Onderzoek en vertoog 1

[p. 120]

Protestantse poëzie?

Intimiteit, berustend op vermaagschapping der sentimenten, is een wonderlijk iets. Wat den betrokkenen heilig is, lijkt den buitenstaanders dikwijls belachelijk, of erger. Elke gevoelsgroep heeft haar eigen, en op eigen wijze ontstane conventie. Zo b.v. de brabbelende kindertaal, waarin overigens serieuze gelieven en vaak reeds stokoude echtparen elkander menigmaal plegen toe te spreken bij manier van hartelijkheid. Het verschijnsel van dit bizarre taalgebruik bevat dan, behalve het element van schuchterheid tegenover een onverholener gevoelsuiting, voornamelijk het in elke liefde aanwezige element van terugkeer tot de vroegste, veilige kinderjaren, kortom tot de moederliefde. Hier kenmerkt dus de vertrouwelijke liefde tussen man en vrouw een geheel van verwante gevoelens, aanwijsbaar volgens hun overeenkomstige woord-uiting. Wat omtrent de essentie van iemands persoonlijkheid het meeste uitsluitsel geeft, is dan ook niet zijn systeem van overtuigingen en gevoelsgewoonten. Men leert iemand beter kennen door hem b.v. een wijsje te laten improviseren, dan door hem naar zijn religieuze inzichten te vragen.

De dichters van Stille Opvaart spreken niet één taal, en behoren dus niet tot dezelfde gevoelsgroep. Zij treden, in dezen bundel, minder aaneengesloten op dan de katholieke dichters van De Gemeenschap of Roeping. Deze bloemlezing vertoont evenveel verscheidenheid als er, ook buiten de christelijke poëzie, verschillen bestaan in de stromingen en uitingswijzen der hedendaagse Nederlandse dichtkunst. Maar mag men die poëzie dan nog wel christelijk noemen?

Immers, zij is hier, naar wij zagen, niet volgens haar geestesgesteldheid, haar dieperen ontstaansgrond, haar dichterlijke opvatting, haar poëtisch beginsel, haar taal, haar vorm, ofwel haar psychologische overeenkomstigheid tezamen gebracht. Maar naar haar onderwerp. Dat onderwerp is protestants godsdienstig. De inhoud echter verschilt, uiteraard, in wezen, naar gelang de expressie litterair verschilt. En de, willekeurige, rangschikking naar het onderwerp laat juist deze verschillen des te duidelijker uitkomen. Het is ermede als met die zonderlinge schilderijententoonstellingen die ik me, van jaren geleden, herinner. Ook daar was men, - waarschijnlijk met kunstpaedagogische bedoelingen, - op de vreemde gedachte gekomen, de meest heterogene doeken niet naar hun schilderlijke en psycho-

[p. 121]

logische hoedanigheden, maar volgens hun onderwerp te groeperen. Zo kreeg men toen exposities van Het Naakt, Het Kind, Bloemen, enz.

Zelfs het zwakke verband van het gelijksoortige onderwerp bestaat intussen hier niet overal. De enige aanleiding tot opneming is dan in die gevallen de, nog toevalliger, omstandigheid geweest, dat de verzen in Opwaartsche Wegen verschenen, of dat de dichter tot de medewerkers aan dit tijdschrift behoorde. Men vindt overigens in dit boek enkele namen, die ook buiten de christelijke kringen zekere letterkundige bekendheid verwierven. Onder de dichters met algemener lezerskring treft men aan: J.J. van Geuns, Martin Leopold, Willem de Mérode, en zelfs Helene Swarth. Deze laatste weliswaar met verzen uit Opwaartsche Wegen; maar wanneer zij (evenals De Mérode) nog onder de ‘jongere’ christelijke dichters moet compareren, waarom ontbreekt dan Geerten Gossaert? en waarom Aart van der Leeuw, die toch ook wel eens een, naar de stof, christelijk gedicht heeft geschreven? De bundel werd ‘samengesteld uit verzen, in hoofdzaak van hen, die zich rondom Opwaartsche Wegen hebben geschaard, en (de) volledigheid is dan ook daardoor beperkt’, lezen we in de inleiding. In hoofdzaak: het zij zo. Doch waar van dit richtsnoer afgeweken werd, geschiedde dit volkomen willekeurig. Voornamelijk ging men naar den onderwerp-maatstaf te werk; waar het medewerkerschap aan Opwaartsche Wegen niet den doorslag gaf, was dit zelfs zonder uitzondering het geval. Het is er blijkbaar om begonnen, niet zo erg magertjes voor den dag te komen, en daarom werd immers noch het ‘jongere’, noch het ‘christelijke’ zo bijzonder streng gehandhaafd. Noch werden dat de ‘laatste jaren’, waarvan de inleiding in afschuwelijk dominees-Hollands constateert: ‘In deze laatste jaren is daar gekomen een leven’.

Inmiddels staat een deel van de bijdragen dezer bloemlezing op een vrij behoorlijk peil. In verband met wat ik zeide over de verschillende stromingen, die ook hier te vinden zijn, zal men begrepen hebben, dat allerlei litteraire invloeden in den bundel aan den dag treden. Delvers, van W. ten Kate Jzn., kon evengoed van een der indertijd door Coster ontdekte, vrijzinnig hervormde dames van De Stem zijn. Nog meer gedichten trouwens herinneren, merkwaardigerwijs, aan bepaalde vóór-tachtigers, aan Staring, Beets, Heije, De Genestet, aan anderen soms. Scheltema-invloeden zijn terug te vinden in A.J.D. van Oosten (Het Drijfwerk), C. Rijnsdorp (Van Dek) en een aantal anderen.

[p. 122]

Er is invloed van Boutens (niet uitsluitend bij De Mérode), van Nijhoff (niet uitsluitend bij Van Geuns). Er is ook katholieke invloed - litterair gesproken - van Mussche, Gijsen, De Gemeenschap en de ‘Woensiaanse’ Vlamingen. Wel vreemd is het, dat juist van den grootste der bij uitstek protestantse christelijke latere dichters, Geerten Gossaert, nergens enige invloed te bespeuren valt. Dit is te betreuren: zijn mannelijke tucht had bevruchtend kunnen werken.

Over het algemeen munten de verzen van Willem de Mérode, door grotere rijpheid en gaafheid, boven de anderen uit.

1930

A.J. van Dijk en Jan H. de Groot, Stille Opvaart. Verzen bijeengebracht uit werk van jongere christelijke dichters. Amsterdam, Uitg. Mij. Holland, 1930