Onderzoek en vertoog 1

Gewezen Benjamin

Halbo Kool heeft enigen tijd de eer gehad, de jongste dichter van Nederland te zijn. Zo stond hij althans geboekstaafd in den eersten jaargang van Erts (1926), welke uitgave, naar men weet, van de meeste publicerende mannelijke poëten van ons land, volgens een ietwat onbescheiden traditie, onder meer wetens-

[p. 114]

waardigs den leeftijd pleegt te onthullen. De bedoelde opgave nu vermeldde Halbo Kool als geboren in Januari 1908; toen hij dus een jaar tevoren in De Vrije Bladen debuteerde, was hij amper zeventienjarig. Misschien iets ouder; de drie volgende Ertsjaarboeken gaven 1907 als zijn geboortejaar aan.

11 faut que jeunesse se passe! oftewel jeugd moet uitrazen. Deze jeugdige dichter, wiens voor het eerst gebundelde gedichten goeddeels in de bovengenoemde jaren ontstonden, laat het daar niet aan ontbreken. Zijn poëzie ontstaat uit de primitieve dronkenschap, die voor het jong zijn en jong zien zo kenmerkend is.

En wie zou haar daar een verwijt van maken? Maar de chaotische grootspraak, waarin zij die sfeer van verzaligde verdwazing vertaalt, vindt haar oorzaak in een gebrek aan concentratievermogen. De opbouw immers, als in halfslaap, van de woorden, tot een rangschikking van gezichts- en gehoors-associaties, is hier zinnelijk; hun samenhang daarentegen, als weergave van een emotief geheel of van een gedachtenreeks, zinneloos. Tenzij dan voor den psycho-analyst, die hier een kolfje naar zijn hand kan vinden.

Cijfergeheim en sleutel tot deze codetaal berusten slechts in de onklare gevoelens van Halbo Kool zelf. Hij bekommert er zich niet om, of hij verstaan wordt, anders dan door even duistere, vanuit een even troebele ‘Ahnung’ uitgezonden vermoedens, die puur toevallig met zijn eigen ‘illuminations’ overeen zouden komen. Het is niet zonder bedoeling, dat ik hier den titel van een werk van den genialen in zijn tijd even jongen en weerbarstigen Rimbaud noem. Van diens invloed kan geen sprake zijn: maar een bijna even grote ontoegankelijkheid kenmerkt dikwijls De Tooverformule. Schier surrealistisch mag daarin de geringschatting voor een meer bewustgeworden afbeeldingswijze der gemoedsaandoeningen genoemd worden. Uit een vage kern donker besefte verrukking en zelfvergetelheid, die hij als het onverwoestbare groeibeginsel van elke creatie ervaart, rukt de dichter op den tast een handvol woorden. Die tracht hij, een kort gedicht lang, in hun blindelingse aanvangssnelheid te handhaven. Maar hemzelf halen ze in, en lopen hem, in het loopje dat ze met hem nemen, teugelloos voorbij, en gaan er van door.

Enkele van deze verzen zijn dan ook fameus slecht. Daarin is alles zo gewild interessant en ‘erg’, als alleen door het jeugdige van den auteur te verklaren valt. Hoewel ook daarin nog iets van een oorspronkelijken toon doorklinkt. Voor zoveel naar de, als tijdschriftpublicatie vroeger verschenen en hier niet opgeno-

[p. 115]

men verzen geoordeeld kan worden, is de keuze voor dit bundeltje niet zonder critisch inzicht tot stand gekomen. Toch had ik gaarne ook nog gedichten gemist als het (in anapaesten geschreven!) eerste, Ontmoeting getiteld: met uitzondering van de eerste strophe een onding, dat niet boven impotent brallende, romantisch onverteerbare conventie uitkomt. Hetzelfde geldt voor het onbelangrijk geknutsel van Spleen, De Verloren Zoon, Voor Hedda Gabler en De Krijger, altemaal onvolgroeide, spasmodische erupties. Wederkeer is een cocktail, grondeloos eigenwijs gemengd uit Weruméus Buning en... Jacob Cats! waarin men desniettegenstaande bij aandachtig proeven een originelen en aantrekkelijken smaak ontdekt: het geheim van den shaker. Want ondanks alles voelt men voortdurend vol vreugde: dit wordt, neen dit is een talentrijk dichter, deze jonge man weet instinctief met zekerheid, wat poëzie is, welke haar bron en haar richting zijn. Al schrijft hij misschien nog in geen jaren een gehéél gaaf, voldragen of zelfs maar volgehouden-zuiver vers, toch slaat het hemelvuur telkens onverwacht bij hem in, en doet alle zekeringen van lectuur-herinnering door kortsluiting smelten en hem in lichterlaaie opvlammen. Een kort strovuur is het altijd maar. Want het is kenschetsend voor de jongeren dat zij allen, volgens het voorschrift van Poe, slechts zo korte gedichten schrijven; niets is erbij van langeren adem; en bij dezen wedren op de korte baan bereiken zij toch nog maar hijgende het eindpunt. Maar naast de zwakheden die zijn leeftijd eigen zijn, vertoont het werk van Halbo Kool toch ook zeker die twee heerlijke eigenschappen van de jeugd, die een jongelingsvers een zo onnavolgbare bekoring kunnen geven: intensiteit en roekeloze speelsheid.

Aan den anderen kant ontbreekt die karakteristieke verwarring der adolescentie niet, die ook die aandoeningen als autonome bestanddelen van het affectleven meent te kunnen beschouwen, welke slechts een, als zodanig niet onderkende, verschijningsvorm van tot wasdom komende geslachtelijkheid zijn. Iets dergelijks moet Binnendijk voor den geest gezweefd hebben, toen hij in Kool's werk ‘de tragische verleidelijkheid, die de jeugderotiek eigen is’, opmerkte. Wat m.i. bij uitstek een nog vooral op groei en rijpen gerichte, jonge persoonlijkheid als die van Kool kenschetst, is niet, dat het sexuele daar in overwegender mate dan bij ouderen het gehele psychische leven in wezen bepaalt, maar wel dat het, tot zelfs in zijn onmiddellijker uitingen, niet als sexueel gekend, herkend of erkend wordt.

[p. 116]

Dit maakt deze poëzie soms te onbekookt, te ondiep, en van een ‘betekenis’, die voor ieder ander dan den maker dikwijls, als het ware, ongeldig wordt. Anthonie Donker wijst naar aanleiding van dit boekje terecht op, ‘dat jeugdige titanische imperialisme der meeste jonge dichters, dat geen sterren en planeten ongemoeid laat, dat het heelal doorkruist, maar zijn eigen wereld en het nabije, maar moeilijkst van al te benaderen, hart nog niet ontdekt heeft, veel minder nog is binnengegaan’. De soms wat eenzijdige, maar meestal zeer fijn onderscheidende criticus Engelman ziet in dit werk ‘de late invloed van Herman van den Bergh en in het algemeen van een soort expressionisme’, niet ten onrechte misschien, al ben ik geneigd eerder de inwerking van Marsman's vroegere verzen aan te nemen.

Het is zeer te hopen, dat deze jonge dichter, die met de voorbarige en onstuimige voortvarendheid der jeugd al weer een nieuwen bundel klaar schijnt te hebben, er eens in zal slagen, voor zijn gevoelsleven een bewuster en verantwoorder samenvatting te vinden, tot concieser helderheid gerakende en daardoor mededeelzamer. Ik ben ervan overtuigd, dat dit aan de welhaast boers robuste gezondheid, of liever levenskracht, die De Tooverformule, bij alle decadentie, eigen is, geen afbreuk zal doen.

De situatie van jongste der jongeren is vanzelf van zeer vergankelijken aard. Halbo Kool is daarin misschien reeds afgelost.

Maar ook in zijn werk zijn reeds veranderingen te zien. Het wordt hier en daar hechter en bezonkener (zie het kwatrijn Stemmen). Dit zijn dan, vertrouwen we, de voortekenen van een overgang tot een rustiger en aandachtiger werkwijze. Een werkwijze, waarbij hij het zich minder gemakkelijk zal maken; waarbij hij den gevaarlijken invloed van Marsman's jeugdwerk minder lijdelijk zal ondergaan; waarbij hij, naar mijn stellige verwachting, tot wellicht nog steeds onbehouwen en barbaarse, zeker even vurige en sterke, maar thans verinnerlijkter stemvorming zal komen; waarbij zijn nog steeds scherp modern, daardoor nog steeds decadent, maar thans bewuster karakter zich in de, voor hem blijkbaar aangewezen richting verder zal ontwikkelen van een ‘zuivere’ en absoluut bedoelde poëzie, - in ons land nog vrijwel onontgonnen gebied. De Tooverformule lijkt mij een afscheid van des dichters jonkheid, en van zijn plaats als jongste.

‘Haast ben je niet meer mijn Benjamin’.

1930

Halbo C. Kool, De Tooverformule. Arnhem, Hijman, Stenfert Kroese en Van der Zande, 1930