond omvatten en bewustmaken daarvan is haar meer waard dan het opbouwen van een de vaststaande trekken volledig beschrijvend geheel. Haar treft het bewegende in den mens meer dan het gefixeerde.

Twee procédé's gebruikt Dekker daartoe: uitbeelding van den het bewustzijnsveld sterk uitbreidenden halfsluimer van een tijdelijke zinsverbijstering, en de gebondenheid daarvan

[p. 429]

aan een bepaalde tijdmaat. Met dit laatste wordt de romanstof gerangschikt binnen het kader van een beperkte tijdelijke bepaaldheid, die de ruimtelijke gescheidenheid der figuren doorstroomt. Voor deze techniek, soms ook gegrond op den monologue intérieur, heeft de schrijver lering getrokken uit de grote vernieuwingen, die zich in de buitenlandse letterkunde hebben voorgedaan.

Die monologue intérieur, de innerlijke alleenspraak, is een uiterst gevaarlijk litterair procédé. Hij veronderstelt een critisch bespieden van ons eigen denken, ten einde dit als ongeretoucheerden bewustzijnsinhoud zoveel mogelijk in zijn eersten staat, met alle wonderlijke en ongeremde associaties (voorstellingsverbindingen), incohaerenties, sprongen van logica, flitsen van onafgemaakte woordvorming enz. weer te geven. Maar het denken, dat zichzelf beziet, verandert reeds hierdoor van karakter en is dus nooit in zijn oorspronkelijk wezen te betrappen. De monologue intérieur nu, die al te volledig en angstvallig de werkelijke gesteldheid van den innerlijken gedachtengang zoekt te benaderen, loopt juist daardoor gevaar, de werkelijkheid meer te deformeren dan een werkwijze, die met de weloverwogen technische middelen van den kunstenaar willens en wetens dien gedachtengang deformeert om een zo groot mogelijke illusie van dat innerlijke proces op te wekken.

De monologue intérieur als letterkundig genre is eerst in den lateren tijd opgekomen, toen de symptomen beschrijvende zielkunde door de psycho-analyse werd verdrongen, waarin het ‘associëren’ zulk een grote rol speelt. Een voorloper van deze kunstsoort was Edouard Dujardin in 1886 met zijn Les Lauriers sont coupés, op welken roman Van Eeden in zijn Studies reeds de aandacht vestigde. Hij werd later opnieuw ‘ontdekt’ door Valéry Larbaud, die het procédé zelf toepaste, evenals Schnitzler dit deed in enige latere werken, te beginnen met Fraülein Else. Het lijdt geen twijfel of James Joyce heeft, in zijn Ulysses, de innerlijke alleenspraak het verst doorgevoerd, hij heeft er nog nooit geziene resultaten mee bereikt. Intussen heeft Joyce er prijs op gesteld te verklaren, dat ook hij deze techniek oorspronkelijk aan Dujardin, op wien Larbaud hem opmerkzaam had gemaakt, te danken had.

Ook Maurits Dekker heeft zich in grote gedeelten van zijn romans den langzamerhand internationaal steeds algemener toegepasten monologue intérieur eigen gemaakt. Aan de technische uitdrukkingsmogelijkheden ervan heeft hij geen ver-

[p. 430]

nieuwing toegevoegd en naar een consequente toepassing heeft hij niet gestreefd. Toch verkreeg de werkwijze in zijn handen een grote mate van overtuigingskracht, en wel doordat hij - volgens de hierboven gemaakte onderscheiding - niet gepoogd heeft dezen monoloog enigszins realistisch natuurgetrouw uit te beelden, maar eerder met de gewone middelen van denken en schrijven een karakteristiek ervan zocht te geven. Deze indirecte methode heeft niets afgedaan aan de beklemmende suggestie van de als in naakte realiteit getoonde bewustzijnsinhouden, die juist door het ‘gezichtsbedrog’ van die methode grote echtheid verkregen. Een nauwkeurig registreren der individuele associaties, - gesteld dat dit mogelijk ware, hetgeen niet het geval is, - zou voor den lezer veel minder indenkbaar en invoelbaar, en daarmede veel minder aangrijpend zijn.

De grote gaven van Maurits Dekker hebben in dit gedeelte van zijn productie een aanzienlijk deel van het door de moderne pathologische zielkunde ontdekte terrein in kaart gebracht met sprekende, concrete, expressieve zichtbaarheid. Daarom zou geen psychiater die boeken ongelezen moeten laten. Maar ze zijn tevens menselijk zo treffend en zo fascinerend schoon, dat ook wie geen speciale psychologische belangstelling heeft, er evenzeer, zij het op andere wijze, door zal worden geboeid en zich niet aan hun werking zal kunnen onttrekken.

Ook wat zijn tot de andere, meer extensieve categorie behorende werken betreft is Maurits Dekker tot den laatsten tijd een onzer vruchtbaarste auteurs gebleven. Zij zijn minder strak en gespannen, maar munten uit door warme menselijkheid en echtheid, en bruisen van leven.

1932; 1948