60. Keuromnibus

[p. 349]

XXII

In de voorzomer waren Vincents ogen genezen; nu begon zijn maag hem te kwellen, soms met pijn, soms met een volslagen walging van alle voedsel. Het was de prijs van zijn vrijwillig vasten ter wille van Sien en het meisje. De geldverlegenheden groeiden van achterstand tot gebrek. Als Theo's geldzending kwam, telkenmale als opluchting en redding begroet, verslonden de opgelopen schulden het gehele bedrag en men kon onmiddellijk de nieuwe aan de balk laten schrijven. Vincent had keer op keer het gevoel over zich als was hij een wever, wie alle draden in schrikbarende chaos uit de hand lopen. En Theo was met onheilspellend nieuws gekomen: hij wist niet, zo schreef hij, of hij de beloofde hulp nog wel lang kon voortzetten. Hij had veel kosten - hij repte van het meisje niet, hij repte van haar trouwens in zijn brieven al zeldener, tot Vincents onrust -, daarbij floreerden de zaken niet en bovendien had hij tegenslag met neef Hendrik van Gogh, die na zijn terugkeer uit Nederlands-Indië in Parijs was neergestreken, een grote geldsom van Theo had geleend, en ondanks heilige verzekeringen met terugbetalen niet opschoot.

Vincent was in zijn misère geschokt door het nieuws, het meest nog door dat van het geldlenen. Had Theo, die toch in hem geloofde, zoals hij hem meer dan eens verzekerd had, die zijn laatste tekeningen zonder voorbehoud prees, dat aan Hendrik voorgeschoten geld niet beter in hem kunnen beleggen? Hij schreef Theo, in een jammerlijk en sarcastisch verweer, dat de lieve neef ongetwijfeld had zitten springen om Theo's franken om er een kwaadaardige jachthond voor aan te schaffen, of zich in de luren te laten leggen door een of andere paardenmaquignon, volstrekt nuttige en onontbeerlijke zaken, vooral als men uit de Oost kwam en zich in Parijs had gevestigd. Theo zweeg op de desperate klacht.

Vincent had spijt van de grote blankhouten lijsten, die hij zijn timmermannetje had laten maken en die ook al duurder waren uitgevallen dan hij gehoopt had. Hij had deze passepartouts willen gebruiken om zijn composities beter in 't oog te vatten, proporties en stand der figuren makkelijker te bepalen; wat baatte al die uitsloverij, als hij met de composities zelf niets kon bereiken? Hij had ze ten slotte ook kunnen maken zonder die prijzige lijsten. Hij stuurde een aantal van de voorstudies, spitters en kolensjouwers, aan oom C.M. al kon dat vrachtgeld er eigenlijk ook niet meer af. Wat vond oom ervan, was er in Amsterdam voor zo iets geen afzet? C.M. antwoordde met taal noch teken.

Hij schreef Theo nederiger, zij het met blijvend wanhopig aandringen:

[p. 350]

kon Theo hem niet in aanraking brengen met de redacties van Parijse tijdschriften, die tekeningen en litho's publiceerden? Waren de grote composities niet iets voor Cottier, of voor Goupil zelf? Hij, Vincent, hoopte nog steeds zich als illustrator te kunnen bekwamen, maar zelfs de eenvoudigste houtskooltekening kostte geld. En als men, denkend aan de Engelse gravures, de blik naar Engeland richtte: wat zou Theo ervan vinden als hij eens naar Londen ging - er was natuurlijk reisgeld mee gemoeid - en bij de mannen van ‘Graphic’ of ‘London News’ aanklopte om geregelde opdrachten, zo mogelijk tegen een vast maandbedrag? Hij zou bij voorbeeld een reeks ‘Views of Holland’ kunnen maken, de visserskoppen en het weesvolk, de stads- en zeegezichten zouden hem er geweldig bij te pas komen. Was het misschien raadzaam zelfs om Sien te trouwen - want, zo schreef hij met dubbelzinnige nadruk, een vaste verbintenis met één vrouw is ten slotte het natuurlijke, er moeten kinderen komen, de harmonie van het leven vereist dat -, het Haagse huishouden op te breken, en kort en goed naar Londen te verhuizen?

Theo gaf geen bemoedigende antwoorden. Op de toespelingen aangaande die vaste verbintenis ging hij helemaal niet in. In Parijs was bij de tijdschriftlezers en dus bij de redacties de rage voor tekenwerk en gravure over. Men verlangde nu door de bank naar dingen met kleur, impressie, liefst gemengd met enige wereldsheid. In Londen - Vincent wist het toch - beleefde het black-and-white een tijd van neergang. En een verhuizing, wat zou die niet kosten? Dan kon men beter op het plaatsje blijven, waar men zat, en daar naar oplossingen uitzien... Vincent schreef nog nederiger terug. Het was nu hoge zomer, eerstdaags kwam Theo weer in het land - wilde hij dan niet eens bij Tersteeg pleiten, zodat Tersteeg tenminste een paar van de laatste krijtschetsen nam? Zou Theo niet alvast aan Tersteeg kunnen schrijven, dat Vincent grote composities maakte, typisch Hollandse dingen? Er moest voor zo iets, n'en déplaise de Haagse school, toch wel één koper zijn te vinden...? En waren er nog andere mogelijkheden in Den Haag, particulieren misschien, waar Theo voor hem zou kunnen optreden? Hij had van Van Rappard de naam Lantsheer horen noemen, het was Anthons oom, de man moest een puissant rijke suikerlord zijn, die ook oog had voor kunst; hij scheen overigens alleen te kopen wat hij zelf mooi vond... Kon men bij zo'n grootheid aanbellen?

Theo's antwoord viel weer voorzichtig uit. De naam Lantsheer was hem niet onbekend, maar hij had er geen notie van, waar de belangstelling van de rijkaard naar uitging. Hij zou, als hij in Den Haag was, graag voor Vincent doen wat hij kon, maar Vincent mocht wat Tersteeg betrof

[p. 351]

natuurlijk niet vergeten, dat hij de kunsthandelaar een jaar voordien zwaar op de tenen getrapt had, daar zat waarschijnlijk nog zeer veel weerstand... Vincent vergat het niet. Hij verstond de onuitgesproken wenk in Theo's epistel. Hij lag er een paar nachten lang wakker van. Zijn maagpijn werd erger. Hij vreesde dat bezoek aan de grote manager en hij wist dat hij zelf zou moeten gaan, dat hij het pleitbezorgen niet kon overlaten aan Theo...

Toen bij Sien na de zoveelste week van schraal en slecht eten het zog wegbleef, was het Vincent duidelijk dat hij Tersteeg niet langer ontlopen kon. Hij pakte een aantal van de figuurstudies in, die hij op de turfspitterij had gemaakt en hij deed er een schets bij van de compositie; Tersteeg moest wel een toegeschroeid hart en een houten kop hebben, als hij Vincents vooruitgang niet zag en erkende! Hij pakte ook de perspectiefboeken van Bargue met de grote tekeningen in, die Tersteeg hem kort na zijn komst in Den Haag - hoe eeuwig lang leek het geleden! - had geleend. Er waren een paar van de bladen gescheurd; Sien had bij het opruimen van het atelier de zware boeken uit haar handen laten vallen... Hij ging met het pak onder de arm op loden schoenen naar de Plaats. Hij trof het, Tersteeg zelf bevond zich in de kunstzaak, blijkbaar had hij net een dure klant te woord gestaan; er rolde van de stoeprand een licht coupeetje weg, daarin een schim van zomerse elegantie.

De chef van Boussod & Valadon staarde Vincent bij zijn binnentreden aan met een mengeling van verwondering en ironie. ‘Dus jij bestaat ook nog?’ Vincent beaamde het: hij bestond nog, hij woonde nog in Den Haag; hij was gekomen, weliswaar wat laat, om alsnog zijn excuses te maken voor het grof onthaal dat hij Tersteeg nu haast een jaar geleden had bereid... Zijn stem was al weer gaan knersen, het woord excuus kwam hem schor uit de keel. Tersteeg had tot zijn verbazing geglimlacht, de genadige grand-seigneur, Vincents verontschuldiging met licht gebaar afgesneden: ‘Excuses aanvaard, hoor - en sans rancune; het doet me plezier dat je je dwaling inziet.’ Vincent was meteen begonnen de Bargues uit te pakken, want hij zou nog een tweede verontschuldiging moeten maken, voor hij met zijn werk op de proppen komen kon. Tersteeg stond eensklaps met gefronst voorhoofd, toen hij de gescheurde platen zag; het leek of hij iets stekeligs wilde gaan zeggen en hij had er helaas het recht toe, toen de gebeeldhouwde deur openging, het zilveren klokje luidde. Er kwam een telegrambesteller binnen. Tersteegs gezicht helderde op, hij scheen het telegram te hebben verwacht, hij ging de besteller met een paar grote passen tegemoet, gaf hem een geldstuk en brak inderhaast het

[p. 352]

hem gereikte formulier open. Hij liep toen hij het snelbericht gelezen had in de richting van zijn kantoor, maar hij draaide zich nog één keer om naar Vincent: ‘Je ziet - de zaken laten me geen rust; kom nog eens een andere keer, wil je?’

Vincent had, onder het spotoog van de verre gebleven jongste bediende, zijn map onuitgepakt weer opgenomen, om het glas- en fluweelpaleis der kunst zonder een woord te verlaten. In de nauwe straten woei geen aasje wind; de warmte stond stil en drukkend op het plaveisel. Hij liep sjok-sjok met de tekenportefeuille, nauwelijks verbaasd dat hij weer pech had; hij zou zich pas verbaasd hebben als het omgekeerde waar was geweest. Hij verwenste zijn stommiteit, geen tekengerei mee te hebben genomen, hij zou dan nu door kunnen wandelen naar het Bos, of zelfs een paar laatste dure dubbeltjes wagen voor een tramkaartje om in de duinen te gaan tekenen. Ze moesten daar nu even voorbij de turfspitterij aan het aardappelrooien toe zijn. Een ogenblik leefde verlangen in hem om alsnog te gaan, al was het alleen om te zien. Maar er woog te veel zwaarte op hem, hitte en teleurstelling beide; hij keerde op lome voeten naar de Schenkweg terug.

Hij zat in het atelier, bij het raam, de map met turfspitters lag ongeopend naast hem. Hoe langer hij ernaar keek, hoe meer hij ervan overtuigd raakte, dat Tersteeg er alleen maar om zou hebben gelachen. Het was duidelijk: hij moest niet meer rekenen op Tersteeg. Hij keek uit het atelierraam, lange tijd. Het zomerland lag tot de horizonnen gestrekt in hete, groene bezwijming; in die verte verspitsten molens en bomen tot sprietpotige insekten op het licht trillend vlak, huizen lagen er als doodgebrande torren. Vincent steunde het hoofd op de handen; zelfs het zitten maakte hem moe. Hij zou nu moeten opstaan en de blinden van het atelier, de nieuwe zo vernuftig gevonden blinden, gaan sluiten en daarmee koelte en inkeer om zich scheppen. Hij had de kracht noch de wil om zich van zijn stoel te verheffen. Hij sloot de ogen voor de enorme wijdte van julilicht, maar het bleef achter zijn oogleden verder stralen, het kwam sneller in beweging, het wentelde door zijn pupillen met kleurloze, gevaarlijke vlammen, het leek hem, of de zon zou uiteenspatten onder zijn schedeldak.