60. Keuromnibus

XVII

Een van Vincents weesmannen had, zo bleek uit gesprekken, een neef op Scheveningen; en deze neef had nauwe kennis aan vissers, zodat hij voor Vincent een oude zuidwester wist te bemachtigen. Toen Vincent het lang begeerde hoofddeksel in huis kreeg, kleefden er nog visschubben aan; hij liet ze rustig zitten. Hij was dankbaar-geestdriftig vanwege het geschenk. Het was de inspiratie voor een nieuwe reeks mannenkoppen - ieder weesmannetje, dat bij hem binnenstapte, werd getekend met de zuidwester. Nog steeds had Vincent zich niet volslagen verzoend met de gedachte, afstand te moeten doen van het plan goedkope prenten te maken van en voor het volk. Hij bette nu op Theo's raad zijn ogen met koude thee. Het oude huismiddel bracht werkelijk enige baat: afscheiding en pijn minderden merkbaar. Het nam niet weg, dat het eerste felle licht van maart hem gevoelig in de pupillen stak; erger werd het, toen er na een paar etmalen van storm een licht wintertje terugkeerde, met sneeuw en al. De sneeuw schitterde wijd onder een geklaarde lucht, als onder blauwgekoepeld, zonnig glas. Vincent kon enkel buiten komen met een oude, breedgerande hoed op, die zijn ogen beschaduwde. Hij maakte niettemin een paar schetsen van zijn uitzicht op werf en achtertuinen: konijnehokken en schuurtjes, de hoge blikken schoorsteenpijpen met hun smokende gek, een besneeuwde slijpsteen, een buurman die met zijn schop een plekje grond vrij maakt om er voer voor de kippen te strooien. Op de achtergrond de peppelstreepjes langs de landweg, de witte daken van een boerderij, zwijgen en schraalheid gebroken door één wandelend figuurtje. Hij stuurde ze aan Theo; hij stelde ze zich voor in handen van Theo's beschermelingetje: ‘C'est comme ça, votre Hollande...?’

De overmaat van licht bracht hem op een inval. Als hij die scherpe

[p. 327]

huisbaas - hij noemde hem beurtelings ‘het sabeltje’ en ‘de Yankee’ - eens bewegen kon nieuwe luiken te laten maken in het atelier, die in twee afzonderlijke beweegbare helften uiteenvielen, dan kon hij de lichtval in de werkplaats naar eigen believen regelen. Vincent had zojuist in Fritz Reuters ‘Festungstid’ gelezen, hoe de gevangenen door hardnekkig aanhouden allerlei verbeteringen hadden weten af te dwingen van de ‘plaats-majoor’. Het recept was niet gek. Vincent zocht de Yankee op in Voorburg; het was een voormalig timmermannetje, die zich tot huisjesmelker had opgewerkt - waarom zei men niet liever omlaaggewerkt? - en legde hem het plan voor, niet alleen dat van de gedeelde luiken, maar ook het timmeren van een grotere prentenkast. De huisbaas wilde er aanvankelijk niet van horen, maar draaide bij toen Vincent hem een deel in de onkosten beloofde: een lichtvaardige belofte, hij had het moeten weten, het bedrag dat ten slotte als bijdrage in de kosten van hem gevergd werd, was weer veel hoger dan hij geraamd had; tegen Yankees was men niet opgewassen... Hij had het als bij andere gelegenheden aan Theo moeten melden, die geduldig betaald had; Vincents schuldgevoel tegenover de geliefde geldschieter was er alweer door toegenomen. Theo had ten slotte dat Parijse meisje voor zijn rekening, haar ziekenhuis, haar operatie...

Vincent was niet gelukkig, trots het nieuwe raam dat werkelijk een verbetering was, trots de zuidwester waarmee hij zijn ‘vissers’ tekende, trots de ontdekking van een pakje bergkrijt in zijn kast - Theo had het indertijd meegebracht, Vincent had het toen weggelegd, niet goed wetende, wat hij met het vreemde materiaal aan moest -; het bleek nu, uit armoe in gebruik genomen, een innig diep fluweelzwart in de tekening te brengen; hij verbruikte het al zo onbekrompen, dat Theo om een nieuwe voorraad verzocht had. Dat Van Rappard schreef ook aan volksscènes te willen werken, stemde hem een ogenblik hoopvol, misschien kwam er dan van dat plan der goedkope volksprenten toch iets terecht? Maar er was anderzijds weerstand, in alle dingen, in zijn ogen, in zijn handen, heel de wereld scheen ervan samengevoegd. Hij lag vaak wakker met de vrees, dat hij niet door de muur kon breken; vooruit te komen was mijnwerkersarbeid; men hurkte in een donkere schacht; men bikte en bikte, men wist niet hoe dik de kolenlaag was, waar het licht weer begon... Moest hij het roer omgooien, anders gaan werken? Hoe?

Hij bemerkte, sinds hij veel meer buitenshuis was en rondom gaarkeukens en markten zwierf, dat Sien vaker naar drank rook. Het was duidelijk: zij liep het huis uit, zodra hij zijn hielen gelicht had, zij hing godweet waar uit, bij haar moeder, bij Carolus, bij duistere kennissen die haar vrij-

[p. 328]

hielden... Hij zat in angst, het meest om het jongetje dat alleen bleef; men hoorde vaak van gestikte kinderen. Hij had er ééns over gedacht de buren in de zaak te betrekken. Maar hij was nooit echt vertrouwelijk met hen geworden; ze hielden hem voor een malloot, zij het een onschuldige; hij had geen zin hen als spionnen aan te werven. Maria ondervragen, hoe vaak zij 's middags uit school komend Sien afwezig en Willem alleen vond? Hij achtte het te vernederend voor hen allen en liet het. Hij kwam af en toe gejaagd door zijn vrees eerder thuis, elke keer opgelucht als hij Sien aantrof, of Willem in de wieg hoorde spartelen.

Eén namiddag verscheen Sien laat en aangeschoten. Ze was niet in staat het eten klaar te maken, en Vincent had in het keukentje moeten staan om nog iets van de kliekjes terecht te brengen. Aan tafel kreeg Sien een paar maal nerveuze lachkrampen en tussendoor praatte ze zo rap en onsamenhangend dat Maria er bang van werd en al dichter tegen Vincent was aangekropen. Sien had Willem de borst willen geven, maar Vincent had gegrauwd: ‘Niet zo, met die bast vol alcohol.’ Sien liep met loshangend jak en slingerende, magere borsten door de kamer: ‘Wat sodemietert het? Hij mot toch één keer aan de jajem wennen!’ Hij had haar de ladder opgeduwd, de kleren van het lijf genomen, haar in bed gestopt. Des nachts had ze in haar luidruchtige, kroelige slaap een mannennaam genoemd, het klonk als Jannes of Hannes, maar hij had slapeloos bij haar gelegen en aan Theo en diens meisje, Ondine, Dolorosa, gedacht; en opeens was hij overweldigd door een hevig verlangen naar Parijs; niet naar mensenwemeling, grote magazijnen, elegance, koffiehuizen; maar naar de buitenkant van Montmartre, grijze hemel, bruine akkertjes, geel zand en dor gras, de bomen zwart, de stad ver; één strelende, vertroostende eenzaamheid...

Sien was, als na de Oudejaarsviering, ook na deze buitensporigheid voor een tijdje gekalmeerd. Vincent had haar net als de vorige maal vergeven; hij hield zich althans voor, dat hij het moest. Hij tekende een dag of wat op de stortplaats van het stadsvuil, waar een merkwaardig boeiend gedoe was van karrepaarden en voddenrapers en afvalkooplui; hij sleepte allerlei requisieten mee naar huis, die ze hem goedig toesmeten als hij erom vroeg: een kachelpijp, een mand, een emmer, een ware inventaris voor een sprookje van Andersen. Het leidde hem enige tijd af, maar toch niet zo, of hij herinnerde zich soms tussen het tekenen en waterverfschetsen door de alcoholische stamelingen van Sien, als bij zijn oor uitgesproken, de onbekende mannennaam. Zich op sleeptouw laten nemen, dacht hij dan met plotselinge grimmige walging; zich in een of ander wantsenest laten bespringen. Wat, als zo'n Hannes of Jannes haar voor de tweede

[p. 329]

keer met een vunze ziekte aansteekt, als zij mij, de zuigeling en ten slotte nog het kleine meisje vergiftigt? En wie had het liefdeloon voor die loopse verdoling opgestreken? Was het moeder Hoornik, was het Carolus? Erger dan het feit van betaalde of onbetaalde hoererij was de angst voor de ziekte. Hij vermeed Sien nachten aaneen, tot zij zich weer aan hem opdrong, dwingend als een kind, en met de hitsige prikkelbaarheid van haar vrouwenaard.

Vincent had zichzelf gezworen Carolus in zijn paffige snorrefacie te raken, zodra hij hem zien zou, maar hij stond in plaats daarvan als een zoutpilaar, toen hij hem een late middag onverhoeds op de Schedeldoekshaven uit een café zag komen. Het leek hem aan de gladgeplooide zwartheid van Carolus' voorkomen te zien, dat Siens broer zijn plunje intussen weer vernieuwd had; hij had zelfs gloednieuwe, gepunte bottines aan. Vincent voelde grimmiger de kapotte zool van zijn turftrapper, terwijl hij naar de zwaarbloedige pooier keek, die met de kaasbol achter op het hoofd en een smal randje van bierschuim in het zwarte vod onder zijn neus op hem toe kwam. Slaan? Vincent deed het enige wat hij nog doen kon, hij draaide zich om. De brede, vlezige, zachte hand van Carolus viel al op zijn schouder.

‘Een woordje, zwager...’

Vincent schudde de hand af.

‘Ik heb je eerder gezegd, dat je m'n zwager niet bent.’

Carolus zette de bolhoed recht en de borst vooruit.

‘Dat hebt u, ja. En eigenlijk terecht. Heel passend en terecht. Weet u, ik heb veel nagedacht over u en onze Christien...’

‘Welbedankt voor de eer.’

‘Niks te danken, altijd u dienstwillige... En weet u, wat ik zo bepiekerd heb?’

Vincent liep weer bij Carolus vandaan, maar de parasiet was vlugger dan hij. Hij had Vincent in een wip bij de elleboog en hield hem.

‘Ik heb zo gedacht, zei ik, daar ik temet zonder huishoudster kom te zitten - u weet, ik leef gescheie...’

Vincent staarde hem vol haat aan.

‘Je bedoelt toch niet...’

Carolus grinnikte met quasi-bescheiden schaamteloosheid.

‘Voelt u'm? Ik dacht natuurlijk aan Siens bestwil. Ik zei zo tegen mezelf: die heeft daar bij Van Gogh - de man niet te na gesproken hoor, u bent goed voor d'r, daar niet van - een pokkeleven! Die meid verdient beter, altijd die pestilente armoed, en dat met twee kotertjes...’

[p. 330]

Vincent trok; Carolus hield hem nu met beide handen. ‘Waarom zo'n haast? Kan u me niet behoorlijk laten uitpraten? Het plan is prima, voor alle betrokkenen. Ik zit zonder hulp - Sien en dat grut hebben een warme stal en goed voer nodig... Ik zeg niet, dat u het ze misgunt - maar ja, hoe gaat dat? U heb een broer, die een flinke zakcent voor u opdokt, zoals ik van Sien hoor, kijk, dat is mooi voor één persoon - maar vier lijen er honger van. En als ik Sien nou in huis nam...’

Vincent rukte zich eindelijk los. Hij hief eindelijk de vuist.

‘En Sien de meid laten worden van jouw snollen! Wie heeft godverdomme zo iets verzonnen? Weer aan het stoken geweest met je moer? Jullie kunnen allebei naar de satan lopen!’

Hij hoorde achter zich het vet protest van Carolus, dat tussen de menigte bleef hangen. Er werd op straat om de ruziemakers gelachen, er waren er velen om het standje heen komen staan, maar de sensatie werd hun door de neus geboord. Vincent vluchtte. Hij had Carolus niet op zijn bek geslagen. Hij had gevloekt en de taal gebruikt, die Sien in de mond bestorven lag. En dat was zijn hele verweer geweest... Hij beefde en zweette, het kwam hem voor of hij opnieuw een van zijn afgrondzwarte flauwtes krijgen zou. Hij bleef op een brug staan, klemde zich aan de leuning, haalde vele malen diep adem, tot hij de duizeling voelde voorbijtrekken.

Hij sjokte langzaam naar de Schenkweg terug. Het komplot was er, het was er nog steeds, en nog steeds wist hij niet in hoever Sien er zelf bij betrokken was.