Onderzoek en vertoog 1

Vroomheid zonder schoonheid

Een nieuwe conventie, in woordkeus en versvorm, is bezig als kenmerk van de jonge katholieke poëzie te ontstaan. Iets speciaal katholieks is echter aan deze conventie niet te onderscheiden. Zij kwam voort uit de, niet confessionele, eerste Duitse expressionnisten, en werd omstreeks 1920 door de sterkste stroming onder de moderne Vlamingen overgenomen. Deze aparte techniek, en zeggingswijze, en plastiek, zeker, zij behoren in het bijzonder tot het werk der jongere katholieken. Doch in hoever geven zij overigens een weerspiegeling van specifiek roomse gemoedsgesteldheid? Gevoels- en denktucht, en onvrije, want aan deze tucht gebonden vormen, dat is hetgeen men van een, in dit geloof en deze kerkleer wortelende dichtkunst zou verwachten. Alsmede een aansluiten aan historisch gegroeide stijlen en strenge, sinds bloeitijden als die der kerklatijnse poëzie ononderbroken traditie, waarop liturgische momenten wellicht invloed hebben doen gelden. Merkwaardigerwijs is het er evenwel anders mede gesteld. Wil men het karakteristieke onderscheid tussen de hedendaagse niet- en wèl-katholieke poëzie formuleren, dan moet men, afziende van het oppervlakkige

[p. 202]

waarmerk der behandelde materie, vaststellen, dat, naar geest en vorm, de eerste gebondenheid, de laatste vrijheid zoekt. Zodat blijkbaar in beide een onbewust streven uitgedrukt wordt, te ontkomen aan het gegeven punt van uitgang: den eigen zielestaat. Dit verklaart misschien, dat met betrekking tot den ontwikkelingsgang van de nieuwere dichtkunst, de jong-katholieke groep zich vooruitstrevend, die van De Vrije Bladen reactionnair vertoont.

Tegenover het concreet directe der overigen lijken de jongkatholieken rhetorischer. Maar wat beide richtingen gemeen hebben, is de invloed van Marsman's poëzie. En door dezen heen kwam, vreemd genoeg, zelfs iets van Holst's metaphysica en Buning's protestantse mystiek in het vocabularium der roomse dichters terecht. - Het zij dan, dat gijlieden enkele schone religieuze verzen gemaakt hebt, wierp in een polemiek over nieuw katholieke poëzie een rooms dichter een niet-roomsen kunstbroeder tegen, deze beelden, deze voorstellingen, deze gevoelens zoudt gij daartoe niet hebben kunnen aanwenden, zo niet eerst òns geloof die ontworpen had en tot vastheden gemaakt. Hierin schuilt al dan niet waarheid, maar dit doet aan het curieuze feit niet af, dat de bedoelde beelden, voorstellingen, gevoelens, in dézen vorm eerst langs den zonderlingen omweg van de niet-katholieke poëzie in de katholieke doorgedrongen zijn. De wederzijdse invloed is zo sterk, dat onverminderd het hierboven geschetste kenmerkende verschil tussen de beide groepen, hun beider overigens onderscheiden conventies alle twee door een gemeenschappelijke conventie-in-woordkeuze beheerst worden.

een eenzame reis
naar een ver, ver land
grenzend aan het Paradijs

zegt Wijdeveld in het eerste gedicht van den bundel, maar met een stem die aan Marsman's stem herinnert. Wat maakt het uit, dat Marsman zijn paradijzen aan de voorstellingen van de katholieke geloofsleer ontleent, wanneer jonge katholieke dichters althans wat de techniek hunner verzen betreft, de hunne... aan hem ontlenen?

Voornamelijk in metrisch vrije, doch rijmende verzen, heeft Gerard Wijdeveld een onbelemmerde gevoelsuitstorting in de bewegingen van een weinig gebonden rhythme verwoord. Hij is een bedeesd, zacht dromer in de schemergebieden van gevoel, beeld, gedachte; maarjuist deze gebieden zouden groter exact-

[p. 203]

heid vereist hebben, om tot dichterlijk leven opgeroepen te worden. Dit werk doet oppervlakkig wel eens aan Claudel denken, doch het valt bij vergelijking op, hoeveel mannelijker en forser de Fransman, door het vakkundig en doeltreffend beheersen van een gevarieerden en toch koppig getemden taalrijkdom zijn overigens evenzeer vrije periodes in evenzeer lossen strophenbouw doet uitvloeien. Men gevoelt dat Claudel, concreter denkend, voortdurend meer aanraking houdt met een scherp waargenomen werkelijkheid, en dat tegelijk toch in veel sterker mate zijn rede en zijn gemoed gedragen worden door een stellige overlevering, en door het samenhorigheidsbesef met een tot levende gemeenschappelijkheid geworden eenheid der gelovigen. ‘Ecclesia Corpus Christi.’ De kunst van Claudel, in bundels als ‘Corona Benignitatis Anni Dei’, is tegelijk kerkelijker en persoonlijker, en de dikwijls realistische aard van zijn zienswijze lijkt mij een typisch rooms verschijnsel. In vele opzichten is hij een voorbeeld van juist datgene, waarin Wijdeveld gefaald heeft.

Wijdeveld's gedichten zijn, door een weke en vrouwelijke overgave aan het lyrisch onbetoomde uitstromen in zware volheid van sentiment, vermoeiend en vormeloos. Zijn gevoeligheid, hoe hevig oprecht en waarachtig ook, is overdadig, oneenvoudig en weinig geschakeerd. Klaarblijkelijk is zij wel zuiver van wezen, maar bij gebrek aan bezonnen concentratie treft zij toch niet diep en blijvend. Men moet deze zuiverheid natuurlijk waarderen, maar het blijft helaas bij een verstandelijke waardering, een psychologische, geen aesthetische. Zij dwingt hier niet tot dichterlijke erkenning en bewogenheid. Deze zuiverheid spreekt zich uit, niet in de vaste vormen, maar in de verstarde terminologie ener algemeenheid. Het resultaat is vormeloosheid, want de bedoelde algemeenheid heeft zich niet, in de tucht van een stijl, tegenover anders gevoelenden naar buiten afgegrensd, maar vindt haar conventioneel kenmerk juist vooral in het verbreken of in het ontbreken van zulk een afgrenzing.

Dat het anders mogelijk is, bewijst Jacob Israël de Haan. Die ontplooide zich, aansluitend aan oude Hebreeuwse verstraditie, tot een karakteristiek Joods dichter. Maar niet, omdat hij schier uitsluitend Joodse stof bezong, doch doordat de Zionistische idee, welke hem tot zijn nationale groepsgemeenschap deed terugkeren, mèt zijn denken en voelen en ganse zieleleven tevens elken regel van zijn werk doordrong, dit aan nieuwe wetten onderwierp en radicaal anders maakte. Kunst van Joodse kunste-

[p. 204]

naars behoeft nog geen Joodse kunst te zijn, ook al heeft ze Joodse onderwerpen of gegevens tot inhoud. Zonder enig Joods, katholiek, socialistisch onderwerp kan omgekeerd een gedicht volledig en typisch Joods, katholiek, socialistisch van wezensaard zijn. Eerst die zeldzame mutatie en transformatie, door een collectiviteit in den enkeling verwerkelijkt, gelijk bij De Haan ontstaan kon, is bij machte, kunst van Joden tot Joodse kunst te maken. En wat voor een stamgemeenschap, gelijk het Zionisme die in De Haan bewust maakte, geldt, geldt eveneens voor een religieuze gemeenschap van ideeën en gevoelens, gelijk het katholicisme. Ook hier moet men besluiten: kunst van katholieken, zelfs als zodanig dadelijk herkenbaar doordien katholieke motieven tot uitgangspunt werden genomen en tot voorstellingsinhoud, is op zichzelf nog geen katholieke kunst.

De bundel van Wijdeveld bevestigt dit weer. Hij is geheel doortrokken van de conventie der katholieke jongeren; maar dat is geen katholieke conventie. Misschien is dit een van de oorzaken dat dit talent, dat derhalve alleen in zichzelf moet steunen, nog maar zwak is. Wijdeveld's plastiek is flitsend en onuitgewerkt, ongerijpt, en zij mist de overtuigingskracht die dit tekort bij een Marsman aanvaardbaar maakt. De zegging is vaak hakkelig en zonder uitzondering onmuzikaal. Het rhythme is onuitgegroeid. Al te veelvuldig maakt Wijdeveld bovendien van den gewonen, door herhaling tot cliché verstijvenden kunstgreep gebruik, de onzekerheid van een wat vaag zwevende mededeling, dan wel de mededeling van een onzekerheid, door den vraagvorm te suggereren. Nog zonder dat ik een enkel van de in eigenlijken zin tot de stijlfiguur der z.g. rhetorische vragen behorende gevallen mede reken, acht ik bij Wijdeveld dit procédé, in zijne frequente en te opzettelijke aanwending, weer een duidelijk typerend uitvloeisel van de door mij bedoelde conventie der jongeren. Zij schijnen maar niet te kunnen vergeten hoe Emil Jannings indertijd geacht werd zich, in het bekende, verbijsterende ‘Salto Mortale’ van Marsman, af te vragen of de sterrenregen was ‘beneden mij? boven mij’, - onbewust, dat zijn twijfel nog vele jaren later ertoe zou bijdragen, hele reeksen omstandigheden onopgehelderd en in het ongewisse te laten. In Wijdeveld's bundeltje bladerend wordt men ‘vragensmoede’. Het is gans een verhoor. ‘Mag ik knielen naast hem neer?’ ‘Waar bleef het begin van den tocht? en waar trokken zij gisterennacht?’ ‘Doordrong hen de schaduw van d'Engel...?’ ‘Zij zingen. Liggen zij nog daar beneden? Worden zij opgenomen? in een droom?’ ‘De lucht van deze

[p. 205]

vroegmorgen,... teeder gehuifd rond het dorp. Rond het dorp?’ ‘Was ik een engel? ik?’ Hoezeer zou m.i. het gedicht op blz. 28 aan kracht gewonnen hebben, als in de verzen

Zien zoo d'eerste sterren haar kleine pracht
verdwijnen in den diepen flonkernacht?

de eerste twee woorden van plaats verwisseld waren en aldus de vragende door een simpel bevestigenden vorm vervangen was. Oprechte vroomheid, die de taal van een rhetorisch epigonisme spreekt, is geen aanwinst voor de poëzie. In de vaststaande termen ener verzwakte romantiek, wordt zij een hoon voor haar hoge voorbeelden: Roland Holst, Weruméus Buning, Marsman. (Voorbeelden in de dichtkunst, meen ik, niet in de vroomheid!) Zij mag menselijk gesproken een volkomen zuiver en waar gevoel zijn, daarmede alleen wordt zij het poëtisch nog niet. Fijnheden van sentiment zijn bij Wijdeveld soms onmiskenbaar, maar te geringe dichterlijke vormkracht, en bezonnenheid, en geestelijke beheerstheid, doen ze in onoorspronkelijke en onpersoonlijke versificatie teloor gaan. Mystieke verdieping is hem vreemd.

Tegenover het waarderende oordeel van Binnendijk en Van Eyck, om alleen twee niet-roomse essayisten te noemen, leek het nodig, dit onomwonden te verklaren.

1931

Gerard Wijdeveld, Het Vaderland. Utrecht, ‘De Gemeenschap’