Onderzoek en vertoog 1

[p. 105]

Enige gebakjes en dropjes

In den banketbakkerswinkel laat ik mij, tegenstribbelend afgezant van zeer aardse gebiedsters, dwingen tot een terminologie die de mijne niet is. Een innerlijk verzet overwinnend, moet ik, om te begrijpen en begrepen te worden, meespreken over oublies, butterflies, Chantilly's (spreek uit: gentilles!), mergpijpjes en hoe al dat heerlijks verder heten moge. De tegenzin, het soort schaamte waarmee ik dergelijke gesprekken voer, berust op het gebruik van deze woorden zonder dat ze de gewone, eerst-aanwezige betekenis hebben. Ik wordt er onbehaaglijk aan herinnerd, dat dit mijn terrein niet is, en dat de voor de winkeljuffrouw gebruikelijke woord-associaties afwijken van de mijne en van de algemeen geldende: en wel in de richting van het weezoete. Een dubbele oude, een straffe gentiaan, zijn mij vertrouwde begrippen; een kleurloze groene, een jonge lithauer weet ik tegenover leken vlotweg te preciseren. Maar over een Josephientje vermag ik eerst dan zonder blikken of blozen te spreken, wanneer ik een meisje en niet een taartje bedoel.

Deze voorbeelden tonen aan, dat iemand ongaarne afstand doet van de bijzondere waarde, die de woorden voor hem of voor de groep, waartoe hij te rekenen is, hebben. Naast deze bizondere bestaat er echter nog een algemene waarde. In het onbewuste verzonken ligt de onuitputtelijke schat onzer woorden, die slechts wachten tot ze, langs den weg der associatie, door de ik-centrale ontboden en voorgeroepen worden. Ze zijn paraat, de seconde daarna weer uit den smallen lichtkring der bewuste aandacht te verdwijnen, tot een volgenden keer. Als pasmunt uitgegeven, vertonen ze bij verschillende individuen zekere, overigens vrij bekende en stabiele, koersverschillen. Wordt dit verschil evenwel al te groot, dan kan een inflatie ontstaan die aan bedrog, staatsbankroet of valse munterij doet denken.

Mij dunkt dat ik dit beeld nu niet verder behoef uit te werken, om duidelijk gemaakt te hebben, waarom het lezen van den bundel van Flora de Lannoy mij even wrevelig stemde als een gesprek met de juffrouw uit den taartjeswinkel. Haar woorden betekenen iets anders dan de onze. Maar dit niet door grotere verfijning, of intensiteit, of eenvoud, of schilderlijkheid of welke eigenschap ook, die ons ernaar zou doen verlangen, hun waarde in de onze om te rekenen. Zij onderscheiden zich integendeel door kleurloosheid, slordigheid en vals effectbejag. Ze vervullen hun functie slecht: ze dekken geen gevoel en geen be-

[p. 106]

grip, en zelfs als schone klinkklank zijn ze niet te aanvaarden. Ze noemen niet: ze blijven steken in een zelfingenomen gewauwel. Ze zijn banaal, omdat hun gevoel ongevoeld is; en belachelijk omdat hun beeld in de hoogste mate ongezien is.

Het ergerlijkste in dit quasi-moderne verbalisme is niet de aanstellerige pretentieusheid, waarmede ondoorleefde emoties in precies de verkeerde woorden gepubliceerd werden, maar het misplaatste zelfvertrouwen, dat van dit voze debuut elke bladzijde kenmerkt. Het ergerlijkste is, dat de schrijfster zichzelf geen kans gegeven heeft. Want door de misbruikte en ontkrachte woorden heen, door al deze verdoemelijke dikdoenerij en napraterij heen, met, soms ineens, de ongemotiveerd opgewarmde typografische buitenissigheidjes à la Ostayen, gevoelt men een enkelen keer dat hier met oprechtheid, geduld en toewijding toch iets echters mogelijk had kunnen zijn, iets aandoenlijks misschien wel. Was dit boek maar overal ronduit even slecht! dan had ik er niet over hoeven te schrijven. Maar hier en daar is het nèt éven teveel ernaast, om althans ietwat acceptabel te zijn; en dat is nog veel hinderlijker.

Men kan de afgrondelijke dwaasheden, in dezen bundel tot een rijk mozaïek verzameld, niet uit beschrijvingen leren kennen, maar moet ze daartoe zelf bezichtigen. Van de zee heet het, dat ‘'t klare altaarlicht... speren langs het jagen van haar grage passie-aders slaat’. Niet minder erg maakt de ‘Gij’ het ergens anders, ‘die in mijn hart met malse riemslag langs koele vlakten scherend de liefde hebt gegoten’. Maar het wordt nog mooier. Een ‘Herfstnacht’ geeft aanleiding tot deze opmerkelijke handeling: ‘nu ik ga en lijkzwaar in mij omdraag het vormeloze overschot der prikkelende gedachte.’ Wij moeten wel vrezen, dat deze prikkelende gedachte, die ons verder niet onthuld wordt, zelf reeds vrij vormeloos was, voordat zij overschot werd. ‘Mijn bast is week en zondig’, lezen wij elders, (de ik is geen boom, maar de dichteres) ‘maar binnen-in laait klaar de dag’. Nog vreemder is het echter, zonder nadere explicatie te moeten horen: ‘Mijn moeder schiep zichzelf, nadat zij moeder was’. Even lastig maar minder prettig lijkt dit: ‘u kleeft in eerlik open ogen het sterke stofgoud van het leven’. Maar volkomen betreurenswaardig is het slot van ‘Wanhoop’:

De daver van de tijd
heeft mijn te schrale nek gebroken
en spiegelt zich nu vreed
in mijn wanhopige ogen.

[p. 107]

Ik moet er niet aan denken, aan de vreed spiegelende, nek brekende daver!

Wij mogen het hierbij laten. De boekerige bedachtheden worden met zulke opgedirkte woorden voorgedragen, dat we die woorden eerst weer moeten afkrabben en in ons eigen taalgevoel terugvertalen, voor we onze oorspronkelijke, eenvoudige, deugdelijke, bekende, bruikbare, echte en trouwe woorden, in hun eigen waarde terugvinden. Om dit te begrijpen moeten we nu de confiserie verlaten en tot den drogist gaan. Daar heb je van die pretentieuze dropjes. In den grond verschillen ze niet van de klassieke zoutedropjes, veter-, pijpe-, bruine, witte, laurier- en andere dropjes, die we in de klas onder de les pleegden te consumeren. Maar er zijn nu wetenschappelijke prospectussen bijgevoegd, attesten van hoogleraren; voor talrijke onvermoede kwalen zijn ze onontbeerlijk; ze zijn gedoseerd, en van een gebruiksaanwijzing voorzien; ze zijn tienmaal zo duur geworden; ze hebben een fraaien en geleerden naam gekregen, en een wettig gedeponeerd handelsmerk; ze staan overal geadverteerd; hun scheikundige formule staat buiten op de gecompliceerde verpakking. En alleen met onzen smaak herkennen we ze nog als onze zelfde oude dropjes van vroeger...

1930

Flora de Lannoy, Solanum. Antwerpen, Ernest Sele, 1930