Onderzoek en vertoog 1

Kanttekening bij ‘Amphitryon 38’

De opvoering van het blijspel van Giraudoux stelde weer het onderscheid aan de orde tussen toneel dat ‘toneel’ en toneel dat ‘geen toneel’ is. Toneel in technischen zin heeft uiteraard, gelijk iedere massa-kunst, een conventie als bestaansvoorwaarde. Geraakt deze conventie in een phase van neergang en verstarring, dan kan zij slechts door het, voor ‘toneel’ vaak zo gevaarlijk geachte, woord gebroken en vernieuwd worden. Dit immers blijft vergelijkenderwijs, altijd een persoonlijker genuanceerde uiting. Door te uitsluitenden nadruk op het ‘toneel’-effect kwam men tot het aanvaarden van gans een register van, overeenkomstige en overeengekomen, intonaties. Deze werden, door en voor de

[p. 178]

spelers, bij overlevering als stilzwijgend ‘afgesproken’. Zij werden in hoofdzaak onveranderd vastgelegd en werktuiglijk herhaald. Hun werking was beproefd en stereotiep; en slechts de grootsten vermochten aan deze ‘manier’ te ontkomen. Op straffe van ‘uit den toon’ te vallen, moesten de figuren van een stuk in zulke, historisch gegroeide, stembuigingen geschreven en gespeeld worden. Zij waren het, die voor de karakters en het verloop van de handeling, den doorslag gaven. Bij een vaste stembuiging, laat ons zeggen no. 38 bis, behoorde nu eenmaal onveranderlijk de emotie uit hetzelfde loketje, hetgeen de keuze der situatie zeer beperkte.

Het was hiermede zover gekomen, dat de, na den wereldoorlog aangevangen, internationale vernieuwing van het toneel zich maar zeer gedeeltelijk aan dit kwaad kon ontworstelen. Ik meen dit mede aan haar veronachtzaming van het woord te mogen toeschrijven, haar minachten van den tekst, haar vijandschap en angst tegenover het litteraire element van het drama. Het is onjuist, te menen dat het woord de actie belemmert of daarvan hoogstens een steun, een versiering is. Het woord, als het niet misbruikt wordt, is een vorm van actie, en gelijkwaardig met andere vormen van actie. Het kan uitgeschakeld worden, in zekere mate, ten gunste dier andere vormen, mits dit niet te eenzijdig geschiedt, en met eerbiediging van zijn karakter en levende waarde. De actie kan al dan niet voornamelijk door het woord tot stand komen.

Gaan wij echter den ontwikkelingsgang van het moderne theater na, dan is misschien te verwachten, dat het woord langzamerhand weer meer als dramatische drijfkracht erkend zal worden. Want doordien steeds meer blijkt, dat in de film de klank hoogstens een illustratieve rol kan spelen, wordt voor de filmkunst een wezenlijk bestanddeel der meer van het woord losgemaakte handeling opgeëist.

Volgens de hierboven verkeerd toegepast bevonden onderscheiding is Amphitryon 38 wellicht geen ‘toneel’. Het stuk is woord geworden ‘geest’, zowel in den Fransen zin van ‘esprit’ als in de zwaarwichtiger betekenis. Slechts schijnbaar komen de karakters van dit blijspel uit de nu eenmaal bestaande mythologische fabel voort, slechts schijnbaar is het een situatie-stuk gelijk Siegfried van denzelfden auteur. In werkelijkheid ligt aan deze 38e bewerking van het gegeven geen 38e gevoelsvariatie ten grondslag. Primair was integendeel de dramatische opzet in het raisonnerende spel der woorden vervat.

[p. 179]

Men gelove de sentimentele verzekering niet, dat de cynische Fransman Giraudoux de huwelijkstrouw tot hoofdmotief nam van zijn stuk. Zijn gegeven is veeleer het ongeïmponeerd en listig bestrijden van het lichtelijk belachelijke Gezag, hier verbeeld door Jupiter. Alcmene is niet zozeer de trouw, - die blijkt immers op een illusie te berusten, - als wel de evenwichtige en aardse geest. Deze wordt in zijn practisch denken verheerlijkt, sceptisch, zelfzuchtig en zeer individualistisch, de menselijke ‘maat van alle dingen’. Die geest overwint, in letterlijken zin ‘spelenderwijs’, de aanmatigende autoriteit en zelfverzekerde plechtstatigheid die hem bedreigen. Wij vinden in Alcmene die natuurlijke vrijmoedigheid, en dat ingeschapen verzet tegen onredelijk nivellerende discipline, die den Fransen aard zozeer van den Pruisischen onderscheidt. Het pleit niet voor het artistiek onderscheidingsvermogen van de pers, dat zij in dat stuk het, vernuftig gesymboliseerde, revolutionnaire element niet onderkende. Giraudoux gaf geen idylle: hij is oneerbiedig. De geest van Voltaire is nog niet dood. En wanneer katholieke bladen, naar aanleiding der vertoning, dezen hun gereserveerden lijfboeman, als naar gewoonte, ter sprake brachten, hadden ze voor één keer meer gelijk dan ze zelf wisten.

Het is in Frankrijk, dat het behagen aan een zich in de beweging (actie) en geestrijke vormgeving van het gesprek vermeiend vernuft, van oudsher in alle maatschappelijke lagen des volks wordt aangetroffen. Maar een Hollander kan niet: spreken. Dit blijspel behoort tot de litteraire toneelkunst. Of een Nederlands publiek de aangeboren omgangsbeschaving en ontvankelijkheid heeft, die reeds eeuwen lang een bij uitstek socialer aangelegd volk een wereldberoemde litteraire dramakunst gaf, is de vraag. De strijd, in dit luchtige letterspel van Giraudoux, de strijd, waarvan de professionele daden in trouwhartige geborneerdheid en middelmatigheid van den held uit de titelrol beglimlacht worden, is, bij zijn vrouw, een strijd van woorden. De overwinning van den geest, met de middelen van de litteratuur, in een Nederlandsen schouwburg ten tonele te voeren, mag een hachelijke onderneming heten.

1931