Onderzoek en vertoog 1

Coquette litteratuur

Wanneer men het oeuvre van Van Genderen Stort in zijn geheel overziet, dan valt het op, dat daar een in andere gedaante steeds terugkerend soort mannenfiguur in voorkomt, die wij wel als den drager van des auteurs denkbeelden over het leven en zijn vraagstukken mogen beschouwen. Men behoeft den ‘helden’ van dit proza nog geen autobiografisch karakter toe te kennen, - hetgeen trouwens een indiscretie ware, daar zulk een toedracht op zichzelf den beoordelaar niet zou aangaan, - om in de sympathie van persoonlijken aard, waarmede zij klaarblijkelijk getekend zijn, te gevoelen, dat zij onverholen de sentimenten, voorkeur en meningen van den schrijver zelf weergeven. Wij onderkennen dan in deze gestalten, meer dan een, ietwat vaag blijvende, metaphysische wereldbeschouwing, een moralistische levenshouding, die haar grondtrekken aan de stoïsche wijs-

[p. 207]

begeerte ontleent. Nu kan men zeggen, dat weinig ethische standpunten verder van het juist voor onzen tijd, voor de eerste drie decenniën onzer eeuw, wezenlijke en eigenaardige verwijderd zijn, dan juist dit stoïsche. Even ver staat dan ook Stort's werk buiten het geestelijk en maatschappelijk leven van dezen tijd.

Maar natuurlijk niet alleen om dezen zijn begrips- en gevoelsinhoud. Het zou onjuist zijn, dien van het organische, scheppende verwoordingsproces, van de vormgeving die eerst het eigenlijke van het kunstwerk uitmaakt, gescheiden te denken. Een zo eenzijdig en armelijk oordeel, uitsluitend naar het ‘gegeven’, getuigt steeds van wanbegrip tegenover litteraire creatie. En eerst recht in dit geval zou zulk een maatstaf onvolledig en misplaatst zijn, want juist bij Van Genderen Stort heeft men den sterken indruk, dat het intellectuele en daaraan verbonden emotionele levensbeeld, dat den schrijver, door zijn gestalten heen, kenmerkt, niet tot de kern behoort, waarin zijn creativiteit ontspringt, doch slechts een harmonisch in de minder essentiële ornamentiek opgaand onderdeel is.

Het is dan ook geen toeval, dat niet een in sentiment of inzicht zetelende speculatieve overtuiging, maar veeleer een door karakter, temperament, smaak bepaalde zedewet of gedragslijn, de uiterlijke gebeurtenissen van deze romans en novellen richt, en de zielkundige ontwikkelingen vastlegt. De oorzaak is deze, - en hier vinden we den complementairen factor van Stort's afzijdigheid met betrekking tot het tijdsverband der eeuw, - dat de wetten, aan welke dit proza gehoorzaamt, in het bijzonder aesthetische wetten zijn. De aandrift tot schrijven is bij dezen auteur een aesthetische aandrift: en nu is een ethische levenshouding meer geëigend, daarin verwerkt te worden, dan een sociaal of wijsgerig, psychologisch of religieus geïnteresseerde persoonlijkheid.

Hieraan is mede toe te schrijven dat in deze boeken de mensen nooit, in engeren zin, voor ons komen te léven. Het blijven bleke, gestyleerde fresco-figuren. Uitdrukkelijk zij hierbij vermeld, dat het mij volkomen willekeurig toelijkt, een schrijver zonder meer den eis te stellen, dat zijn personen ‘leven’. Dit verkeerd toegepaste criterium dateert uit den tijd van den psychologischen roman of het naturalistisch proza, en reeds bij Van Schendel, aan wien Van Genderen Stort veel te danken heeft, begon de kentering.

[p. 208]

Bij dezen nieuwen novellenbundel trof mij wederom de onzuiverheid van Stort's taal, die ook in zijn vroegere publicaties hinderde. Waar de taal zo weinig als (uitdrukkings)middel en voertuig van overmachtige concepties aangewend wordt, waar zozeer, uit louter aesthetische preoccupatie, naar stylistisch kunstproza wordt gestreefd, juist daar is die geringe puurheid van het litteraire element onduldbaar. Het proza van Flaubert, bij alle romantiek uit naturalistische motieven tot stand gekomen, verhief zich door den smettelozen gloed en de hevigheid zijner artistieke levenskracht boven de eigen beweegredenen in de richting van wat men het absolute proza zou kunnen noemen. Van Genderen Stort's voorkeur voor kunstproza kan zich, hoewel onvergelijkelijk minder moeizaam tot zijn vorm doorworstelend, van het bewuste streven naar schoonheid niet losmaken. Meer door zoeken naar, dan door aandrang tot stijl gedragen, meer door verfijnden smaak dan door verfijnende scheppingsdrift beheerst, vervalt deze schrijver in werktuiglijk herhaalde cliché's en geaffecteerd maniërisme. De geraffineerde toepassing en herhaling van gekunstelde stijlfiguren, laat een indruk van leegheid en onechtheid na. Ook de ééntonigheid, die een van de machtigste technische uitdrukkingselementen in een verhaal kan zijn, mist hier haar werking, omdat zij geen geestelijke eenheid maar slechts een attitude verbeeldt. De woordkeus met den goedkopen smuk van quasi precieuze, of opzettelijke, of archaïsche wendingen opgesierd, moet haar armoede aan werkelijke vondsten verhullen door het uitstallen van een opzichtige behaagzucht, die mishaagt.

Vijf korte vertellingen zijn hier bijeengebracht, waarin ten dele dezelfde personen uit vroegere publicaties optreden. De grootste, Het Vaderschap van Paul Hooz, is voor den auteur, om het onderwerp vooral, zeer karakteristiek. Zij dateert uit 1912, en bevredigt misschien meer dan de andere, omdat iets van teder menselijke bewogenheid, hoezeer op de bekende wijze zoet en idyllisch verschraald, er toch in doorbreekt. Hetzelfde geldt, - wellicht in nog sterker mate -, voor Het Avontuur (1907). Dit verhaal, en het daarop volgende uit 1911, bevat nog een overblijfsel van enigen Nieuwe Gids-invloed, in sommige typische woordkoppelingen e.d. In de volgende stukken is deze invloed vrijwel verdwenen; de laatste twee zijn resp. van 1919 en 1929. Ik legde er reeds den nadruk op, dat dit werk in meer dan één opzicht buiten den tijd staat. Technisch behoort Van Genderen

[p. 209]

Stort geheel tot de generatie van 1910, de periode dat, in poëzie zowel als proza, de aandacht van het woord naar den volzin verplaatst werd, en zelfs wel van den volzin naar de bladzijde. Zijn kracht ligt dan ook voornamelijk in den vloeienden, rhythmischen val van den zin en in den uitstromenden, gelijkmatigen, edel evenwichtigen gang der zinsverbanden, hoewel deze meer op den algemenen toon dan op een strengere constructie berust. Ofschoon de aanschouwelijke beelding door deze werkwijze uiteraard op het tweede plan gedrongen wordt, zijn er telkens nog treffende plastische détails, die echter aan waarde zouden winnen, als het strakke schema, waar zij in vervat zijn, geen effectrijke effenheid maar waarachtige soberheid betekende.

Bij alle zwakheden intussen is een zekere hoogheid van intentie, en noblesse in de beheerstheid ook aan dit boek van Van Genderen Stort niet te ontzeggen. Groei of ontwikkeling van den schrijver kunnen wij er niet in bespeuren, maar dit mag ook niet gevergd worden, want op een goede zeven bladzijden na - helaas geen zeven goede bladzijden - is het hier gebundelde meer dan tien jaren oud, en grotendeels zelfs veel ouder. Ook voor den tijd waarin het geschreven werd echter, was het in zijn bloedeloos classicisme niet de uitdrukking van wat toen in de Nederlandse letteren tot leven zocht te komen. Niet of een werk de nawijsbare expressie van het geestesleven ener bepaalde periode uitmaakt, is evenwel de vraag, maar of het toekomstmogelijkheden heeft, hetzij er op voortgebouwd kan worden, hetzij zijn waarde reeds afgezien daarvan ook buiten allen tijdsinvloed of cultuurstroming onbedrieglijk vast te herkennen is. Indien voorshands die vraag voor dezen bundel ouder proza ontkennend beantwoord moet worden, is hiermede nog geen gevolgtrekking ten aanzien van de nog te verwachten productie van Van Genderen Stort gewettigd. Want hij is van aanleg een ten zeerste begaafd kunstenaar, verstard in de noodlottige gewoonten van een geforceerde en tegen zijn, tegen de natuur ingaande schrijfwijze. En het leven voert soms tot den meest verrassenden omkeer in een zieleleven, zelfs bij mensen van zijn leeftijd, zonder enige voorafgaande aanduiding. Niet te overzien en grenzeloos blijven ten allen tijde de kansen voor een schrijver van aanleg, die tot de laatste worsteling om zijn adaequaten vorm nog niet gedrongen werd.

1931

R. van Genderen Stort, Het Avontuur, en andere verhalen. Arnhem, N.V. Van Loghum Slaterus' Uitg. Mij., 1930