Onderzoek en vertoog 1

Bewerking met hindernissen

Toen Nijhoff indertijd schreef, dat hij Henry VIII als Shakespeare's schoonste stuk beschouwde, had hij daaraan toe kunnen voegen, dat diens laatste werk Tempest, waarmede hij de wereld vaarwel zegde, ongetwijfeld zijn rijpste en diepzinnigste is. Hij heeft volstaan, met er een verdienstelijke vertaling van te leveren. Zijn grote kracht zit in het bewerken van de meer lyrische gedeelten, zowel waar die in de samenspraken, als waar die in Ariel's liedjes te vinden zijn, of in het mythologisch tussenspel van het ive bedrijf. In het bijzonder voor Ceres' vermaarde aanspraak daarin, ‘Hail, many-colour'd messenger’, enz., heeft hij treffend statige en toch lieflijke verzen gevonden, terwijl ook de ontroerende en melodieuze passage, door Caliban in het iiie bedrijf, 2e toneel gezegd - ‘Be not afeard; the isle is full of noises’ enz. -, bij Nijhoff het origineel niet onwaardig is.

[p. 192]

De zuiver dramatische dialoog-verzen daarentegen werden bijwijlen wat vlak en cerebraal overgebracht en missen dan, vooral waar Prospero aan het woord is, de gedragenheid en spankracht van het originele ‘blank verse’. Het is er dan evenzo mede gesteld als met De Vliegende Hollander, waarin immers ook de gezongen liederen, tussen de alexandrijnen, de poëtische hoogtepunten van den tekst uitmaakten.

De uit esoterische diepten komende epiloog van Prospero, welke, vol duistere bedoeling, wellicht eerst later geheel, als des dichters mystieke testament, in zijn veelzinnigheid doorgrond zal worden, werd eveneens, naar mijn smaak, te vereenvoudigd, zij het met behoud, daardoor, van zijn vloeiende beweging, vertolkt.

De reeds genoemde, zeer vrij benaderde liedjes van Ariel echter brachten Nijhoff in zijn element. Zij zijn nagevolgd op een wijze die ze volop tot Nederlandse poëzie maakt, hetgeen onmiddellijk treft, als men ze met de nauwkeuriger bewerking van Burgersdijk vergelijkt. Twee ervan mogen hier een plaats vinden. Uit 1, 2.:

Vijf vaam diep ligt je vader in zee,
Maar in zee gaat niets verloren:
Zijn oog wordt een parel, zijn rib wordt koraal,
En schelpen worden zijn ooren:
Zoo wordt alles aan hem vermooid
En tot een ding van de zee voltooid.
Aanhoudend luiden de zeemeerminnen
Zijn doodsklok. Ding dong. Hoor, ze beginnen.

En uit v dit:

Met de bijen meegegaan
Sluimer 'k in een gentiaan,
Zwier als de uilen krassen gaan
Op een vleermuis daar vandaan
Achter 't zomerzonlicht aan:
Zwierend en zwevend gaat voortaan mijn spoor
De bevende bloesems der boomgaarden door.

Overal is deze vertaling uitermate vrijmoedig. Er zijn gedeelten in Tempest waar de tekst er zich stellig zeer goed toe leent, in de rijke en populair beeldende levendigheid onzer hedendaagse spreektaal met zo grote vrijheid overgebracht te worden. Op andere momenten evenwel valt dit, aan de modern ‘volkse’ om-

[p. 193]

gangstaal ontleende spraakgebruik storend uit den toon en sfeer van het stuk. Ik zal van beide gevallen voorbeelden geven: een Shakespeare-vertaling als deze is voor onze letteren een feit van betekenis, wel waard, er een ogenblik langer bij stil te staan. Aardig zijn de volgende vondsten.

i, 1. Antonio: ‘Where is the master, boatswain?’ Boatswain: ‘Do you not hear him?’ - Ant.: ‘Waar is de kapitein, bootsman?’ Bootsm.: ‘Waar zijn fluit is.’

Terzelfder plaatse: Boatsw.: ‘What cares these roarers for the name of king?’ - ‘Wat hier buldert heeft lak aan een koning!’

T.z.p. Boatsw.: ‘Shall we give o'er and drown? Have you a mind to sink?’ - ‘Wilt u dat we den boel laten verrekken en vergaan? Wilt u persé verzuipen?’

Het element van huiskamer-négligé, in deze werkwijze van Nijhoff, is zeer gelukkig toegepast op de snaakse grollen van Antonio en Sebastiaan in ii, i. Adrian: ‘It must needs be of subtle, tender and delicate temperance.’ Ant.: ‘Temperance was a delicate wench.’ Seb.: ‘Ay, and a subtle; as he most learnedly delivered.’ - Adr.: ‘Treft mij hier het uitgezocht klimaat, de weelderige flora.’ Ant.: ‘Flora, Flora? waar woont dat meisje?’ Seb.: ‘Ja, ja, en weelderig; meneer heeft kennersblik.’ Gelijk men ziet, en ook uit de navolgende aanhalingen zien zal, schroomt de vertaler niet, zijn fantasie den vrijen teugel te laten, wanneer het hem er om te doen is, het taaleigen en den geest, meer dan de woorden, van een gesprek weer te geven.

T.z.p. Gonzalo: ‘It is foul weather in us all, good sir, When you are cloudy.’ Seb.: ‘Foul weather?’ Ant.: ‘Very foul.’ - Gonz.: ‘t Wordt onweer in ons allen, edel heer, Als gij zoo donker kijkt.’ Seb.: ‘Onweer?’ Ant.: ‘Ja, donderen.’

ii, 2. Stephano: ‘Though thou canst swim like a duck, thou art made like a goose.’ - ‘Ik kan begrijpen, dat je zwemt als een rot, je hebt heelemaal iets rottigs.’

iii, 2. Steph.: ‘Thou shalt be my lieutenant, if you list; he's no standard.’ Trinculo: ‘Your lieutenant, if you list, he's no standard.’ - Stef.: ‘Ik ga je tot luitenant bevorderen, monster, - neen, tot ritmeester.’ Trinc.: ‘Luitenant dan maar, want zijn rit is hij niet meer meester.’

T.z.p. heeft Caliban het over de schoonheid van Prospero's dochter: ‘he himself Calls her a nonpareil’. - ‘hij zegt zelf, Dat zij een beauty is.’

iv. 2. Prospero: ‘Come with a thought. I thank thee, Ariel: come.’ Ariel: ‘Thy thoughts I cleave to.’ - Prosp.: ‘Breng mij

[p. 194]

een denkbeeld! help mij! Ariel, kom!’ Ar.: ‘Gij denkt ik ben het beeld.’

T.z.p. Ar.: ‘at last I left them I' the filthy-manled pool beyond your cell.’ - ‘Eindelijk stalde ik Het vee in de overdekte u-weet-wel-put.’

Wat later in dezelfde scène vinden Stephano en Trinculo de toverkleren over een lijn hangen. Steph.: ‘now jerkin, you are like to lose your hair, and prove a bald jerkin.’ Trinc.: ‘Do, do: we steal by line and level.’ - Stef.: ‘Wambuis, we behoeven je niet te knippen; je bent zoo al een geknipt buisje voor me.’ Trinc.: ‘Mooi zoo, mooi zoo; zachtjes stelen, dan breekt het lijntje niet.’

v. Prosp.: ‘My tricksy spirit!’ - ‘Pientere geest!’

T.z.p. Steph.: ‘bully-monster, coragio!’ - ‘opschepper-monster, courage!’

T.z.p. Alonzo: ‘And Trinculo is reeling ripe: where should they Find this grand liquor that hath gilded 'em?’ - ‘En Trinculo in de olie: het likeurtje Ging er gesmeerd in, dat ze er zoo van glimmen!’

Tot zover het overzicht van enkele van Nijhoff's tekenachtige aequivalenten, waarmede ik mij, ondanks hun extravagantie, in het algemeen wel kan verenigen. Ook over de keerzijde echter van zijn methode zou ik nog iets zeggen, want iets anders wordt het, wanneer deze piëteitloze, felblazende vertaal-storm niet meer ruw, maar vernietigend langs de aloude versmonumenten van Shakespeare raast. In een al te baldadig spel.

Zo in iv, 2, waar Nijhoff Trinculo, waarschijnlijk op de wijs van ‘O, mein lieber Augustin’, volkomen ongemotiveerd en willekeurig laat zingen: ‘O, mijn lieve Stefano, Alles is weg!’, ofschoon niet het minste spoor van aanleiding tot die studentikoosheid juist hier in den Engelsen tekst te vinden is. Wij weigeren, Shakespeare misbruikt te zien voor een goedkoop lachsucces bij het geestelijk schellinkje!

Evenzeer lijkt mij de gooi, die de vertaler naar het drinklied van Stephano en Trinculo in iii, 2 doet, toch werkelijk te veel in het wilde gedaan, om doel te kunnen treffen.

Prosp. v: ‘Yet with my nobler reason’ gainst my fury Do I take part' aldus te vertalen: ‘Maar toch kies 'k, met mijn hooger Ik, partij tegen mijn wraak’, herinnert mij weer te veel aan den geest ener paedagogische Zondagmorgenlezing in een lyceum, voor leerlingen van de hoogste klas.

Prospero zegt t.z.p. tot Alonso, in een plechtige uiteenzetting,

[p. 195]

vol pathetisch verwijt: ‘Thy brother was a furtherer in the act.’ Dit wordt in de vertaling plat en banaal: ‘Uw broeder hielp een handje.’

Van anderen, n.l. te gekunstelden aard, is de volgende onzuiverheid. 1, 2, Prosp.: ‘Me poor man, my library Was dukedom large enough.’ Hiervan maakt Nijhoff: ‘ik, ach man, boeken Zijn hertogdom genoeg.’ Dit is lelijk door onduidelijkheid, want terwijl Prospero hier zijn dochter Miranda toespreekt, klinkt ‘ach man’ als een vocatief.

Bepaald onaanvaardbaar werden, door het roekeloze streven naar familiaarheid, deze verzen vertaald (Prosp. t.z.p.): ‘Than other princesses that can have more time For vainer hours, and tutors not so careful.’ - ‘Dan andere prinsessen, die den tijd verbeuzelen, maar leeraars-pluimpjes krijgen.’

Zo is er meer. Maar met dat al blijft dit boek een belangrijke verrijking van onze Shakespeare-vertalingen. En het ware te wensen, dat men nog eens gelegenheid tot het geven ener volledige Nederlandse Shakespeare-editie mocht vinden, waarin dan naast Holst's Richard III en deze Storm, ook Holst's prachtige vertaling van Lear een plaats zou moeten vinden, evenals wellicht sommige andere.

1931

William Shakespeare, Storm. Een spel van tooverij. Vertaald door M. Nijhoff. Brussel-Maastricht, A.A.M. Stols, 1930. Volgende druk bij Querido.