Onderzoek en vertoog 1

[p. 210]

Het eethuis

Gaat het u als mij, dan vindt ge op de spijskaart van een eethuis, als waarvan in dit werkje sprake is, enkele spijzen, die u niet in de eerste plaats dierbaar zijn, omdat zij uw smaak strelen, maar bovenal omdat er voor u bijzondere gevoelswaarden aan verbonden zijn. Zo heb ik voor mij een zwak voor een dessert-gerecht, dat omelette sibérienne of iets dergelijks genoemd pleegt te worden. Immers, daaraan zitten persoonlijke herinneringen aan mijn kindertijd vast, toen het, naar ik meen, in de mode begon te komen, en toen mij, bij zeer feestelijke gelegenheden, dit in een warm en zoet uiterlijk verholen ijs wel werd voorgezet. Iets van de aantrekkelijk piquante tegenstelling, die aldus mijn jeugdig verhemelte verrukte, ligt, voor mijn gevoel, ook in de wijze, waarop Defresne ons hier zijn glace surprise toebereidt. Want terwijl zijn schrijftrant de warmte uitstraalt van wat ik met een vorig-eeuwse begripsaanduiding alleen maar gezelligheid kan noemen, omhult deze zelfde warmte een ijskoude kern van ongenadig, venijnig waarnemen en onverstoorbaar analyserende mensenkennis. En alleen deze vreemde combinatie uit zo fijne keuken onthoudt, ondanks die ijzige koude, onzen glimlach de uitdrukking van kiespijn, welke den spreekwoordelijken boer, minder verwend, niet bleef bespaard.

Formeel sluit Defresne's causerie-toon aan bij de 19e eeuwse romantische traditie van ons proza. Die ging vrijwel verloren, in dezen geest:

- Terwijl wij thans voor een oogenblik de beeldschoone Amalia badende in heur bloed in het eenzame optrekje bij den kloosterheuvel achterlaten, waar zij op het punt is den laatsten adem uit te, en de stormwinden langs heur venstertje blazen, begeven wij ons, als de welwillende lezer er niet op tegen heeft ons te volgen, op de vleugelen der verbeelding ijlings naar het grafelijk slot, en komen daar nog juist op tijd, om er getuige van te zijn hoe de laaghartige moordenaar en vrouwenschender, nadat hij vergeefs getracht heeft in wijn, spel en zang de stem van zijn knagend geweten te versmoren, zich, niet tevreden met zijn eerste prooi, opmaakt, met een argeloos gelaat zijn jeugdigen neef tegemoet te treden, welke tijdens de ontvoering niet omgekomen en, naar onze lieve lezeressen wellicht reeds geraden zullen hebben, niemand anders is, dan dezelfde hulpvaardige reisgezel, die onder het mom van marskramer eertijds Amalia's vertrouwen had weten te winnen.

[p. 211]

Het bovenstaande, - men kan in ons Vaderland niet duidelijk en serieus genoeg zijn, - bedoelt natuurlijk niet een staal van Defresne's manier van schrijven te geven. Maar alleen een staal van den stijl welke, in het tijdperk wortelend waar diens litterair procédé bij aansluit, daarna uit de letterkunde verdween en naar de populaire colportage afzakte. Daar blijft hij ruim een halve eeuw in zijn caricaturalen vorm geconserveerd. Na de Beweging van Tachtig schreef geen Nederlands auteur meer in dezen stijl, tenzij - wederom in de laatste tien jaren. Toen eerst kwam hij bij sommige prozaïsten, hier te lande veelal in navolging der Duitse en Engelse romantiek, in het buitenland mede onder invloed van Dostojewskij, weder in zwang. Zodat men de wendingen dezer schrijfwijze, als reactie op het naturalisme, toch weer juist als bij uitstek hedendaags kan aanmerken.

Maar eigenaardig blijft dan nochtans deze vereniging van gemoedelijke bonhomie in Defresne's betoogtrant met de pessimistische wereld-, leven- en vooral mensenverachting van het gegeven. De verklaring van deze tegenstrijdigheid vind ik in een soortgelijken grond, als mijn vereerde leermeester Dèr Mouw eens aannam voor de wonderlijke omstandigheid, dat zovele klassiek onderlegden - paedagogen zowel als leerlingen, - veelal noch zichzelf noch anderen bekennen durven, dat ze in hun hart den Xenophon van Anabasis vervelend, duf, dor, kortom een eigenlijk onleesbaar auteur vinden. Hij veronderstelde namelijk dat het ontwarren, napluizen, het ten slotte in zijn betekenis ontdekken en gaandeweg geheel begrijpen van den moeilijken Grieksen tekst, het verstand een zulke genoegdoening, door en over het eigen inzicht, gaf, dat deze bevrediging te goeder trouw door de Xenophon-lezers voor een aesthetische waardering gehouden werd. Wat is menselijker dan dit door Dèr Mouw zo scherpzinnig doorzien proces? Iets dergelijks nu moet zich volgens mij, mutatis mutandis, bij Defresne voorgedaan hebben, om hem, bij zo scherp critisch en onbarmhartig waarnemen, tot zo vriendelijke mildheid van toon te brengen. Het innig plezier en welbehagen, dat hem ongetwijfeld vervuld heeft, telkenmale dat hij, ten aanzien der grote en kleine zwakheden zijner medemensen, de overtuiging kreeg, den spijker op den kop te tikken, spiegelt zich in de zo rustig ongedwongen en ietwat huiselijk omslachtige wijze, waarmede hier de auteur zich vrijmoedig als explicateur tussen zijn sujetten en den lezer stelt; in de dialectische uitweidingen en terzijde's, waarmede hij om hun psyche heendraait als de kat om de hete brij; in de

[p. 212]

breedvoerige beschouwelijkheid, waarmede hij, doodleuk dwars tegen onzen haastigen tijd in, de kunst van het genoeglijk ‘moraliserend’ keuvelen (op de wijze der klassieke Franse moralisten) weer doet herleven, als gold het, inplaats van een wat wrange werkelijkheid, beelden uit onze kinderjaren. Zodoende alleen kon de troosteloze kleinheid onzer menselijke zieligheden bij de lectuur een alleraangenaamste verpozing worden.

Maar in wezen is dit werkje, verre van naar een vroegeren tijd terug te wijzen, ondanks dien uiterlijken schijn wel zeer sterk aan onzen eigen tijd gebonden, gelijk ook van den regisseur der Driestuiversopera niet anders te verwachten was. Vooral de soort van psychologie, welke hier gegeven wordt, zou men zich in geen voorafgaand tijdvak kunnen denken; en aanhangers van de ontledende richting in de zielkunde onzer dagen, kunnen er hun hart ophalen aan de ervaren uitlegging van allerlei symptomatische handelingen. Wie het verstaat de schatten aan observatie, welke hier opgetast liggen, op zich te laten inwerken, kan tot de gevolgtrekking komen, dat in de veelheid der kernachtige uiteenzettingen en tekenende feiten, die de schrijver, als verzamelaar van curiosa uit het menselijk zieleleven, in zijn boekje bijeenbracht, meer essentiële zakelijkheid schuilt, meer directheid en efficiëntie, dan in driekwart van het met nadruk als zakelijk aangekondigde proza van den laatsten tijd.

De beminnelijk oudmodische sfeer, waarin deze zakelijkheid zich als een letterkundige verschijning realiseert, zal dan ook reeds na enkele regels niemand meer misleiden. Inmiddels eiste deze zelfde sfeer een woord vooraf, dat eigenlijk Voorbericht tot den goedghonstigen ende aendaghtigen Leeser zou moeten heten. Mijn vriend Defresne moge het mij ten goede houden zo ik mij, althans wat dezen titel aangaat, aan die traditie onttrek. Hij zijnerzijds wil zich dan misschien wel, tegenover mij, aan zijn traditie van bespiegelende ontleedzucht onttrekken, wanneer wij nog weer eens samen tafelen in dat voortreffelijke, voor ieder rechtgeaard Amsterdammer onmiddellijk te herkennen ‘neutrale eethuis’, ‘door geen enkelen bouwstijl aan een of anderen tijd gebonden’, en dat daardoor ‘een eeuwigen indruk’ maakt. Slechts zó immers zal ik mij, na het lezen van dit geschrift, in zijn gezelschap nog de ‘donkerbruine biefstukken, frisse groene légumes, roomgele dampende aardappelen’ kunnen laten smaken met enige onbevangenheid en gemoedsrust.

1931

A. Defresne, Het Eethuis. Maastricht, Leiter-Nypels n.v., 1931