Onderzoek en vertoog 1

Ramuz verminkt

De Zwitser Ramuz is een van de merkwaardigste en fijnzinnigste schrijvers van de moderne Franse letterkunde. Men zou hem onrecht doen met hem gewoon onder de regionalisten te rangschikken. Want daaronder verstaat men provinciale auteurs die hun omgeving, om haar zelfs wil, in de locale kleur en voornamelijk wegens het schilderachtige effect uitbeelden. Ramuz nu doet wel de eigenaardige sfeer van zijn streek, het platteland van het canton Waadt, voor ons leven; hij dringt wel door in de zeer aparte psychologie van de boeren- en kleine burgerbevolking van dat deel van Zwitserland: door niemand anders is zij zo indringend doorgrond en weergegeven. Deze

[p. 378]

sfeer, deze werkelijkheid op te roepen is hem echter niet meer dan een aanleiding, om de mystisch-romantische visie, die hij op het leven heeft, zo nauwkeurig mogelijk te verbeelden. Niets is minder realistisch dan de middelen, waarmede hij ons de zekerheid geeft de diepten ener zeer plaatselijk bepaalde werkelijkheid tot den bodem gepeild te hebben. Particularistisch is slechts zijn onderwerp, dit dreigend of liefelijk, maar altijd strenge landschap, deze naar binnen gekeerde, langzaam denkende en vaak bigot beperkte, maar in den grond hartstochtelijke mensen. Uit de nauwe grenzen van hun kalme, orthodoxe levens gaan zij tot roekeloze exaltatiën over, tot plotselinge collectieve verdwazing, tot fanatiek verbreken van hun klein, in traditie gekluisterd alledagsbestaan, tot stuurloos wondergeloof of zuiverste zielsverheffing. Door en in het locale doet Ramuz een levensgevoel, een inzicht in samenhangen van algemeen menselijk belang tot ons spreken, die daar ver boven uitrijzen. Een vurige verbeelding en een geschakeerde natuur, wijd uitgespannen rondom summiere en met kunstig inzicht licht vertekende figuren, zijn er de dragers van. En een lezer die uitsluitend is geschoold in den psychologischen roman van het eind der 19e en het begin dezer eeuw, zal zich wellicht aanvankelijk enige moeite moeten geven om te zien, hoezeer toch ook de simplistische, weinig gedifferentieerde gestalten van Ramuz tot volledig levende mensen worden.

Modern in den besten zin is hij ongetwijfeld omdat hij nieuwe wegen heeft gevonden. Zijn proza, uitermate suggestief, heeft een technische vernieuwing gebracht. Deze taal is beeldend zonder in het minst beeldsprakig te zijn. Zij is naakt en direct, maar door de manier van uitlezing en groepering der materie van ongemeen poëtische kracht. Zij heeft bovendien een kort, zeer eigen rhythme. Van de (goede) film nam de auteur nu eens niet de uiterlijke snelheid en het flitsend abrupte over, gelijk zovele anderen, maar de zorgvuldige montage, de muzikale overgangen van het zakelijk waargenomene, het afstemmen der bewegingen en gebeurtenissen op elkander, de beeldpoëzie. Als een vernieuwer is hij, uit een vooroordeel waarschijnlijk tegen zulke, naar den geest onfranse, streek-litteratuur, nooit voldoende erkend. Vóór Jules Romains paste hij, en geserreerder en vooral aanschouwelijker dan deze, het simultaneïsme, de gelijktijdigheid der parallel gaande handelingen en gezichtsbeeldreeksen toe, bijv. in La grande peur dans la montagne, een zijner mooiste boeken, waar een adem van grootsheid doorheen

[p. 379]

waait, die men zelden in de hedendaagse letteren aantreft. Het is altijd een verstoorde en veranderende, primitieve gemeenschap die hem boeit, een uit en boven individuen groeiende vorm van een irrationeel en massaal bewustzijn, een gevoelsréveil. Dat Ramuz en zijn personen op hun boerse, trage, zuivere en onverzettelijke wijze bij alle ingeschapen nuchterheid zulke mystieke verheffingen als kern en zin, als wezen van het menselijk levenslot ervaren, als het ware tegen hun eigen natuur in, herinnert ons aan hun verwantschap met den zoveel gecompliceerder Amiel, die in hetzelfde bloed en hetzelfde landschap wortelde als zij. En steeds weer verwondert men zich, hoe eenvoudig en sober bij Ramuz de zelf-ontdekte innovaties van stijl en schrijftrant blijken tot stand te komen.

L'amour du monde heeft dien eenvoud zo mogelijk nog meer dan de vorige romans. Het gegeven is weer zeer typisch voor dezen schrijver, minder geconstrueerd, overigens, dan in La grande peur, gevarieerder dan in La guérison des maladies, aannemelijker dan in La beauté sur la terre of Joie dans le ciel. Het berust, als steeds, op het conflict tussen de onverwrikbare werkelijkheid van het leven en de diepere werkelijkheid der verbeelding, die elkaar geheimzinnig, beklemmend, besluipen en vernietigen. Drie factoren zijn het hier, waarmede het demonische binnenleven der fantasie onverhoeds een klem, afgelegen provinciestadje tot in zijn grondvesten schokt. Er komt een krankzinnige, die in een wit gewaad door de straten schrijdt en waant Jezus te zijn. Er komt een zwerver, na vele wereldreizen, naar huis terug, die, blind en doof voor de hem omringende wereld, geheel in zijn herinneringen leeft, en met zijn woorden, die de vreemde landen en wonderlijke avonturen van zijn verleden oproepen, de kinderen en enkele wankelbare ouderen onder zijn ban brengt, hun zijn dromen van onrust ingiet en hen voor de realiteit onverschillig en ondeugdelijk maakt. En er komt, ten slotte, een bioscoop, die in deze veilige en banale afgeslotenheid een venster op de ongekende buitenwereld openzet. De krankzinnige wordt in een gesticht geïnterneerd, de bioscoop van gemeentewege gesloten, de zwerver door een wanhopigen vader doodgeschoten. En het stille leven herneemt zijn normalen gang...

Van dit buitengewone en voortreffelijke boek is de vertaling door Marie W. Vos stellig uiterst onvoldoende. Daar is allereerst de titel, L'amour du monde. Een titel mag wel vrij vertaald of door een anderen vervangen worden, als hij maar den in-

[p. 380]

houd samenvat. Menschenliefde slaat hier echter als een tang op een varken. De drijfveer, die tijdelijk de inwoners van geheel dit stadje uit hun gewone doen brengt is de liefde tot een hun tot nu toe onbekende, en zelfs niet vermoede wereld. Maar met mensenliefde heeft dat niets te maken.

Dat het meisje Bonjour op zestien bladzijden Suzanne, doch op zes bladzijden Suzanna heet, is alleen maar een ergerlijke slordigheid, op zichzelf van weinig belang maar toch wel veelbetekenend voor de geringe zorg, die aan de bewerking van dezen roman werd besteed.

Meer dan slordigheid evenwel vertoont de vertaalster een ontoereikende kennis van het Frans. ‘Hij is tot aan (jusqu à) het pleintje gekomen’ geeft een verkeerd equivalent voor wat alleen wil zeggen: naar het pleintje. ‘Zoodat wij ons bedrogen in (qu'on se rattrapait sur) de kwaliteit’ moet zijn: zoodat de hoedanigheid dit voor ons vergoedde. ‘Haar keel’ (gorge) moet zijn haar boezem. ‘De vennootschap moest niet onbekend zijn met’ is een foutieve vertaling voor was waarschijnlijk niet onbekend met. Kras is ook, dat métier propre (zindelijk beroep) met eigen beroep (propre métier) wordt vertaald. Que ça vous ennuie (dat je het naar vindt) wordt bij Marie Vos dat je dit verveelt! Van avis (oordeel) maakt ze raad, van la soif vous passait (je dorst ging over): je kreeg dorst. ‘Wat wil je!’ is een van die zinnetjes, die de betekenis van het oorspronkelijke doordat zij dit domweg letterlijk weergeven, algeheel vervalsen; hier had moeten staan tja! of wat zal ik je zeggen? Gij voor jullie, uit den mond van een opkoper van ouden rommel. (p. 115, twee maal) is geen spreektaal. Tant pis! is niet des te erger! maar in godsnaam dan maar! of in ander verband ook wel wat doet het er toe, of iets dergelijks. ‘Ga maar zeggen dat ik er aankom’ (que j'arrive) had moeten zijn dat ik dadelijk kom. En reeds op de lagere school had de vertaalster kunnen leren, dat nous autres niet met wij anderen wordt vertolkt.

Ik heb hier enkele aperte onjuistheden gesignaleerd, niet om te vitten maar om onweerlegbaar vast te stellen dat de vertaling van een verfijnd kunstwerk als Ramuz' roman, waarin niet het wat maar het hoe de eigenlijke waarde uitmaakt, en welke vertaling misschien op zichzelf reeds een onderneming van betwijfelbaar nut is, volslagen zinneloos wordt, indien zij niet in deskundige handen berust. Het is nodig, steeds opnieuw op te komen tegen het schennende euvel der slechte vertalingen.

Dat, behalve dergelijke onjuistheden, dit boek ook een afwezig-

[p. 381]

heid van begrip vertoont voor de vele in het origineel zo karakteristieke nuances van uitdrukking en volzin, waardoor veel fijne overgangen teloor gingen en daarmee de subtiele samenhang van het geheel, kan in dit bestek niet worden toegelicht. Ramuz' bekende stijlprocédé's, waarop de grote bekoring van zijn werk voor een goed deel berust, zijn hier slechts in zeer verminkten staat overgekomen.

Omgekeerd is aan een enkele, in het Frans ongetwijfeld verdedigbare hebbelijkheid van den schrijver te angstvallig vastgehouden. Ik bedoel het voortdurend werken met het, bijna bijbels emotionele plechtige, perfectum, dat bij Ramuz daar de verhalende werking verlevendigt, waar het gewone taalgebruik den passé défini zou eisen. Dat overal in de vertaling die voltooid verleden tijd is behouden valt, naar het mij lijkt, niet geheel te verdedigen. Voor mijn gevoel is deze stijlfiguur, die in het oorspronkelijk een dramatiserende functie te vervullen krijgt, voor Hollandse oren al te ongewoon, en daarom in haar schier ononderbroken herhaling bijzonder hinderlijk.

Alles bijeengenomen zal dus, wie niet in staat is den roman in het oorspronkelijk te lezen, uit de vertaling slechts een verminkt beeld van zijn schoonheid krijgen. Wie wel enig, maar niet voldoende Frans kent om alles uit den originelen tekst te halen, wat erin zit, kan zich intussen nog altijd beter de inspanning getroosten, te trachten toch daarin door te dringen, ook al zal hem daarbij een en ander ontgaan, dan zijn toevlucht te nemen tot een Nederlandse uitgave, die van de intenties van den schrijver een zo verkeerde voorstelling geeft, als hier geschiedt.

1932

C.F. Ramuz, Menschenliefde. Vertaling van Marie W. Vos. Den Haag, Servire