60. Keuromnibus

XXIV

Telkens als Vincent een dag had van minder pijn, ging hij tekenen op Scheveningen; het was een vlucht ver van de Schenkweg. Op een van zijn zwerftochten langs de duinrand stiet hij op een schilder die met de rug naar hem toe, in een grijslinnen zomerpak en met een panama van fijn, wit stro op het hoofd, een aquarel zat te maken, blijkbaar van de aardappelveldjes, die zich onder de duinvoet uitstrekten en waar arbeiders en arbeidsters aan het rooien waren... de rooiers, die Vincent al zo lang had gezocht! Toen hij dichterbij kwam, herkende hij in de schilder Théophile de Bock. De laatste keer, dat hij hem had gezien, was het winter geweest; De Bock had toen een weidse flambard, een jas met hoge pelskraag en zwarte glacés gedragen als een bankier en hem uit de verte toegewuifd. Vincent wilde meteen terugkeren, toen De Bock het hoofd wendde bij het knerpen van zijn schoenen en hem gewaarwerd.

‘Te duivekater, Van Gogh - ben jij het? Hoe vaar je? Ik had je niet verwacht: er was gemompeld, dat je niet meer hier woonde...’

De woorden klonken niet onvriendschappelijk. Vincent liep naar de welgedane schilder toe, die nauwelijks ouder dan hij al beroemd was.

[p. 355]

‘Mij gaat 't niet geweldig... En verhuisd ben ik ook niet, dat zijn zo geruchten die rondspoken.’

Hij kwam naast De Bock staan en bekeek de aquarel, het was zoals hij gedacht had een van het aardappelland, donker tegen een blondgroene voorgrond van zandgolving en helm. Hij mompelde: ‘Een meesterstukje, je weet stemming te maken... Maar het werkvolk, waar is dat?’ De Bock, die hem vluchtig en discreet van top tot teen had gemonsterd, lachte met een mengelmoes van ergernis en geamuseerdheid: ‘Ik ben niet zo op die luitjes, die bederven al te vaak het landschap... Het lijkt me meer iets voor jou, he? - je bent goed geworden, hoor ik, in werkmansfiguren.’

Vincents neiging was om ervandoor te gaan: ‘Loop naar de pomp met je eigengerechtigheid!’ maar De Bocks opmerking over zijn figuren bracht hem vaag het bloed naar de wangen en bond hem aan de plek. ‘Van wie weet je...’ begon hij. De Bock wuifde achteloos met het penseel. ‘Tja, God, van wie - men hoort zoveel, er wordt door schilders nu eenmaal enorm gekawauweld.’ Vincent zei droog: ‘Het schijnt zo,’ en ging op de grond zitten, een pas of tien bij De Bock vandaan. ‘Heb je er iets op tegen, als ik hier ook kom schetsen? Het gezicht op die aardappelrooiers is vanhier schitterend.’ De Bock lachte opnieuw, hij was niet kwaad, waarschijnlijk had hij alleen de ijdelheid der goedigen. ‘Doe wat je wilt... de duinen zijn vrij. Jij gaat natuurlijk tekenen wat ik heb weggelaten - de mensen.’ Vincent knikte: ‘Natuurlijk,’ en sloeg zijn schetsboek al open. Hij was merkwaardig geprikkeld door de nabijheid van de ander; het leek of hier iets van een wedstrijd was begonnen. Hij had enige minuten nodig om zijn emotie te teugelen, daarna schenen zijn hand en ogen met een sinds lang niet gekende energie begaafd.

Toen zij na een klein uur van het werk opstonden, had De Bock niet minder dan drie aquarellen voltooid; ze leken op elkaar, met de kleine vrijheden en spelingen, welke een maker zich veroorlooft die weet dat hij zijn stukken aan de man kan brengen, maar dat geen koper het gevoel wil hebben een kopie te krijgen van wat zijn buurman aan de wand heeft. De Bock nam Vincents krijt- en potloodschetsen met enig hoofdschudden op. ‘Verbazend interessant,’ zei hij, ‘jij weet iets te doen met eenvoudige middelen.’ Vincent was er vrijwel zeker van, dat De Bock met dat ‘eenvoudig’ eigenlijk ‘goedkoop’ bedoelde, maar anderzijds waren goedigheid en waardering in de stemtoon van de ander niet te miskennen geweest.

De Bock pakte zijn gerei in en trof aanstalten om te gaan. ‘Wat doe je,

[p. 356]

blijf je nog, of...?’ Vincent zei, zich ineens bewust van zijn voddig voorkomen naast het zomers-gemakkelijke herenuiterlijk van De Bock: ‘Ik blijf, ik heb er nog niet genoeg van,’ waarop de schilder knikte met de gelaten gemakzucht van iemand, die weet dat hij een gestelde dagtaak heeft volbracht, en nu ergens zorgeloos en breeduit in een kurhaustuin mag gaan zitten en bier hijsen... ‘Weet je,’ zei De Bock opeens, als opgelucht omdat hij zich niet met Vincent op straat hoefde te vertonen, ‘je moet straks eens bij mijn atelier aanlopen, dan kun je mijn werk uit de laatste tijd zien. Het is niet alléén maar landschap,’ voegde hij er met iets malicieus in zijn stem aan toe. Hij gaf Vincent zijn adres en ging.

Vincent zat op het verlaten kopje, in tweestrijd of hij op de uitnodiging in zou gaan; maar hij was als altijd te nieuwsgierig naar andermans werk, trots het krenkende van De Bocks luchthartige superioriteit. Toen hij naar Scheveningen terugliep, kon hij de verleiding niet weerstaan; ergens was De Bock ook in hem geïnteresseerd, dat was duidelijk, ergens waren zijn milde woorden als een zomerregentje in het weerbarstig-dorre stoppelveld van Vincents ziel gezonken. Vincent vond De Bock in een loshangende, wat avontuurlijke en romantische schilderskiel op zijn atelier - de fluwelen baret ontbreekt er nog maar aan, dacht hij. Het atelier zelf was een ruime hoge kast met pluche fauteuils, oosterse taboeretjes en veel glas in het dak; voor de glasplaten schuifbare houten luiken om de lichtval te regelen. Hij vertelde De Bock meteen van zijn eigen vondst om de blinden van zijn atelierraam in twee opklapbare helften te verdelen, waarop de schilder lachte: ‘Je hebt een slim koppie, jij, wat?’ en Vincent meetrok langs de wanden, waar een aantal deels nog ongelijste grote stukken hingen.

Ze vielen Vincent tegen. Er was bij alle knapheid en kundigheid - die verdomde Hagenaars bezaten stuk voor stuk een fabelachtige techniek, dat was de oude, overgeleverde erfenis van de zeventiende eeuwers - een vage, ietofwat verwaterde gelijksoortigheid. Het leken aquarellen met olieverf geschilderd. Ze hadden weekheid en gevoel als eentonig-aangename dromen. De voorstellingen hadden daarenboven op wat bijkomstige nuances na nauwelijks enige variatie, hier was voor de markt gewerkt - nog een stap verder, zo dacht Vincent, en men kan zo iets per dozijn bestellen en voor zichzelf als schilder een doodkist erbij... Hij voelde de ogen van De Bock vragend op zich rusten; Vincent zei behoedzaam: ‘Je kunt veel, het is knap gedaan, al is het niet mijn ideaal om het landschap zo te zien en zo te maken.’ De Bock zocht sigaren, bood Vincent er ook een aan, frommelde met de lucifers: ‘Wat is ideaal?’ Vincent hernam:

[p. 357]

‘Ik spreek van mijn ideaal en dat is er een van kracht, superbe vastheid als je wilt: het brede en brutale... Voor mij zitten concentratie en pittigheid in de contour!’

De Bock hulde zich in lila rook. ‘Oho, je bedoelt, dat ik te vormloos, te romantisch ben?’ Vincent dacht: Je bent uitgeslapen ook, je hebt het al geraden, maar hij antwoordde de ander met een vraag: ‘En die niet-landschappen, die je me hebt beloofd?’ De Bock sleepte al een grote map aan. ‘Ik zal je laten zien, jij onbarmhartige, of ik ook niet eens weet, wat breed en brutaal is.’ Hij legde een aantal schetsen voor Vincent op de vloer neer, in stoer krijt en grondig gepenseelde sepia uitgevoerd. Eindelijk waren het dan gestalten: turfdragers - dus De Bock had ook die veenderij in het duin ontdekt! - en nettenboeters, een vissershaventje op de achtergrond. Het zag er zo stevig uit, dat het Vincent nagenoeg in strijd leek met De Bocks gebleken schilderskarakter. Hij stond er lang naar te kijken en bromde ingehouden: ‘Dat is om de dooie dood niet vormloos, dat is weergaas goed, zo energiek moest je nu eigenlijk naar mijn idee schilderen ook, De Bock, je zou geniaal kunnen zijn!’ De Bock keek voldaan en melancholiek tegelijk; hij dook nog één keer in de map. ‘Hier, komt dit jouw ideaal ook nabij?’ en legde Vincent een enorme tekening voor. Het was een besneeuwde molen, een romantisch maar monumentaal geval, niet helemaal af, zoals Vincent aan enkele onuitgewerkte partijen zag - daar had De Bock er kennelijk genoeg van gehad, om weer, bewust of onbewust, voor het denkbeeld der verkoopbaarheid te bezwijken. ‘Mijn ideaal?’ zei Vincent langzaam, ‘niet helemaal, maar een groots ding is 't wel, ik zou het op mijn atelier willen hebben zoals het is, het doet denken aan een in de strijd gebroken mannentors... Zonde dat je niet in deze stijl bent doorgegaan.’ De Bock zuchtte verstolen en borg de schetsen weer weg. ‘Ja, men zou wel willen, maar de hand gaat te vaak haar eigen gang, de hand is een lichtzinnig instrument en de stemming voor het zware is er maar zelden.’ Vincent had een passende repliek geweten, maar hij hield ze voor zich.

Hij had zijn bezoek niet lang meer gerekt. Hij had eensklaps de inval gehad om De Bock naar de prijs van Scheveningse ateliers te vragen, misschien kon men hier in dit vissersdorp waar zoveel te tekenen viel, zee, landschap en menselijke arbeid, zuinig wonen en leven. De prijzen, die De Bock hem nonchalant en voor de vuist weg noemde, joegen hem de schrik op het lijf, daar lag ook de oplossing voor zijn armoe niet... Hij had een tweede inval: wat, als De Bock zo goed was hem een stukje van zijn atelier, een vierkante meter maar, in te ruimen om er zijn tekenkist en

[p. 358]

ezeltje te zetten, zodat hij ze niet aldoor heen en weer hoefde te slepen van en naar Den Haag...? De Bock scheen niet zo verbaasd over het onverwacht verzoek als Vincent had gevreesd. Hij zei: ‘Ja, als je de zee- en duinkant tekenen wilt, woon je wel ver weg, ik heb er niets tegen, als je hier op het atelier een pied-à-terre inricht, je moet alleen niet verwachten dat ik er altijd zal zijn...’ Hij is een goeie kerel, dacht Vincent, maar hij is bang dat ik mij aan zijn nek zal hangen, hij houdt niet van zulk soort molenstenen; geen nood, Theophilus! ‘Je bewijst me daar een grote dienst,’ zei hij, ‘voor de rest zal ik mijn eigen gang gaan, dat is ook meer mijn aard.’