60. Keuromnibus

XXXI

De kracht van de buien was gebroken. Vincent bewonderde de geweldige flardende luchten die uit het westen overvlogen, het was puur een reuzenoorlog daarboven. Het trok hem naar de zee. De zee was in haar groene branding nog heerlijker dan de luchten, nu hij met zijn kraag opgeslagen langs het strand liep, waar zich alleen een paar schelpenvissers met hun karren vertoonden. Zo vaak de wolken scheurden, stortte zich zon uit, meeuwen raasden, de ruggen van de karrepaarden glinsterden als met olie gewreven. De ziltheid en de furore van de nastorm onthulden het binnensluipen van de herfst. Wat Vincent in de regentijd niet had gezien, bij een beeldloze eentonigheid van grijs, werd openbaar in het terugkerend licht. Er liep een bronzen en bruinen over het land, de kastanjeblaren hoopten zich op langs de Scheveningse Weg, het helmgras zwiepte geel. Vincent zag het, maar het land hield hem nauwelijks bezig; het was de zeekant waarop hij zijn laatst verlangen richtte. Laatst verlangen? Hij werd er zich bewust van, dat hij de zee opzocht om afscheid te nemen.

Hij liet Scheveningen al verder achter zich liggen, struinend door de duinen naar plekken, waar geen van zijn zwerftochten hem nog had gebracht. Hij belandde voor Loosduinen, verwonderd dat hij dit dorp pas nu ontdekken moest. Hij liep bij de uiterste huizen vandaan naar het verste strand. Het was een bochtend weggetje, met zandvlagen overstoven, bezoomd met boompjes die jammerlijk landinwaarts bogen voor de zeewind. Vlak buiten het dorp lagen nog stoppelvelden, er was hier gezicht en geschoofd en opgeladen, en hij had het gemist! Hij stond aan de Noordzee alsof het een hem onbekend water was. Voor hem uit schoven zeeweringen de hoge branding in, gestrengeld van gevlochten takken en met stenen bezwaard. Palissaden staken er als zwarte, blinde slavenkoppen uit. Hij ging op een ervan zitten en begon de opkomende vloed te schilderen, maar het tij steeg zo snel, dat hij zijn waterverfdoos midden onder het werk moest oppakken en vluchten.

Hij bleef langs het strand lopen, de plek was een voorpost, hij keek naar

[p. 384]

het land, waar gebronsde, gewrongen duindoorns in de wind klepperden als een tot leven gewekt ‘Kreupelbosje’ van Ruysdael. Zijn blik werd gedurig teruggetrokken naar de zee. Aan de overkant lag Engeland, lag Londen, waar zijn misère begonnen was en waarvan hij gehouden had, nog altijd hield, met duistere, smachtende liefde. Hij had om die liefde terug willen keren naar Londen, Whitechapel, de slums, de straten van Dickens, die ook de verontwaardiging en het meedogen waren geweest van Herkomer en zijn school. Hij dacht meteen aan Theo, Theo was ertegen dat hij zijn geluk in Londen zou beproeven; hij had het niet openlijk gezegd maar laten doorschemeren, dat hij Vincent niet opgewassen achtte tegen Britse concurrenten... nog geen ‘Views of Holland!’ Theo had waarschijnlijk gelijk, hij moest het beeld van dit eigen land eerst doorgronden en beheersen, zo overtuigd, dat hij later, ook in Engeland, zijn werk zou kwijt kunnen... Hoeveel later was er nog...?

Hij kwam vaker in Loosduinen. Het dorp, de palissaden, de verbogen boompjes en ruwe velden gaven hem de zekerheid, dat de wereld van de beschaving in al haar tegenstrijdigheden achtergebleven was. Er kwam een kalmte over hem, die hem verbaasde, hij had zoveel rust in zijn innerlijk niet meer voor mogelijk gehouden. Zelfs zijn maag liet zich niet meer bemerken, terwijl hij liep en zat, zat en tekende; om hem heen landschappen, Corots, Millets en Daubigny's uit de ontdekkersperiode, maagdelijk, streng, eenvoudig. Was het ten slotte niet raadzaam om hier te blijven - zich erdoor te slaan, zoals de meesters zich indertijd door honger en onbekendheid en de wespenzwerm van deurwaarders en schuldeisers hadden heengeslagen...?

De storm raakte na enkele dagen uit de lucht. Het land lag ruig en bleek gewassen; alleen in het Haagse Bos spookte nog kleur. Vincent ging er aquarellen maken, het kwam hem voor of de bonte ontbladering van het geboomte ten nauwste met hemzelf te maken had; er kwam een eigen sentiment in de stukken, die hem weer hoop gaf. Hij zou het liefst een dag of wat voor die boomstudies teruggekomen zijn, maar de mensen liepen hem voor de voeten, zij schenen allen op het Bos af te komen, hielden er picknicks en lieten er hun kinderen en honden stoeien; sommigen kwamen om hem heen staan als hij zijn aquarellen maakte; zij zeiden van allerlei, misschien was het prijzend, misschien criticasterden zij; de strekking van hun woorden drong niet tot Vincent door, maar hun stemmen hinderden hem. Hij ging opnieuw naar Loosduinen, aan de rand van het vasteland, waar het licht stilte was. Hij zat op de palissaden van de kleine pier, vergat te werken en liet zand door zijn vingers glijden. Hier was

[p. 385]

natuur en niets meer. Met de mensen kon hij niet meer spreken. Later...? Op dit ogenblik kwetsten zij hem, zelfs al door er te zijn. Verzinken in de natuur, die onaandoenlijk was en daardoor medicijn. Zonder de mensen - zonder Sien.

De beslissing lag er.

Hij had geen keuze meer, de nederlagen waren te groot. Iedere dag verdrong hij ze uit zijn bewustzijn; maar hier, aan de rand van het vasteland, moest hij ze eindelijk oproepen, als dingen tegenover zich zien, die de doorruiste, parelmoeren ruimte vulden.

Hij dacht met jaloezie, maar zonder de boosheid van de jaloezie, aan de kunstwerken die hij op andere ateliers had gezien, bij schilders van zijn leeftijd of zelfs jonger - de smidse van Breitner, Van Rappards tegelschilders en blinde borstelmakers, De Bocks besneeuwde molen, de zandkarren van Van der Weele. Als hij ze zich voor ogen stelde, scheen hun werking voor hem onbereikbaar. Ze leken zonder inspanning gemaakt - hij wist dat het niet het geval was, ze hadden de schijnbare moeiteloosheid van het kunnen. Ze spookten door zijn herinnering met een volmaaktheid, die ze misschien niet hadden, maar die hij er in zijn dorheid en leegte aan gaf, terneergeslagen, zwaarmoedig en gelukkig, zoals men voor een Van Goyen of een Corot staat: zij zijn al ver voorbij het weifelpunt. Hij, Vincent, had niets bereikt dan het weifelpunt. En al zeiden Theo en de kunstbroeders bemoedigende dingen over zijn vooruitgang, de Tersteegen lachten hem uit, en C.M. gaf zelfs geen antwoord meer als hij hem een pak studies zond... Hij had de regels van hun wereld, hun heilige geboden overtreden, zo leek het. Er kwam voor hem geen ruimte. Hij was, de duivel wist om welke reden, de bederver geworden van het feest, hij die alles wat ademhaalde één lang en diepzinnig levensfeest wenste. Het was meer dan mensenhersens konden verdragen...

Vrouwen? Hij had in zijn jeugd de handen nooit naar haar uitgestoken, al wist hij vroeg al dat hij nederig en machtig zou zijn in vrouwenarmen. Het kwam eropaan, in welke armen. Hij had altoos gekozen, in plaats van zich te werpen in een roes van schoonschijnendheid, die hij bij voorbaat had gewantrouwd. Hij had steeds verkeerd gekozen, niet de verkeerden. Alleen Sien was een verkeerde geweest. Hij had haar liefkozingen moeten delen met uitvaagsel en onderwereld, Carolustypen; het was voldoende geweest, om een trotse vent, die bovendien nog door de honger verzwakt is, keer op keer impotent te maken, zoals Sien het hem had gedaan. Hij dacht aan de liefdelessen die hij Sien gegeven had, toen zij samen begonnen. Hij dient haar met zijn toewijding en begeerte, zij dient hem met haar

[p. 386]

aanhankelijkheid en bekoring. Wat in de hoererij niets is dan godvergeten nabootsing en hoon, vernieuwt in de liefde bestendig de twee zelfde mensen, hun dagen en nachten zijn varianten van één saamhorigheid...

Hij had met de oneindigheid voor zich en de stilte in zijn hoofd plotseling oren van herinnering; hij hoorde in zich de zingzang van het oude loflied, dat hij van kind af aan had gekend: ‘de liefde is lankmoedig; zij is goedertieren; zij is niet afgunstig... zij zoekt zichzelve niet; zij wordt niet verbitterd; zij denkt geen kwaad... zij bedekt alle dingen, zij gelooft alle dingen, zij verdraagt alle dingen...’ Sien, die hij eenmaal zijn makke tortel had genoemd, had hem verraden, hem en zijn droom van de gelukkige slaapzolder, alle beminden te zamen in de trekschuit, de stille vaart over het nachtelijk zwanenwater... Sien had van haar vrouwenleven en natuurlijke zinnelijkheid niets terechtgebracht - zomin als hij iets van haar had kunnen maken.

Vincent lachte grimmig, hij lachte zichzelf uit. Het volgend ogenblik schreide hij, het gezicht in de armen, dor aan het dorre strand. Bespotting! En de laatste bespotting, die niet minder groot was - waar was het volk, waar was hij met het volk? Hij had gedacht, dat hij één van hen zou kunnen worden, simpel, eerlijk, arbeidzaam met de eenvoudigen en waarachtigen: en hier lag hij in het duinzand en was alleen, en wenste enkel nog alleen te zijn. Voor hem was er geen volk; zijn hart was niet in hen verloren gegaan, het was gewoonweg over het hoofd gezien, de vertrapten hadden hun broeder niet herkend. Alle nederlagen rezen nog eens te zamen voor hem op in de ene vreselijke vraag: Waarom?