60. Keuromnibus

XXVI

Theo's bezoek was op handen. Vincent had ernaar uitgezien en was er bang voor tegelijk. Er waren in Theo's laatste brieven duistere punten, die hem van streek hadden gemaakt; zinspelingen op moeilijke geldkwesties - of waren het zinspelingen op hem, Vincent, en zijn moeilijkheden? Wat betekende het, als Theo schreef, dat hij weinig hoop meer had? De uitdrukking had Vincent getroffen als een stoot in de borst. Hij had Theo nog aldoor zijn werk gestuurd, al was dat vanwege de nijpende geldnood schaarser gebeurd dan in 't begin. Theo wist toch, hoe hij zwoegde, ook hoe hij vorderde, hijzelf had hem om zijn vooruitgang geprezen. Waaraan in godsnaam had hij deze terughoudendheid bij Theo te danken? Theo schreef: hopen wij op beter tijden. Vincent had zich bij het lezen van die woorden naar het hoofd gegrepen. Wat kon Theo bedoelen? Het was het heden, hier en nu, dat neep!

Theo was uit Parijs het eerst naar Nuenen gereisd; daar logeerde hij en vandaar kondigde hij zijn komst aan. Vincent was een uur te vroeg bij de trein. Hij wilde geen seconde missen. Hij hield nu dan eindelijk weer die broederhand vast, hij keek eindelijk weer in Theo's ogen, goedhollands en beschouwelijk. Ze lachten elkaar toe in verlegen, gelukkig herkennen,

[p. 365]

terwijl Theo begon met de groeten van Pa, Moe en Willemien over te brengen. Het scheen Vincent toe, dat Theo magerder was, maar elegant ook, net als de vorige maal: zo te zien nog dezelfde zomerhoed en handschoenen, maar zijn pak was nieuw. Er was aan die rustige, knappe keurigheid iets, dat bemoedigde en terneersloeg tegelijkertijd.

Theo zei, toen ze het station uit liepen: ‘Waarheen?’ en Vincent kleurde zwak en verward. Hij had die ochtend zelf onder Siens ironisch-werkeloos toekijken meubels en vloeren in huis geschrobd. Men kon Theo toch niet ontvangen in een rommelzooi, een stal? Maar nu hij naast de goedgeklede broer liep, leek hem zijn woonstee ineens sjofeler, om van Sien te zwijgen... Kon men Theo daarheen brengen? Theo scheen uit zijn ongelukkig gezicht op te maken hoe het land ervoor lag; hij zei zonder Vincent aan te kijken: ‘Het komt je slecht gelegen, mij aan de Schenkweg te hebben?’ Vincent vermande zich, boos op zichzelf vanwege dat verlegen dralen; hij trachtte te glimlachen: ‘Ik hoef je niets wijs te maken... Het is bij mij nu een keer geen Jockeyclub, je weet 't; maar je weet ook, dat je bijzonder welkom bent.’ Theo nam zijn arm al: ‘Kom,’ alsof ze samen de pijnlijke expeditie beter het hoofd konden bieden.

Theo had een koffertje bij zich en een pakje. Vincent had al meteen op het perron het valies genomen; het leek hem voor Theo wel zo plezierig, als de indruk gewekt werd dat hij slechts een pakjesdrager bij zich had. Theo stevende naar een der kleine hotels in de omgeving van het station, om er een kamer te nemen en zijn koffer naar boven te laten brengen, maar hij bleef het pakje zelf dragen.

Sien had zich tot Vincents opluchting en verwondering met zorg gekleed; ze droeg haar lichtpaarse jak en de zwarte merinos rok, die haar oude krulschoenen tenminste grotendeels genadig bedekte. Haar vlecht was opgestoken, en er ging een vage lucht van groene zeep van haar uit. Vincent sloeg zijn broer gade bij de begroeting, maar Theo had zijn gezicht en houding volmaakt in de macht. Hij opende meteen het pakje, er zaten geschenken in: voor Sien een kam met kralen - ‘dat leek me zo te passen bij uw zwart haar’ -; Maria, die op een eerbiedig afstandje zat en toekeek werd naderbij gelokt met een toverachtig stuk speelgoed, een beer op een voetstukje, die ging dansen als men de veer opwond; voor Willem was er een miniatuur schelleboom, die een ijl klepelig geluidje maakte, waar het jongetje eerst ernstig bij keek en toen om ging lachen. Maria, die al met het beertje als een pop op schoot zat, deed voor het eerst haar mond open: ‘Hebt u niks meegebracht voor pappa Vincent?’ Ze lachten nu allemaal, het hielp over de bevangenheid heen. Theo dook nog

[p. 366]

eens in zijn pakje en haalde er voor Vincent een pijp uit, met een kop van donker, grofgekorreld hout. ‘Aha,’ zei Vincent, ‘een echte bruyère... zal me te pas komen, broer, mijn pijp raakt zowat doorgebeten.’

Vincent en Theo gingen naar het atelier. Vincent had net als bij Theo's vorig bezoek het laatste werk uitgestald, vooraan de grote composities. Hij had bovendien foto's laten maken van de voorstudies - zonder er Theo bij te zeggen, dat ze nog betaald moesten worden -: een zaaier, een turfsteker, een aardappelrooier. ‘Die geef ik je mee... ik heb vaste hoop, dat je daarmee in Parijs een indruk kunt wekken van wat ik maak, bij Buhot bij voorbeeld, die heeft destijds ook veel met Millet en Lançon gedaan.’ Theo bekeek de foto's, als hingen de originelen niet aan de wand; hij was nu voor het eerst zichtbaar verlegen. ‘Ik weet niet,’ zei hij toen, ‘of ik veel succes zal hebben; je manier is wat mannelijk voor de Parijse smaak; ik schreef je al, dat ze daar momenteel haken naar een meer elegante impressie - of naar het exotische.’ Vincent keek hem aan: ‘Probeer het toch in godsnaam, ik moet iets verdienen, Theo, deze armoede is een dorenheg waaraan ik mij kapot schram!’

Theo streek zich de zachte, bruine baard. ‘Je was bij Tersteeg...?’ Vincent maakte een bruuske handbeweging. ‘Tersteeg, ha! Ik was er, je weet dat hij mijn excuses aannam. Ik leefde waarachtig nog even in de waan, dat hij iets van me zou kopen. Ik weet nu wel beter, broer... Die hele atmosfeer is mij vijandig, ik zeg niet opzettelijk, maar zij is vergeven met vooroordelen over wat kunst wel en niet zou zijn... Tersteeg, Theo, blijft mijn eeuwigdurend neen.’

Theo antwoordde niet. Hij liep verder langs de wanden, Vincent naast zich. ‘Dat zijn mijn allerlaatste,’ wees Vincent, ‘die heb ik voor jou gemaakt, onkruidverbranders op het gerooide aardappelland.’ Theo bleef staan en bekeek de tekeningen. Hij zei langzaam: ‘Ze zijn goed, zelfs op een bepaalde manier knap...’ Vincent keek hem gespannen aan: ‘Maar op een bepaalde manier bevallen ze je ook niet?’ Theo zei zachtzinnig: ‘Hoe moet ik het zeggen?’ Vincent lachte raspend en kortaf. ‘Ik zal het jou zeggen... ik was al bang voor dat antwoord. Het is de leegte, Theo, hier in me, die maakt dat niets volslagen lukt, de angst voor morgen, de schaduw die ik voor me uit zie...’ Hij dempte zijn hese stem, het ging Sien niet aan, wat hij nog meer wilde zeggen. ‘Het is de uitputting, ik beken het je brutaalweg... Ik ben maar gemaakt van vlees en bloed, Theo. Om vol te houden op mijn manier moet je van ijzer zijn...’

Hij zweeg en liep heen en weer; hij bemerkte hoe Theo's blik hem volgde; hij kon zich die wat schuwe en wrevelig geraakte, half ook meedogen-

[p. 367]

de blik voorstellen. Theo had zijn sigarenkoker te voorschijn gehaald en er een van zijn lange, lichtbruine panatella's uitgenomen, nadat Vincent de aangeboden koker zwijgend had teruggewezen. Vincent was nog niet uitgesproken.

‘Hoe kom ik van deze uitmergeling af, die me naar lijf en ziel ontmant? Mijn maag doet pijn, als hij me niet een gevoel van zieke walging bezorgt. Niemand hier raakt ooit goed zat. Als jouw geld komt, eten we twee, drie dagen behoorlijk, daarna begint de misère opnieuw. Ik kan alleen nog zure appels verdragen en ik vind 't zonde daar geld voor uit te geven. En de zwakten en duizelingen komen weer... maar nu niet van die rotkwaal, die ben ik te boven - geloof me, het is de honger!’

Hij zat alweer op zijn stoel, moe en ineengezakt.

‘Waarom eromheen draaien? Er is één fatale scharnier, waarop mijn bestaan wentelt: het geld. Wat ik het meest veracht, waar ik geen zintuig voor heb, dat is de sleutel tot geluk, het vuistrecht van deze eeuw, waarmee de overmachtigen mij vellen... Het geld, Theo, is mijn tiran!’

Theo mompelde iets, dat Vincent niet verstond.

‘Ik maak maar een schim van wat me voorzweeft waar,’ begon Vincent weer; hij had zijn klacht willen staken, maar het was sterker dan hij. ‘Ik leef in een woestenij. Ik heb niemand meer dan jou - en jij zelf bent gebonden. En toch is het alleen het geld, jouw geld, dat mij kan behoeden voor bezwijken. Ik kan niet verder, Theo, zonder jouw sympathie!’

Hij zweeg en leunde diep met het hoofd op de handen; de duizeling waarvan hij net gesproken had, dreigde eensklaps. Het zweet brak hem uit; hij trilde, veegde zich het gezicht en voorhoofd met de mouw af. Theo kwam naast hem staan, een tengere stille hand op Vincents schouder.

‘Vincent.’

De naam klonk in Theo's mond als een smeekbede om niet verder te gaan; de druk van de hand op Vincents schouder betekende tevens: Moed! Vincent vermande zich tot een glimlach, maar hij zag ook hoe zijn broer de blik voor dat lachje neersloeg.

‘Weet je, Theo,’ zei hij, met opzettelijke traagheid, ‘ik heb er vaak over gedacht om het huishouden hier op te breken en te verhuizen, waar het goedkoper is... de zeekant - behalve Scheveningen dan, dat kunnen alleen de De Bocks en Blommersen betalen... -, of naar Voorburg, of nog verder naar een klein landnest. Sien moest in feite uit Den Haag weg, Theo - ik verzwijg je niet, dat haar familie tussen haar en mij stookt dat het stinkt...’

Theo knikte, als kende hij de hele toestand, hij hield Vincents schouder

[p. 368]

vast in onafgebroken bekommernis. ‘Je schreef het. Je schreef zoveel over goedkoper leven, goedkoper wonen, goedkoper materiaal...’

‘Ja. De vader van die landmeter, Furnee, die ik in de duinen ontmoette, is drogist en verfhandelaar. Als ik bij hem een partij tubes koop waarmee hij is blijven zitten, krijg ik ze met enorme korting... Ik zou weer willen schilderen, Theo, meer dan ooit! De zee bij voorbeeld, die is alleen werkelijk te attaqueren met de kleur... Het kan me trouwens niet schelen, waar die kleur vandaan komt, als jij in Parijs een goedkope partij kan inslaan, verf en papier en doek...’

Theo had gedwee geluisterd; hij liet Vincent na enige tijd los en zei, dat hij inderdaad het een en ander goedkoop zou kunnen bemachtigen... Was het wel de oplossing? Zou ook verhuizen niet meer betekenen dan een tijdelijk en zeer gedeeltelijk medicijn voor Vincents euvelen? Vincent antwoordde niet; in Theo's vragen had te veel twijfel en bedenking meegeklonken. Theo zweeg ook. Uit de aangrenzende woonkamer klonk kinderlijk gerinkel, Willem speelde al verwoed met zijn schelleboom.

Theo gooide het restje van zijn sigaar in de asbak en stond op. ‘Ik ga naar stad terug, Vincent,’ zei hij, ‘ik moet nog vlug een paar mensen opzoeken.’ Vincent had bijna gevraagd: ‘En daarna gaan eten met Tersteeg of Wisselingh?’ maar hij hield het spijtig sarcasme nog bijtijds in. Toen zij afscheid gingen nemen van Sien, zag Vincent, dat zij de kralen kam in haar haren gestoken had; het ding stond haar goed, Theo wist het wel...

Bij de buitendeur zei Theo: ‘Ik blijf kort deze keer, Vinc, morgenavond ga ik naar Nuenen terug. Laten we doen als de vorige keer en een wandeling maken, morgenmiddag; 's ochtends heb ik nog zaken.’

Vincent knikte gewillig. Er was teleursteling in hem, trots het vooruitzicht op die wandeling. Hij zei bij het hekje ‘tot morgen,’ tegen Theo, zo effen als zagen zij elkaar elke dag. Hij had eensklaps geen zin om Theo verder te begeleiden. Hij zat in het atelier en draaide de harde nieuwe pijpekop om en om tussen zijn vingers. Er had iets ontbroken aan hun gesprek, het leek wel of er een ontwijken was in Theo. Vincent borg traag en verontrust de uitgestalde tekeningen weg.