60. Keuromnibus

XVI

De dooi viel plotseling in, met nachtregens die het water door de goten lieten gorgelen en lauwe logge winden overdag, die voor Vincents ogen de strenge litho van het winterlandschap in een morsige asbelt verkeerden. Het leek zinnebeeldig. Hij had al vaker het gevoel, dat het hele leven een ashoop dreigde te worden, het kreeg de kleur van vuil water, het smaakte als bederf in de mond. Er was sinds die kiespijn iets met zijn ogen niet in de haak gebleven: ze zaten 's ochtends dicht van verharde afscheiding, hij moest ze openmaken door het betten met gekookt water en als hij een uur of twee met aandacht getekend had, staken ze hem als een oordeel. Hij had Theo voor de zoveelste maal om extra hulp moeten vragen. Als de schulden betaald waren, als men weer ééns halverwege had bijgegeten, restte er meestal te weinig om de eerstvolgende termijn mee te halen. Hij kreeg

[p. 323]

een paar maal een inzinking, zoals in het afgelopen jaar na die venerische ellende; alles was hem zwart voor ogen geworden, hij gleed een afgrond binnen, een ogenblik lang was er de paniek als van het sterven. Hij zegende het toeval, dat de aanvallen van zwakte hem buiten hadden overvallen; hij vertelde er Sien nog steeds niets van.

Hij was, als het weer maar enigszins viel te harden, buiten, tussen het volk. Het deed zijn ogen in alle opzichten deugd. Hij zag hoe de wisseling van het getij zich in de miserabelen van hofjes en sloppen openbaarde: de mensen schenen uitgeput en tegelijk van een last bevrijd nu de lente zich met waterige zonnetjes meldde. De ogen van kinderen en vrouwen stonden groter in navrant verflenste wintergezichten. Als er op de markt een koopman verscheen met de eerste krokussen en sneeuwklokjes, was er op slag een aandoenlijk gedrang om hem heen, en niet alleen van vrouwen en kinderen. Zelfs de kale kantoorklerkjes, wier ziel men in geruit schrijfpapier verpakt waande en wier bloed sinds lang in kladinkt moest zijn veranderd, konden erbij blijven staan, de magere halzen uit de vettige jaskragen gerekt, de neusvleugels bevend om iets van de bloemegeur machtig te worden. Er was geen mens, althans niet bij de sjofelen, of hij onderging de wisseling van het weer tot op het merg. Vincent had in de soepkeuken een polderwerker met de schop tussen de knieën tegen een soortgenoot horen brommen: ‘Ik heb deze winter net zo hard gelejen als het winterkoren.’ Het volk wist wat waar en wezenlijk was. Er was in heel deze ommekeer een natuur-element van verwachting en hunkering, dat hem met de gesjochtenen verbond. Zij waren net als hij: meikevers aan een draadje; ze konden maar een kort eindje vliegen, een droeve illusie van vrijheid. En toch moesten zij leven.

Zijn ogen baarden hem zorg. Hij had er eerst over gedacht naar de dokter van het gasthuis te gaan, die hem van de druiper had afgeholpen. Hij had hem destijds uit dankbaarheid na afloop van de kuur de tekening van een breistertje gegeven, een van zijn eerste geslaagde figuurtekeningen, die hij eigenlijk had willen bewaren - wat wist de man welke waarde hij, Vincent, eraan hechtte? De dokter had de tekening goedaardig brommend en snuffend genomen, Vincent op de rug geklopt en het daarbij gelaten... Vincent dorst niet meer naar hem toegaan. Er groeide bijgelovige vrees in hem, dat die oogkwaal nog iets met de druiper te maken kon hebben, dat er - God beware - een nieuwe kuur in 't vooruitzicht zou kunnen liggen, waarbij hij Sien en de kinderen alleen achter moest laten, om maar te zwijgen van de mogelijkheid, dat het een zaak was die fataal kon aflopen - de voor een schilder fataalste afloop... De slapeloosheid

[p. 324]

had hem niet eerder zo hardnekkig geplaagd als in die februarimaand. O asbelt, o wereld van vergoord fabriekswater! Wat betekende deze onveranderlijkheid van het bestaan? Zou er over vijftig, honderd jaar een menswaardiger leven bereikt zijn? Of zouden karakterloosheid, versuffing, lamme christelijkheid nooit meer verdwijnen, een eeuwigdurende pruikentijd met zich slepen? Het was een gedachte, die hem even koortsig kwelde als zijn ogen zelf. Wat, als het individu, als niemand meer meetelde, alleen de grote brakke stroom, de meedogenloze beweging van het-gelijk-blijven...?

Het kon geen reden zijn er de strijd aan te geven, vals te worden met de valsen. Hij dacht soms met een steek in 't hart aan degenen, die de wapens hadden gestrekt, de jonge Bilders bij voorbeeld; hij had de misère niet weerstaan, hij had de nek gebogen, en de dood had hem geplukt als een rotte appel. En Boks, de landschapschilder, die ze pas in het gekkenhuis hadden moeten opsluiten - ze hadden hem jaren aaneen in zijn verdomhoekje laten zitten, waren hem bikkelhard voorbijgelopen; de medaille, die hij eens in Londen voor een van zijn tekeningen gekregen had, had hij voor oud zilver moeten verkopen om tenminste te eten. Nu noemde iedereen hem geniaal, ja, beter dan Diaz - nu het te laat was! Men mocht het niet zo ver laten komen, zulke existenties waren waarschuwingstekens om nooit te capituleren, zelfs niet tegen de prijs ‘beter dan Diaz’ genoemd te worden, en dat door lui die niet anders deden dan elkaar een beentje lichten! En hoe diezelfde luitjes spraken over de aftakeling van een zo nobele geest als Thijs Maris, hoe er om zijn laatste werk gelachen werd - het was akeliger dan wanneer de tweede der Marissen de hand aan zichzelf zou hebben geslagen!

Er was weer schrale troost gedaagd; Van Rappard was opgekrabbeld na zijn ziekte en de briefwisseling met hem na lange weken hersteld. Vincent had hem over zijn nieuwe werkwijze verteld en hem gevraagd te komen kijken naar de litho's; en omdat een bezoek onmogelijk zou zijn zonder dat Van Rappard in kennis kwam met Sien, had hij hem eindelijk openhartig van haar verteld ook en de vriend erbij gewaarschuwd, dat de Haagse schilders - op een enkele uitzondering na - hem vanwege deze Sien en zijn werkmansbestaan niet meer aankeken. Ja, een home had hij, al leek het vaak meer op een schip in noodweer. Hij zou Van Rappard zijn Engelse gravures laten zien, ze moesten die nodig gaan uitwisselen, hij was blij, dat ook de vriend er eindelijk een eerste genegenheid voor ging aankweken... Vincent was gelukkig, toen Van Rappard hem zelfs al vrij spoedig voor zijn doen terugschreef, en zachtmoedig-verdraagzaam

[p. 325]

sprak over Vincents keuze voor Sien. Het was een aanleiding voor Vincent, om de kunstbroeder te overstelpen met nieuwe bekentenissen. Hij had zich zelfs zo ver laten gaan, dat hij Sien, de kinderen en het werkmanshuis opriep als heilzame vergoeding voor een wanhopige en reddeloze liefdeservaring uit een vroeger tijdsbestek, een medicijn tegen het verdriet, dat na die verloren liefde in hem gezinderd had met de ogenschijnlijk kalme brand van witheet staal... Geloofde hij zelf aan zulke verzekeringen? En was het verstandig geweest, zich zo te openbaren, ook aan een man van waarachtig eergevoel? Als zo dikwijls was Vincent na deze vertrouwelijkheden van zichzelf geschrokken, zoals hij soms achteraf schrok als hij Theo weer een lange brief had geschreven, propvol met raadgevingen aangaande zijn protégéetje, om plotseling in doen en denken te stokken bij het schaamtevol onbehagen, dat hij zich in het geheime leven van zijn broer mengde - alsof men op de rand ging zitten van het bed, waarin twee gelieven elkaar omarmd houden.

Hij had al zulke overwegingen weer vergeten, toen Theo schreef, dat hij zijn meisje naar het ziekenhuis had gebracht om haar van dat voetgezwel te laten afhelpen. Vincent had zichzelf bij toverslag teruggezien in het gasthuis, die junimaand van het afgelopen jaar; maar bovenal herinnerde hij zich Christiens zware dagen in de Leidse kraamkliniek, haar zielsangst, haar lugubere verdorring. Hij stortte zich in nieuwe brieven aan Theo uit: hij zag hem, begeleidde hem in zijn hartzorg, zat met hem aan de voeten van de lieve lijderes. Lette Theo goed op haar? Was zij vooral niet zwaarmoedig? Het zou er - net als destijds bij Sien - op kunnen wijzen dat zij bang was voor scheiding, zij moest zich ongemeen aan Theo hebben gehecht. Vergat hij niet, hoe pathetisch vrouwen zijn in haar lijden? Stelde hij haar wel behoorlijk gerust? Misschien geloofde zij dat zij zonder hem verloren zou raken, hij was immers de sterke boom, waaromheen zij haar klimopleven gevlochten had: deed hij alles om haar angst weg te nemen? Zij scheen ten slotte voorbestemd te zijn, Theo's leven te delen. Voor ons mannen is het alleen-zijn de dood. Wij zijn afhankelijk van onze verbondenheid met een vrouw, met de vrouw... Vele liefdes kunnen wij hebben, Theo, maar vele liefdes komen pas volledig tot hun recht in de ene, alles beheersende...

Theo's antwoord kwam na enkele dagen; droog, bijna kortaf. De patiënte maakte het goed. Hij, Theo, deed wat hij kon om haar de ziekenhuistijd draaglijk te maken. Hij voelde zich bezorgd om Vincents oogziekte; waarom paste Vincent niet eens het goede oude huismiddel toe: de ogen betten met koude thee?

[p. 326]

De flegmatische, schuwe droogheid van het briefje ontging Vincent niet. Hij zat ermee in zijn handen en grimlachte opeens met hervonden schaamachtigheid en nuchterheid om zichzelf: sentimentalist! Ziekenzuster! Waarmee bemoei ik me? Waarom gaat dat kind mij toch zo hevig aan? Droom ik soms van een andere Sien, een Sien die niet vloekt en plat praat en slonzig is op zichzelf en het huis, die ik Hugo en Dickens of Michelet zou kunnen voorlezen, zonder dat zij erbij gaapt, met wie ik zou kunnen spreken over Millet en Corot, de duivel weet zelfs over mijn eigen kille, verdrongen beslommeringen...?