Onderzoek en vertoog 1

Een surrealistisch dichter

Ik ben zeventig jaar. Ik heb eksterogen. Mijn tante heet Greta. De aarde draait om de zon.

Deze mededelingen lijken, elk op zichzelf genomen, in het algemeen niet van overweldigend belang. De eerste drie zouden zelfs in een persgesprek met de beroemdste persoonlijkheid ter wereld weinig indruk maken, de laatste behelst een waarheid die elk kind reeds vóór de lagere school wordt bijgebracht.

Naar gelang van plaats, tijd en omstandigheden, waarin deze zelfde uitlatingen worden gedaan, en van dengeen, van wien ze afkomstig zijn, kunnen zij echter uiterst gewichtig worden, en een hevige spanning teweegbrengen. ‘Ik ben zeventig jaar’ kan b.v. door een auteur op haar bezwaren geantwoord worden aan een jury, die hem met een letterkundigen aanmoedigingsprijs bekronen wil, waarvoor hij nog juist binnen de voorgeschreven leeftijdsgrens valt. ‘Ik heb eksterogen’, kan een verdacht individu Sherlock Holmes triomphantelijk tegenwerpen, wanneer deze zoëven onomstotelijk heeft aangetoond, dat de moordenaar iemand zonder eksterogen moet zijn. ‘Mijn tante heet Greta’ kan men zich als een beslissende onthulling denken in een stuk als ‘Het verwisselde kind of twintig jaar later’. De bewering ten slotte dat de aarde om de zon draait, bracht iemand in Galilei's dagen in levensgevaar.

[p. 344]

Het belang dus van de bovengenoemde uitingen berust in het verband, waarin ze worden gezegd. Is dit verband niet aanwezig, dan kunnen dergelijke zinsneden, wanneer zij op elkander volgen, toch nog van belang zijn, en wel door hun onderling verband. Het eigenaardige nu van de letterkundige richting, die surrealisme heet, is, dat zulk onderling verband, indien al aanwezig, voor het logische verstand onnaspeurbaar blijft. In den droom doet zich een aaneenschakeling van beelden en klanken voor die, geboren uit het onbewuste en ongeweten zieleleven, vaak elken samenhang lijkt te ontberen. Zij kan eerst bij moeizame verdieping worden geduid, naar het prachtige woord van Verwey, tot ‘de schoone duidlijkheid der onbegrepen droomen’. Evenzo geeft het surrealisme sprongsgewijs de losse momenten van den bewustzijnsinhoud. Het geeft deze naast elkander zonder den samenhang der tussenverbindingen. Surrealistisch werk vindt zijn oorsprong als het ware in een trance, een toestand van dagdroom en z.g. ideeënvlucht, waarin zonder contrôle van een centraal waak-bewustzijn de dwingende stroom der associaties wordt gevolgd.

Hier staan wij dus tegenover een uiting van zo persoonlijken aard, dat de wijze van haar ontstaan zich aan de beoordeling onttrekt, en veelal den weg tot willekeur en mystificatie openstelt. Daarom, en omdat onze taak niet die van den psychiater is, is het billijk, de wijze van tot stand komen buiten beschouwing te laten, en zulk werk uitsluitend naar zijn eigen waarde te toetsen.

In ons land heeft de, in Frankrijk ontstane, surrealistische beweging nooit veel aanhangers gevonden. Eigenlijken invloed heeft zij hier in het algemeen niet gehad. Voor de dichtkunst zijn tot nu slechts drie namen te noemen: E. du Perron (voornamelijk voor wat betreft zijn groten cyclus ‘Hubertus bij zon en schaduw’), Halbo Kool en de debuterende Groningse dichter, wiens onder den schuilnaam J.C. Noordstar in het licht gegeven bundeltje aanleiding tot deze uiteenzetting werd. Van deze drie dichters vertoont echter alleen Noordstar een duidelijk Nederlandse variëteit der richting.

Zijn strophenbouw is inmiddels slordig, en zijn zinsconstructie menig keer, met de klaarblijkelijke bedoeling om te verbijsteren, gewild fout. Zijn rhythme is verrassend slap, lukraak, en zowel in de vrije als in de regelmatige verzen op geen enkele wijze verantwoord. En, anders dan bij Du Perron en vooral Kool, ligt zijn vers slechts bij uitzondering in het (poëtisch-)muzikale ge-

[p. 345]

hoor. Maar met dat al maken deze wonderlijk grillige geestesarabesken, uit het onbewuste opgerezen, een onverklaarbaren indruk door hunne wederwerking op het onbewuste van wie voor dit soort suggesties ontvankelijk is. Tegelijkertijd nonchalant en verfijnd, zijn ze waarschijnlijk met inzichtiger dichterlijk overleg samengeschikt, dan uit de chaotische associaties, waar zij mee jongleren, oppervlakkig zou worden afgeleid.

‘Zijn werk aanvaardt stoutmoedig de uitdrukkingen van het levende, hij is niet bevreesd voor het komische en ironische, evenmin als hij het tragische ontkent. Hij meent niet, dat het plechtstatige het heil is voor ieder kunstwerk. Hij is, hoewel niet zonder verband met vroegere perioden, een eigengereid vernieuwer, wiens vernieuwing juist door het mengen van de komische, ironische en tragische zaken des levens persoonlijk is. Zij brengt onmiddellijk uitbreiding van schoonheid mee. Hij kan statig zijn, maar ook huiselijk; hij durft desnoods potsierlijk schijnen, waar de anderen afgemetenheid passend achten. Hij heeft meer verwondering over en meer satirisch gevoel omtrent de verschijningen om ons heen dan lang de gewoonte was en eerbaar werd geacht. Hij is speelsch daar, waar het leek, dat alleen een groote ernst geoorloofd was.’ Deze woorden sprak Plasschaert over den schilder Joep Nicolas, maar ze zijn volkomen op Noordstar van toepassing.

Men moet aan deze lectuur wennen, voorzover men er door de geschriften van Franse surrealisten nog niet op is voorbereid. Het wordt vaak, bij deze uiterst elliptische schrijfwijze, een manier van raden naar de verzwegen tussenschakels. Als een niet te ontwarren baaierd van ondoorzichtigheden zou men dezen bundel moeten verwerpen, ware het niet dat men met Polonius erkent: ‘Though this be madness, yet there is method in 't.’ En dit is voor ons hoofdzaak: dat deze ‘method’ voor een belangrijk deel berust op de middelen der poëzie. De stijlen zijn er weliswaar dooreengemengeld tot een vreemd samenstel uit De Lautréamont en De Genestet, twee door Noordstar zelf als gedichttitel gebruikte namen overigens; aan de verhevenste aandoeningen wordt een lachspiegel voorgehouden. Maar dit keilen met vereerde begrippen geschiedt goedaardig, argeloos en brooddronken, zonder bitterheid of opstandigheid, bijna zou men zeggen studentikoos.

De dichter vertoont de wereld als een weids kartonnen décor, waarmee hij een illusie van grandiozen onzin opbouwt. Het is het klatergoud van den kermiscarrousel, van poppenkast en

[p. 346]

poffertjeskraam; het is, ook, de goedkope spookachtigheid en griezelige onechtheid van Madame Tussaud. Zijn woest wuivende baard is een aangeplakte, zijn maan, als in Brecht's stuk, een lampion. Dit alles is achtergrond voor de eigenaardige quasipompeusheid, trillers en fiorituren die we ook uit Offenbach's operette's kennen.

Deze op meer dan natuurlijke grootte gebrachte banaliteiten, deze spot met de benepenste hedendaagse philisterachtigheden van den smakelozen, geestelozen kleinburger, zij verlopen dan vaak, zonder overgang, plotseling maar onmerkbaar in smachtende, opzettelijk-conventionele evocaties van adellijk leven. Bossen, parken, vijvers, jachttaferelen: een verschoten gobelin. Over bergen en door wouden rept zich achter het hert de edele verlustigdheid. Dit is een vaak terugkerende symboolgedachte, overbekend uit de ontledende droomuitlegging onzer dagen, hier optredend half als pastiche, half als zinnebeeldige ontlading der verdrongen driften.

Ik sprak in den aanvang van de mystificatie, waar deze verssoort toe kan leiden. Ik ben overtuigd, dat een goed deel van dit bundeltje op dusdanigen vorm van spotzucht berust. De deftige vaderlander, die er een hekel aan heeft, in 't ootje genomen te worden, zal niet meelachen, zelfs wanneer dit, als hier, op zo nieuwe en geestrijke wijze geschiedt. Na den even trouwhartigen als talentlozen ernst echter, dien men gemeenlijk voorgezet krijgt, zal menig lezer deze luchtige, soms toch wat schrijnende ironie, waarin de auteur zichzelf mede betrekt ongetwijfeld een verademing achten.

Want het is of de dichter zichzelf en den lezer samen bij voortduring railleert. En het zeer bijzondere soort humor in deze onaffe aanduidingen, waar veel satire tegen triviale, typisch Hollandse burgerlijkheid, vooral in de phase harer midden-19eeeuwse Romantiek, in verstoken ligt, komt meer voort uit een vage sfeer dan uit afgeronde denkbeelden. Maar daardoor is, bij alle onwezenlijkheid, die humor juist zoveel meer omvattend dan nadenkelijker en nadenkbaarder geestigheid.

Toch is twijfel wel het voornaamste gevoel dat men na lezing behoudt. Twijfel, of niet bij groter concentratie en ‘normaler’, d.w.z. algemeen toegankelijker redelijkheid, deze dichter zijn klaarblijkelijke begaafdheid tot wijder ontplooiing zou kunnen brengen. Twijfel, of hij bestand zou zijn tegen een zwaarder taak dan de amusante, innemende, vederlichte suggesties die hij thans beoogde. Twijfel, ook, of zijn volgend werk, met den

[p. 347]

terugkeer tot de logisch waarneembare categorieën ener naïef begrepen werkelijkheid, iets van winst en voorsprong zal kunnen behouden uit de vernieuwing, in dit bundeltje voor onze dichtkunst bereikt.

Want verder gaan op hetzelfde gebied kan hij niet. Eén stap verder, en de zinloosheid van het voor den buitenstaander niet meer invoelbare zal elke poging tot mededeelzaamheid tegenover de wereld ontzield, vergeefs en zonder werking maken als een uit de circulatie teruggetrokken, niet meer gangbare munt. Toch curieus? Enkel voor speciale belangstellenden in afwijkende psychologische verschijnselen. Maar litterair volmaakt waardeloos. Noordstar, ter wille van zijn ontegenzeglijk talent, zij gewaarschuwd: tot hier toe en niet verder. Geestesafwijking zonder meer, en voorbij de grens die hij nu nog kon trekken, is geen letterkundig curiosum. En voor de kunst alleen van betekenis voor zoveel zij, hoe dan ook omgevormd, schoonheid voortbrengt.

1932

J.C. Noordstar, De Zwanen en andere Gedichten. Groningen, Ebenhaëzer