Onderzoek en vertoog 1

[p. 213]

Minor poets

Elders in dit boek tracht ik met enkele voorbeelden duidelijk te maken, waarin, naar mijn mening, het letterkundig onderscheid bestaat tussen navolging en invloed. De, meestal onbewuste, herinnering, die aan het eerste ten grondslag ligt, uit zich in het bijzonder door overeenkomst van een motief, een wending, een vergelijking of iets dergelijks, kortom van een concreet en nawijsbaar gegeven. Bij invloed - een onbewuster proces - is de gelijkenis van meer algemenen aard, zij moet eerder in factoren als stijl, toon, stemming gevonden worden. Ik maak voorts nog de opmerking, dat de grens tussen beide soorten van overeenkomst vaak moeilijk te trekken is en dat de psychologische zwakheid, die tot navolging leidt, niet noodzakelijk ook zwakheid van kunstwaarde hoeft te betekenen.

Juist den laatsten tijd is een uitgebreide gedachtenwisseling over deze kwestie ontstaan in de kringen der jongere dichters. Voor wie zich documenteren wil verwijs ik naar het duel tussen Ter Braak en Binnendijk in de eerste twee afleveringen van den jaargang 1931 van De Vrije Bladen en naar de niet minder lezenswaardige polemische briefwisseling tussen Du Perron en Marsman in De Nieuwe Eeuw van 26 Februari van dat jaar. Nog onlangs noemde Bloem het algemene karakter der jongste poëzie onmiskenbaar epigonistisch. Wij moeten echter trachten het verschil te blijven zien tussen de onoorspronkelijkheid, die aan het ontstaan ener nieuwe conventie te wijten is, en een vorm van navolging, die aan plagiëren grenst.

Wanneer is deze laatste echter met zekerheid aanwezig te achten? Een sterk staaltje leek mij altijd de aardige uitdrukking in Bourget's Disciple: ‘pratiquant la vertu sans y croire’, die tevens, letterlijk zo, in Madame Bovary te vinden is. Ontleende Bourget haar dus aan Flaubert? Die opvatting kwam weer op losse schroeven te staan, toen ik ontdekte, dat precies dezelfde zinsnede ook door Elémir Bourges, in La Nef, gebruikt werd. Want waar is nu de grens aan dergelijke ontdekkingen en wie zegt mij, dat de drie genoemde auteurs de bedoelde expressie niet bij een vierde hebben gevonden? en zo voort tot in het oneindige! Zoveel kan wel worden verzekerd, dat bij het woordelijk overeenstemmen van gehele regels aan bewuste navolging - om het zacht uit te drukken - moet worden gedacht. Heeft deze bij werk van minder groot gehalte dan de drie bovengenoemde boeken plaats, dan laat ons dit natuurlijk onverschilliger, dan

[p. 214]

wanneer auteurs van den eersten rang ons voor zulk een zielkundig raadsel stellen. Dat Van Nouhuijs Verwey's bekende oudejaargedicht - zelf een niet zeer oorspronkelijk jeugdwerk - op den voet navolgde, dat een Ewers een van de schoonste gedichten van Dowson (Non sum qualis eran) schaamteloos plunderde, kan ons koud laten. Verwarrender is het, als de gelijkenis vager, algemener wordt, zodat men geen regelrechte herinnering hoeft te veronderstellen, en als dan bovendien de artistieke waarde ongerept bleef, gelijk in de drie navolgende aanvangsstrophen, waarbij men zelfs aan toeval zou kunnen denken.

Gerhardt (1607-1676):

Der Tag ist nun vergangen,
Die giildnen Sternlein prangen
Am blauen Himmelssaal.

Matthias Claudius (1740-1815):

Der Mond ist aufgegangen,
Die goldnen Sternlein prangen
Am Himmel hell und klar.

Otto Julius Bierbaum (1865-1909):

Die Nacht ist nieder gangen,
Die schwarzen Schleier hangen
Nun über Busch und Haus

In de thans te bespreken bundels is de navolging, van welken aard dan ook, van ouderen, en die op haar beurt zich weder door een onderlingen invloed voortplant, in het bijzonder kenmerkend. In zijn hierboven bedoeld artikel schrijft Bloem (naar aanleiding van gans andere verzenbundels: wèl een bewijs, hoe algemeen verbreid het verschijnsel is!), ‘dat de allerjongste dichters zich niet, of althans weinig, aansluiten bij hun onmiddellijke voorgangers, maar veel meer bij wie daaraan voorafgingen, de generatie dus van Roland Holst e.a.’ ‘Men lette alleen maar eens op de woordkeus. Via Leopold, Roland Holst, Buning en Marsman is er bij de jongsten een nieuwe rhetoriek ontstaan, weinig minder dreigend dan die, waartegen de Nieuwe Gids streed.’ Als voorbeeld van zulk een nieuwe rhetoriek, die ik liever nieuwe conventie zou heten, geeft Du Perron in een zijner meergenoemde brieven termen als ‘de Engelen, de Witte Vlammen, het Voorgoed Verlorene, het Donkere, Opstandige en Andere Bloed, de Rozen, het Paradijs, het Andere

[p. 215]

Land, en wat nog meer op dit ogenblik tot het volkomen cliché van de Nederlandse dichtkunst behoort.’ Dit glossarium zou aanmerkelijk zijn uit te breiden, en het ware misschien curieus, ten dienste van litteratuurvorsers ener latere eeuw, zulk een Poëtisch Woordenboek 1931 samen te stellen.

Ik laat nu onbesproken, hetgeen Binnendijk en Marsman hebben aangevoerd ter verdediging, niet van het epigonisme, maar van wat, in een werkelijk goed gedicht, naar den maatstaf van epigonisme niet mag worden gemeten. Immers, voor de bundels welker titels in den voetnoot vermeld staan, moet dit helaas wel degelijk als voornaamste criterium gelden.

Zij staan intussen niet zozeer onder den ban van die ouderen, van wie hier de naam genoemd werd, en op wier invloed ook Du Perron's woordenlijstje betrekking had, als wel onder dien van Nijhoff.

Met name ten aanzien van G. Kamphuis blijft het geen ogenblik ongewis, bij wien hij zijn Duistere Licht opgestoken heeft. Het ‘ontdaan gelaat’ van zijn: Twee Vrienden, is vijftien jaren later ontdaan dan dat van Nijhoff's: De Eenzame. Zijn De Profundis komt inderdaad uit de diepten - der herinnering. Twee voorbeelden haal ik uit dit éne kleine gedichtje. Nijhoff: Lach en stoot glazen stuk tegen elkander, werd hier: Waar glazen stuk springen en een vrouw lacht. Voorts werd Nijhoff: God heeft ons op den weg alleen gelaten, in het gedicht van Kamphuis: Wij weten ons door God alleen gelaten. Talloos zijn de motieven, aan Nijhoff ontleend. Wanneer de militaire personen uit Kamphuis' Soldatenkamer het hebben over de verre einders waar men torens ziet, is hun de stof tot deze conversatie ongetwijfeld verschaft door 't verre doel der torens van Nijhoff's Zingende Soldaten.

Maar genoeg hiervan; wij zijn er nu wel van overtuigd, dat we hier meer met memotechniek dan met techniek, meer met geheugenkunst dan met kunst te doen hebben. Ook daar, waar bepaalde plaatsen in dit werk geen nawijsbare herinnering aan De Wandelaar of Vormen blijken, zijn toch de toon, de zinsbouw en stijl, het levensgevoel en de gehele verstechniek van G. Kamphuis dusdanig door deze beide bundels geïnfluenceerd, dat we zijn verzen ons geloof in hun draagkracht onthouden. Naar Nijhoff's voorbeeld zoeken ze in gedrongen zegging eigenaardige, scherpe of morbide figuren en gestalten uit te beelden, en falen daarbij.

Van iets zuiverder makelij wellicht, maar nauwelijks minder

[p. 216]

zwak, zijn de gedichten van Martin Leopold. Deze jeugdige drager van den roemrijken naam van een onzer grootste dichters ontziet zich niet, een bombastische, ondoorvoelde en volkomen zinledige strophe te schrijven als de volgende:

De diepten van mijn droomen waren meren,
Waarin de esmeralden glans van God
Het lied zong van mijn zwellend zielsontberen,
Een roode bloesem waaiend naar mijn lot.

Misschien zal Martin Leopold zich bij gelegenheid zelf nog eens over zulk hol gekal komen te schamen. Want behalve dergelijken ijdelen woordenschat, behalve den zwoelen en opgeschroefden en den zoetelijken toon, komen in zijn boekje een paar fragmenten voor, die in aanleg minder verwerpelijk zijn. Ook bij hem overweegt de manier van Nijhoff, zij het nu door navolging of invloed, boven andere. Maar deze is als het ware iets gemaskeerder, iets meer verwerkt, dan bij Kamphuis, en stoort daardoor, althans vergelijkenderwijs, minder. Een gedicht als Annie, waarin men duidelijk kan onderkennen wat van Nijhoff en wat van Roland Holst afstamt, en enkele andere verzen doen zelfs, hoezeer vaak nog te precieus en gekunsteld, voor bepaalde passage's uit De Wandelaar niet veel onder. Zodat men slechts spijt kan gevoelen, dat de vraag, of deze dichter, zo hij nog ooit eens uit de Nijhoff-suggestie los komt, een eigen stem en een eigen vorm van schoonheid zal vinden, voorshands onbeantwoord moet blijven.

Ten slotte Van Geuns, de derde Nijhoff-epigoon. Over hem kan ik kort zijn. Hij is van de drie zonder twijfel technisch verreweg de knapste. Maar innerlijk is deze begaafde dichter in een dor classicisme verstard; men zou het, met een aan de schilderkunst ontleenden term, nog beter academisme kunnen noemen. De navolging van een bepaald Nijhoff-genre heeft hier zulke onverhulde Vormen aangenomen, dat men bijna van pastiches zou kunnen spreken. Deze verzen zijn brillant, koud, levenloos, zo als De Hérédia, op zijn zwakst, ze soms schreef. Van Geuns is het niet onmogelijk, gestalten te scheppen: het zijn echter gestalten van zeep of was, die in een panopticum thuishoren. Deze dichter bereikte met grote kundigheid en onmiskenbaren aanleg, wat hij wilde. Hij vertegenwoordigt evenwel een laat einde; geen groei, geen vernieuwing, geen herleving lijkt hier meer waarschijnlijk. En wij zeggen het Kloos na:

[p. 217]

 

Ik kan alleen betreuren

 

Dat ik niet eens verwacht

 

Wat eens nog kàn gebeuren

1931

G. Kamphuis, Het Duistere Licht. Amsterdam, Uitgevers Mij. Holland

Martin Leopold, Hunkeringen. Amsterdam, Uitgevers Mij. Holland

J.J. van Geuns, Gedichten uit drie Rijken. Bussum, C.A.J. van Dishoeck