60. Keuromnibus

V

Hij had het Anthon van Rappard niet durven zeggen, toen die eind mei op bezoek kwam, in de gillende armoede. Hij had hem ook Sien niet durven laten zien, alleen vagelijk op haar gezinspeeld. Hij had Van Rappard koffie en brood voorgezet, zonder erbij te zeggen, dat hij zelf al dagen lang van niets anders leefde; hij moest maar denken, dat het een pechdag was... Van Rappard was zo'n verrekt goede jongen, hij had, edelman in de enige zin van het woord, Vincent ook nu weer hartelijk en als volwaardig mens en collega bejegend. Vincent had hem zijn nieuwe tekeningen laten zien, Rappard had sommige ervan zelfs geprezen, en hem ten slotte geld geleend om een ervan, die ingescheurd was, door een vakman te laten plakken... wie weet, ging het ding later nog eens voor vijftig pop van de hand! Ze hadden natuurlijk herinneringen opgehaald aan hun gezamenlijke Brusselse tijd en vooral aan het afgelopen jaar, toen Van Rappard bij de Van Goghs in Etten had gelogeerd, en hij en Vincent dagelijks op het Bredase Heike waren gaan tekenen - dagen, waarin het een ogenblik geleken had, of zelfs Pa en Moe zich, dank zij de nobel geboren gast en zijn riddermanieren, met de gedachte aan de schilderkunst als loop-

[p. 266]

baan hadden verzoend... Ze hadden ten slotte de houtgravures in de oude nummers van de ‘Graphic’ en ‘Harper's Monthly’ doorgekeken, die Vincent, telkens als hij een paar stuivers over had, bij Mordechai Blok op de boekenmarkt placht te kopen; Rappard had gelachen om Vincents geestdrift voor de ‘armeluiskunst’ van de Herkomers, Holls en Millais, maar hij had beaamd, dat er een stuk echtheid en artistieke gezondheid en menselijkheid in zat, die men nauwelijks nog bij de hedendaagsen aantrof. Zo was dat bezoek dan kalmerend, vriendelijk, ouderwets weldadig verlopen, waardoor ook Vincent een half etmaal had kunnen geloven, dat het bestaan breukloos was geworden en normaal.

Niets was normaal.

Het werk niet, want het stond achter hem als de gevleugelde schaduw van de Noodzaak, het blies hem heet in de nek en dreef hem voort, tot hij vaak 's avonds in elkaar knipte van moeheid. Het enige grote, vertroostende was dat hij zelf volbrengen wilde wat de Noodzaak gelastte. Zat hij soms al niet om vier uur 's ochtends buiten, als er nog geen volk onderweg was, en de kleur en toon van de dingen hem in de ziel grepen? Hij keek dan hoe de koffievuurtjes in het hofje werden aangemaakt, de eerste arbeider de werf kwam opslenteren; boven de rode daken zeilden witte duivenvluchten tussen de zwart rokende schoorstenen door. Het grasland deinde eindeloos naar de horizon onder een grijs ochtendluchtje, vredig als bij Corot of Van Goyen. Hij bespeurde, als hij dit alles zag, dat het schilderen onvermijdelijk naderbij kwam - een ontdekking, die hem deed beven en tegelijk diep bezwaarde: ja, hij zou zich door de grote lijnen, de gedaanten en contouren heen omhoog werken tot de kleur, de kleur zou hem eenmaal van de vingers druipen, hij wist het vrijwel zeker-: maar men haalt kleur niet uit de lucht, men moet haar, gebotteld als zij is in tubes en potten, bij de koopman halen én betalen; en hij had geen rooie cent.

Niets was normaal.

Hij kon niemand duidelijk maken, ook Theo niet, waarin de ergste foltering van de armoede bestond, ook al schreef hij hem nog zo uitvoerig over zijn ongeneeslijk geldgebrek. Het ging niet eens meer om die schuldbriefjes van huisbaas, kolenboer, kruidenier, papierleverancier, of om het verdriet, dat hij ‘Londen’ van Doré niet had kunnen kopen, dat Mordechai Blok hem voor drie rijksdaalders had aangeboden, een spotprijs... Achter heel dit onvermogen rees net als bij de gedachte aan het werk aldoor een fatale duisternis. Oom C.M. had weliswaar nog eens zes tekeningen besteld, en Vincent had ze hem laten toekomen ook, maar er was

[p. 267]

geen woord en geen cent ten antwoord gevolgd. Er stak iets achter. Hield men hem voor een minsoortig mens, had een ieder de overtuiging, dat hij als te verwaarlozen misfit kon worden behandeld? Het scheen zo. Hij probeerde zich in zijn koortsig hoofd uitlatingen van Tersteeg te herinneren - ‘jij bent niet in staat, je eigen leven behoorlijk in te richten’ -; hij stelde zich voor, hoe Pa en Moe in de Ettense pastoriekamer over hem spraken. hoe zij zich heimelijk met Den Haag trachtten te verstaan - hoe ze dank zij listige advocaten, die altoos te koop waren en de wet konden wringen in elke vorm, een net om hem zouden spinnen, waardoor hij zich niet meer kon bewegen naar zijn aard en karakter. Ze zouden hem voorschrijven wat hij had te doen en te laten. Ze zouden er des te eerder toe gedreven kunnen worden, als zij er ooit achter kwamen, dat hem het geslachtsgif in de lendenen zat. Curatele - dat was het vreselijke woord. Hij lag er 's nachts wakker van: zijn geliefde Michelet, noch Balzac, noch Sensiers levensbeschrijving van Millet die hem vroeger had meegesleept konden de nachtmerrie verjagen; en overdag brak hem keer op keer kil zweet uit als hij zich voorstelde hoe men hem straks gezamenlijk aan de stalen leiband zou leggen...

Maar of ze ook durfden? Men kreeg het er in onze tijd niet meer zo makkelijk bij de rechters door, zo had hij gepeinsd tot zijn hersens ervan martelden, iemand te ketenen die schuldeloos is, een grondwettig, volwassen staatsburger, die tevens bewezen heeft, dat hij aan een vast doel arbeidt. Theo moest het begrijpen, Theo moest zijn pleitbezorger blijven. Theo was zijn laatste houvast, als die hem liet vallen en zich aan de zijde van de vervolgers schaarde, viel alles, dan ging de kop eraf, die hij zo bokkig en standvastig had weten te verdedigen - de zijne en die van Sien, zijn onnozele tamme duif...

Niets was normaal.

Hij was met Sien naar Leiden gereisd, zodra Theo weer geld had gestuurd, om een plaats voor haar te kopen in de academiale kraamvrouwenkliniek, tegen de tijd dat het kind zou komen. En diezelfde nacht waarin hij, tevreden als iemand die een laatste wilsbeschikking getroffen heeft, het hoofd neerlei in de wetenschap, dat wat ze ook met hem zouden doen - háar leven en gezondheid zo veilig zouden zijn als maar mogelijk, had hij van Kee gedroomd. Een onverhoedse, wrede en wellustige droom, waarin geen spoor van Sien was geweest, een droom slechts vervuld van haar, voor wie hij in Amsterdam zijn hand in de vlam van de lamp gestoken had; zij had tegen hem gelachen in het droomgezicht, harteloos en verontschuldigend, terwijl zij meer dan ooit als vrouw voor hem

[p. 268]

verrijzend, begeerlijk en begeerd, het vonnis had herhaald - ‘neen, nooit, te nimmer.’

Waarom was Kee Stricker teruggekomen in zijn verborgen leven, zo wulps en gevoelloos? Of was zij misschien nooit afwezig geweest, had hij haar soms in zich meegedragen zoals een meisje, zegt men, voor het leven het stempel in zich meedraagt van de eerste man, die haar in liefde bezeten heeft?

Niets was normaal.

Toen de warme dagen van zon en groot licht aanbraken, was hij met de hoogzwangere Sien naar buiten getrokken, naar zee: veertig cent heen en terug met de Scheveningse tram; ze hadden samen in de duinen gekampeerd, Sien had op een houtvuurtje een pannetje witte bonen gekookt, dat ze meegebracht had, ze waren oud en wilden niet goed gaar worden, maar hem hadden ze gesmaakt. Hij had er de scharrendrogerij getekend, wel drie, vier maal, tot hij de knoestige, boerse eenvoud van het ding onder de knie en op papier gekregen had. Ze hadden er gezeten in de lucht van dorre vis, netten, helmgras en de zilte geurenchemie, die door de zeewind wordt bekokstoofd en landinwaarts gedragen. Het waren zijn eerste rustige uren geweest sinds dagen. Hij had Sien na het bonenmaal in de mulle schaduw van de duinpan te rust gelegd, toegedekt met zijn oude jas, gekeken tot zij in slaap viel, de nerveuze bleke handen op haar grote buik. Ja, hij zou haar redden. Hoe meer de vijanden, de niet-begrijpers tot Pa en Moe toe, hem en haar als gendarmes belaagden, hoe nauwer hij zijn bestaan met het hare wilde verstrengelen. Man en vader zijn, haar kinderen onder zijn hoede nemen. Ergens, als de werkman en de boer, een kern in de wereld scheppen, een gezin vanwaar uit de waarachtigheid en eerlijkheid doorstraalden in zijn kunst: uit de menselijke saamhorigheid alleen kon men artiest zijn, zoeker, zwoeger, vinder...

Hij had Siens plaats in de kraamkliniek vooruit betaald, afgerekend ook met de huisbaas - er was al met beslag gedreigd en hij kon zijn meubels, gerei, tekeningen, zijn hele levenskans niet langer op het spel zetten - en pas toen gedaan wat hij al dagen had willen en moeten doen, en wat hij George Breitner zo dringend geraden had: hij was naar het gasthuis aan de Brouwersgracht gestapt, hij had er met een dokter gesproken, die hem bars en zonder manieren als een sergeant-majoor had onderzocht - wat hem overigens liever geweest was dan de neerbuigende halfzachtheid, die hij verwacht had - en hun bij wijze van vooruitbetaling zijn laatste tientje gegeven voor een bed vierde klasse, op een zaal waar hij met negen lotgenoten liggen zou, zodra er een krib vrij kwam.

[p. 269]

Zo was hij dan op een juni-ochtend, halsoverkop uit het werk naar het hospitaal geraakt, opgetild uit zichzelf en de knagende beslommeringen. Hij was bijgekomen in een stug wit keperen ziekenhuispak, tussen stugge keperen lakens, om met schrik te beseffen, hoe uitgeput hij was geweest, afgejakkerd van koorts en meer nog van angst, en hoe hij zonder deze opkalefatering misschien toch de kop had moeten verliezen, die hij zo er manmoedig voor had gehouden...