Onderzoek en vertoog 1

Afwijkend geestesleven

Doordat het meest belangrijke van onze neigingen, voorstellingen en gevoelens zijn oorsprong vindt in een gebied, dat wij niet kennen, en ook nooit geheel kunnen leren kennen, blijft de exacte uitbeelding der psychologische romans, hoe ontzagwekkend veel talent daar in de 19de eeuw ook aan is gegeven, zo onbevredigend, wanneer men het gehele tijdperk overziet. Dostojefskij eerst bracht een meer uit het onbewuste komende, verdiepte zielsbeschrijving in die positivistische wereld, waarbij het uiterste individualisme van dien tijd door een gevoel van innig menselijke gemeenschap werd verdrongen. De ondanks zijn geweldig inkervend vermogen koel observerende Franse psychologische roman, die bij alle knapheid altijd de neiging had, iets droogs te behouden, heeft zijn traditie tot in onze dagen voortgezet. Van deze klassieke traditie wordt uit en terna de Princesse de Clève als het prototype genoemd; zij loopt over Dominique en Adolphe tot, in dezen tijd, b.v. Aimée van Rivière, Le Diable au Corps van Radiguet en vele dergelijke werken. Daarnaast echter kwam, gedeeltelijk onder invloed van de door Melchior de Vogué in Frankrijk bekend gemaakte Rus-

[p. 355]

sische letteren dier dagen een andere, meer humanitaire richting op, die voornamelijk in Charles-Louis Philippe, den overgevoeligen, lyrischen vernieuwer, haar oorsprong vond. ‘Il nous faut maintenant des barbares’, was zijn beginselprogramma. Naast de klassieke lijn is ook deze tot op heden te volgen; zij is zelfs mettertijd duidelijker geworden dan de eerste, en vindt voorlopig haar belangrijksten uitloper in de vormverbrekende, onevenwichtige analyses van Marcel Proust.

Men kan zeggen, dat André Baillon tot de school behoort, waar van de ontwikkeling bij Charles-Louis-Philippe aanving, en met name in zijn eerste romans, als Histoire d'une Marie, heeft hij in het bijzonder den sentimentelen kant daarvan naar voren gebracht. Langzamerhand ontplooide zich echter in zijn werk een merkwaardig, intuïtief invoelingsvermogen voor pathologisch zieleleven, minder diep wellicht dan bij Dostojewskij maar met een voortreffelijke uitbeeldingskracht.

Juist met betrekking tot den aard dezer uitbeeldingskracht echter is er een principieel verschil tussen hen beiden, dat uitwijst hoezeer Dostojewskij in het gebruiken van zuiver letterkundige middelen Baillon overtreft. De hedendaagse Dostojewskij-volgeling Emmanuel Bove - een Belg van Russiche afkomst, wiens La Coalition een onvergetelijk boek blijft - geeft blijk, zich in zijn romantechniek meer direct bij den groten meester aan te sluiten. Welke is die techniek? De diepte-psychologie komt bij Dostojewskij geheel door die uitwendige, plastische, zintuiglijke waarnemingen tot stand die de kunst essentieel van de wetenschap onderscheiden. Zijn descripties gelden slechts de observering van buiten af: handelingen, dialoog, gebaren, gelaatsmimiek, gebeurtenissen; en slechts door dit alles heen wordt van het innerlijk zieleleven een beeld gegeven. Dat bij Baillon, hoe suggestief en doeltreffend ook, de psychologische beschrijvingskunst in de eerste plaats van binnen uit geschiedt, moet ten slotte als een artistiek tekort worden beschouwd. Intussen blijft Baillon een der eersten onder de letterkundige beschrijvers van psychische afwijkingen, in een genre dat doet denken aan werk als bij ons, op dit gebied, van Fré Dommisse en Marianne Philips. Zijn belangrijkste boek op dit gebied is Le Perce-Oreille du Luxembourg; naar ik meen schreef hij het als verpleegde in een inrichting. Er gaat een beklemmende suggestie van uit; de objectieve waarneming der eigen afwijkingen grenst aan het wonderbaarlijke, en het sentimentalisme van Baillon's vroegere publicaties is hier aanzienlijk minder geworden. Deze roman werd

[p. 356]

bij zijn verschijnen weinig opgemerkt, maar jaren later in zijn betekenis erkend en met een prijs bekroond.

Roseau is het tweede deel van den cyclus Le Neveu de Mademoi- selle Autorité, maar kan als een zelfstandig geheel gelezen worden. Het is het, aan gebeurtenissen arme, maar door intens leven boeiende verhaal van een jeugd; van kind tot j ongeling volgen wij de ik-figuur in zijn moeilijk en zonloos bestaan als ‘interne’ aan verschillende roomse ‘collèges’, tot hij zijn candidaatsexamen voor ingenieur heeft gedaan en een nieuwe phase in zijn leven begint. De neerslag der streng religieuze opvoeding op het kindergemoed is met vele nuances in een sombere en dwingende schildering vastgelegd; en menige vergelijking is te trekken met het vrouwelijk pendant van dit boek: Internaat, van Eva Raedt-de Canter. Ook doet in Roseau de werkwijze van Baillon, zeer verschillend van die zijner eerste boeken, aan den wrangen humor van Renard's. Poil de Carotte denken. Maar van beide genoemde romans verschilt de hier behandelde toch aanzienlijk door het uitgesproken geesteszieke karakter van den hoofdpersoon, en wij voelen er een sterk autobiographisch element in.

1932

André Baillon, Roseau. Paris, Rieder, 1932