Onderzoek en vertoog 1

[p. 32]

Bij den dood van Edmond Rostand

Terwijl Frankrijk de met den dood van millioenen gekochte overwinning vierde, is Rostand, in zijn vijftigste levensjaar, gestorven. Onder de Franse letterkundigen van zijn tijd was hij een van de meest representatieve figuren, en de meest Parijse. Na Hugo, en, misschien, Zola, is niemand zo populair geweest, tot ver buiten de landsgrenzen. Die, voor een kunstenaar onrustige en gevaarlijke, populariteit, verwierf hij, sinds hij met Cyrano de Bergerac ineens wereldberoemd werd. Zijn oeuvre is evenzeer door lectuur bekend geworden als door toneelopvoeringen. Hij wordt, ook in ons land, op de scholen gelezen; alle bloemlezingen geven fragmenten uit zijn werk.

Rostand is representatief te noemen, omdat hij wel een wezenlijk element van den Fransen geest moet vertegenwoordigen om

[p. 33]

een zo groten weerklank te vinden. Zowel de deugden als de gebreken van dat gecompliceerde Parijs, dat vooral den vreemdeling zo imponeert, worden in zijn werk gekenschetst. Bewust, maar ook onwillekeurig. Didactisch en moraliserend stelde hij den spontane en edelmoedige tegenover den poserenden dandy; den held der ridderlijke opwellingen tegenover den scherp critischen intellectueel. Maar met zoveel geest en koele schranderheid, met zoveel berekende welsprekendheid en rhetorische routine werden die tegenstellingen in de glad vloeiende verzen aangewend, dat men wel aan de zuivere echtheid van beide gesteldheden moest gaan twijfelen. Nergens beter dan in het van esprit brillante Chantecler is dit typisch Franse dualisme van geest en vervoering gesymboliseerd. Met Chantecler de elk élan dodende critiek bestrijdend, bestreed Rostand een fout èn een deugd van Frankrijk, en meer speciaal van zichzelf. De al te gemakkelijke geestdrift, en daarnaast de verlammende zelfspot in het even gemakkelijke woordenspel, het zijn de beide polen waartussen hij heen en weer geslingerd werd. Dit conflict wordt in bijna al zijn werk uitgebeeld.

Maar ondanks zijn zelfkennis en letterkundige kwaliteiten is Rostand door mode en succes bedorven. Hij bezat zelf teveel van dat Parijse dilettantisme, dat hij doorzag en aanviel. Daardoor kon hij niet eerlijk en geduldig zijn innerlijk beluisteren. En de uiterlijke glans van zijn schitterenden geest, het vuurwerk van zijn ijdel en meeslepend vernuft, waren immers ruimschoots voldoende om aan de algemene aspiraties te voldoen. Hij coquetteerde slechts met die romantiek, die hij zo hartstochtelijk en ongetwijfeld oprecht vereerde. Zijn onevenredig ontwikkeld en specifiek litteraire intellect verhinderde hem, zich in oprechte nederigheid aan haar te geven. En wat hij ontving was dan ook niet meer dan de schone afglans van haar wezen. Dat wezen, dat menselijkheid is en zich in eenvoud uit, bleef hem meestal vreemd. In den fraaien klank van zijn woord ging veel van de ziel verloren. Zijn ingenieuze karakteruitbeelding was, als bij Corneille, volgens een bedacht schema geconstrueerd. Maar de kracht van dit ietwat gemeenplaatsige, doch in Frankrijk nog gaaf overgeleverde enthousiasme, strijdbaar en nationaal, werkte onmiddellijk op de volksverbeelding.

Als typische Parijzenaar is Rostand door Parijs geëerd. Hij werd daar de mondaine lievelingsdichter van het snobisme. Hij behoorde er tot de grote wereld, niet tot die der kunstenaars en bohémiens. Onder de académiciens gevoelde hij zich zonder

[p. 34]

scrupule gemakkelijk thuis. Tussen de veertig onsterfelijke paladijnen der klassieke traditie was hij op zijn plaats. En wie kende niet zijn kranige pose te paard in het Bois de Boulogne, de monocle in het oog, de linkerhandschoen los in de beringde hand? In alle boekwinkels hingen de vele foto's van hem, van zijn buitenhuis te Cambo, van zijn vrouw (die óók schreef) en zijn zoon (die óók schreef) en zijn hondjes.

En niet met de enkele aardige jeugdversjes uit de Musardises, of de wel beminnelijke Romanesques, was hij zo ver gekomen. Het was l'Aiglon, door la grande Sarah gespeeld, waarmede hij zijn roemruchtigen naam vestigde, l'Aiglon, dat de nationale ijdelheid streelde en reeds door zijn onderwerp een groep monarchisten aangenaam was. Het waren bovenal de niet van eigenliefde gespeende edelaardigheden van Cyrano, al deed deze romantiek-in-alexandrijnen, na Hugo, wat anachronistisch aan. Het was, ten slotte, het veel omstreden, opzienbarende Chantecler. Chantecler is één sprankeling van Parijs vernuft, dat echter zozeer in zijn eigen spel gevangen wordt, dat het een fijngevoeligen smaak moet kwetsen. Hoe ver blijft hier de ontegenzeglijke geestigheid beneden den veel fijneren humor van Anatole France of Jules Renard. De Amerikaanse herrie om het stuk heen, met het hele gerei van reclame-processen en duizelingwekkende geldsommen, moge dan misschien niet geheel voor rekening van den dichter komen. Maar zeker is, dat wij ons die herrie om het meer sober en ingetogen werk van enkele zijner minder bekende tijdgenoten bezwaarlijk denken kunnen.

Tekenend voor het massa-oordeel is, dat Faguet in zijn handboekje Rostand verscheidene bladzijden, en maar enkele regels aan Verlaine wijdt. Maar tussen het koor van lofzangen zijn ook enkele wanklanken gehoord, zoals de scherpe critiek van Lemaître en de felle aanval van Suarès. Juist onder de litteratoren heeft Rostand minder invloed en succes gehad dan bij het grote publiek. De kern van het moderne Frankrijk, gevormd door de jongere schrijvers, die zich voornamelijk om de Nouvelle Revue Française gegroepeerd hadden, had met Rostand niets gemeen.

Ook onder hen waren nationalisten. Hun geestesgesteldheid was echter van groter waarde voor de toekomst. Zij werd veelal bepaald door een nieuw-katholicisme, waarvan eigenlijk niet de politieke consequentie maar het mystisch eenheidsbesef en een brandende gemeenschapszin het werkelijke was.

Rostand zelf moest zich bij het uitbreken van den oorlog wel

[p. 35]

onder de chauvinisten voegen. Het lag in zijn lijn. Vanuit zijn studeerkamer verheerlijkte hij Joffre (o.a. in de Echo des Tranchées!) en bezong den oorlog en het loopgravenleven. Op dezelfde virtuoze en verstandelijke manier van vroeger. Zijn laatste publicatie is een gedicht tegen den toen nog heersenden keizer Wilhelm geweest. - En we vergelijken zijn oorlogswerk met dat van drie andere, voortreffelijke, kunstenaars: ik bedoel France, de Gourmont en Verhaeren. Waarschijnlijk niet zonder bitteren tweestrijd, gaven dezen een deel van zichzelf en hun vroeger leven op. Alleen de eerste heeft de ellende overleefd. Het valt op, hoe hun patriotisme altijd critischer, ingehoudener, waardiger is gebleven dan dat van Rostand.

Als we ons afvragen, wat ons in de schuimende geestdrift van Rostand's bekwaam, technisch-meesterlijk werk toch eigenlijk onbevredigd heeft gelaten, dan vinden we: het gevoelsgehalte. Ja, het is ten slotte de liefde geweest die hem ontbrak, de simpele en stille, de warme, levende mensenliefde. - Wie onzer heeft Rostand in zijn jeugd niet bewonderd? Maar ook: is die bewondering bij meerder ontwikkeling en bezinning duurzaam gebleken? Neen immers. Het gaat ons gemeenlijk aan het hart, een jeugdliefde te verloochenen. Wij voelen het wel pijnlijk en weemoedig, dat het toch een stuk is van onszelf, zoals we lang geleden waren, dat ons hier ontvalt. Maar we kunnen de schallende tirades van Cyrano met dit restje oude piëteit geen nieuw leven inblazen.

Rostand is nog betrekkelijk in zijn volle glorie heengegaan. Al werd die glorie dan ook meer en meer door het publiek, in tegenstelling tot de kringen der lettrés, geschraagd. Was hij blijven leven, dan zou voor hem de enigszins tragische periode aangebroken zijn, waarin men zijn idealen op gans andere wijze in verwezenlijking ziet gaan dan men zich gedroomd had. Zó, dat men ze niet goed meer herkennen kan...

De jongere Franse letterkunde vraagt niet meer naar de verfijnde beschaving van een cultuur welker voosheid ze doorzien heeft. De betekenis der geweldige verandering van dezen tijd zou tot den rijkbegaafden aristocraat niet gesproken hebben. ‘Il nous faut maintenant des barbares’ zegt de kinderlijke Charles Louis Philippe in zijn jeugdbrieven aan Vandeputte. Wij hopen en vertrouwen op een heel ander Frankrijk dan waaraan Rostand geïnspireerd werd en meebouwde. Wij geloven, dat het nieuwe Frankrijk de vruchten van een gezond scepticisme niet zal wegwerpen. Dat het de kluisters, door een verdorde

[p. 36]

overlevering kunstmatig samengesteld, zal openbreken. Dat het den weg zal vinden naar die wáárlijke union sacrée van een edeler gemeenschap waarin voor liefdeloze intellectualiteit geen plaats zal zijn, en waarvan we reeds het ontstaan, nog niet de ontwikkeling kunnen overzien.

21 December 1918