60. Keuromnibus

[p. 262]

IV

Iedere ochtend zag Vincent uit het raam van het atelier hoe het voorjaar forser over de zelfkant van de stad streek: geen lachende fee die in pastelkleurige sluiers kwam aangehuppeld, maar een bolle boerenmeid, zwaar op de benen, die rokken aan had met verstellappen erop en naar gier en geploegde aarde rook. De roeken zwermden over de knotwilgen, de rook sloeg driftiger neer vanaf de spoorbaan, langs het landweggetje voor Vincents huis glommen de plekken kolengruis natter en zwarter. Boven een verwiste horizon hingen rafelig getornde wolken, de kleuren waren guur, blauw, groen en stuurs. Hij keek naar de gravers en mestrijders op de landpaden en in de bouwveldjes, de oude mensen die hier kwamen aanschuifelen in de eerste fladderige plekjes zonneschijn; ze hadden de kleur en bijna de vorm van oud knoestig geboomte; hij volgde hun bewegingen met spanning; hij trachtte hen snel te tekenen. O ja, hij kreeg de tekenknuist, wat of anderen dachten of zeiden. Wat had hij sinds dat bezoek aan Tersteeg al weer niet getekend? Mensen, dingen, gewassen, in hun harde als in de ruimte gekraste eenvoud en waarachtigheid die eeuwigheidstaal was, al zouden haar verschijningen wisselen. Vastleggen de tijdelijke gedaante, in nieuwe lijnen, de bewogen enkele lijn, die én vorm én inhoud omspande. Het was onmiskenbaar: hij zag licht. De naaktstudies van Sien waren gelukt. Hij had er al een reeks - begonnen met de moed der wanhoop, in zijn oude nijdige en verbeten trant, nu bekroond door een vaste, vloeiende lijn. Kijk haar ineengehurkte figuur, waaronder hij sorrow geschreven had, omdat zij de weerloze zwangerschap der verlaten vrouwen scheen te belichamen; hij had er in een latere opwelling Michelets woorden aan toegevoegd: ‘Comment se fait-il qu'il y ait sur la terre une femme seule - délaissée?’

Hij zag licht. Niemand anders dan oom Cornelius Marinus was daar op een ochtend bij hem binnengevallen - in heel zijn glorie van knappe man en knappe kunstkoper, het pendant van Tersteeg, maar in de lossere, goedmoediger Amsterdamse stijl; en er had een mirakel plaatsgevonden in het nog koude, rommelige atelier met de as op de vloer en het onopgemaakte bed waar een paar lange zwarte haren van Sien op het kussen kleefden, dat hij stilletjes had omgekeerd, toen oom C.M. de portefeuille met tekeningen bekeek, die Tersteeg zo ondubbelzinnig gehoond had. Het was waar, C.M. had - onbewust - meegedaan in het koor van de hoon, toen hij, als was het afgesproken werk, over de noodzaak was gegonnen, dat de moderne schilder zijn werk verkoopbaar moest maken,

[p. 263]

en tot twee maal toe had opgemerkt, dat het toch wel een enorme opoffering voor Theo betekende een broer te onderhouden, die niets verdiende.

Vincent had hem eerst niet willen antwoorden, maar toen C.M. voor de tweede keer op dat brood verdienen teruggekomen was, viel hij hem in de rede: ‘Wat bedoelt u eigenlijk, oom? Er zijn twee soorten verdienen, en de Fransman heeft er heel redelijk twee woorden voor: gagner en mériter. Est-ce que je ne mérite pas mon pain, parce que je ne peux pas encore le gagner?’ Zijn vraag had grommelend geklonken; C.M. had ervan opgekeken, maar was er niet op ingegaan, hij had zelfs enige tijd zo hardnekkig gezwegen, dat Vincent bang was geworden vanwege zijn uitgestoten protest. En zelfs toen C.M. na enige tijd weer was bijgedraaid, had er nog een kortstondige botsing gedreigd, zodra oom iets zei over het zedeloze privéleven van De Groux en Gavarni; weer was Vincent opgesprongen uit zijn rust om te betogen, dat het intieme leven en de zielestrijd van grote meesters de buitenwereld niet aangingen, al waren zij dan noodlotsgewijs gekoppeld aan de produktie van hun werken. Hij had zijn protest dat keer wat zachtzinniger doen klinken en C.M. had er zich blijkbaar bij neergelegd, dat er tussen hem en zijn neef nu eenmaal een kloof gaapte...

Het mirakel was gekomen, toen C.M. het tekeningetje van het Paddemoes uit de portefeuille gevist had, dat Vincent eens in Breitners gezelschap had gemaakt, later thuis met inkt had doorwerkt en met witte verf opgehoogd. ‘Dat is een duivels aardig ding, Vincent, dat koop ik van je... Het is montertjes, het heeft sfeer, het mist dat ruw en somber sentiment van je andere werk... Van dit soort wil ik zelfs wel een dozijntje, als je me dat kunt leveren. Ik zal zelf de prijs vaststellen, dan verdien je er wat mee.’

Vincent had er stom bij gestaan, om goed te beseffen wat C.M. daar had gezegd; en vlak daarna had hij bijna geschreeuwd: Zien jullie nu, Mauve, Tersteeg, Mesdag, jullie allemaal die twijfelen, dat het toch nog een geldverdienen worden zal? Hij had de bestelling van dat dozijntje aangegrepen, ze kwam hem om duizend redenen begeerlijk voor: en toen C.M. met de ingepakte tekening vertrokken was, had hij door het atelier gelopen, potloden, penselen, kachelpook en bezem her en der geschopt, om een pad te banen voor zijn doordravende geestdrift. Geld verdienen! Ja, hij zou een dozijn, twee dozijn, honderd van zulke tekeningen maken, hij kreeg het ‘in handen en ogen’, als Tersteeg per se wilde dat men geen betekenis toekende aan het perspectiefraam: die bestelling zou een school

[p. 264]

voor hem worden. Hij kon alle varianten van die studies naar Parijs sturen, zoals hij nu al zijn probeersels aan Theo zond, en Theo zou ze daar in de zaak van Goupil aan de man brengen, God weet brachten ze nog vijf franken per stuk op...

Hij had de tekeningen voor C.M. vrijwel achter elkaar gemaakt, met noeste volharding en de inzet van al zijn gaven - molens, bruggen, huizen van de omtrek, vaartkant en bakkerij, de smidse en de gasfabriek, een zandwerk in de duinen en tuintjes aan de Laan van Meerdervoort. Hij had alles in een wilde wisseling van lentezon en lenteregen zitten tekenen, om al tekenend te vergeten, waarvoor hij ze maakte: de vreugde van het kunnen was bij elke tekening in hem gegroeid.

Hij had, telkens als hij in deze dagen aan Theo schreef, een wensdroom voelen opkomen en die zwart op wit gezet ook: hoe zou het zijn, als Theo de kunsthandel naar de weerga wilde smijten en mee kwam tekenen en schilderen? Er zat in hem, daarvan was Vincent zeker, een landschapschilder van grote allure. Hij zag zichzelf en de unieke, jongere broer samen op een atelier, samen schilderend, samen disputerend over kunstbeginselen, samen hun brood verdienend (gagner en mériter!). Hij had aan deze lang volgehouden droomvoorstelling zelfs meer dan éen brief gewijd, ofschoon Theo er maar flauwtjes op inging, ja, er was zelfs enkele lange martelende weken geen wederwoord uit Parijs gekomen. Pas toen was het Vincent met weeë schrik en schuldgevoel gaan schemeren, dat hij in deze droom van twee verknochte, schilderende broers geen plaats had ingeruimd aan het zwak, zwanger vrouwtje dat Clasina Maria Hoornik heette... Had Mauve toch gelijk? Had hij een venijnig karakter? Zag Tersteeg het misschien toch juist - was hij een monster, een onding dat in de wereld der mensen en zeker in het goede Den Haag niet huis hoorde? Hij had zijn schuldgevoel jegens Sien bezworen, door haar bij de dokter te brengen, omdat zij zich zo ziek begon te voelen; en het was tijd ook, zij had snel geopereerd moeten worden, er zat een venerische knoop, die de aanstaande bevalling fataal had kunnen laten aflopen, als ze niet was weggenomen... De operatie had hem al het geld gekost, dat oom C.M. eindelijk als antwoord op de gestuurde tekeningen had overgemaakt; Vincent had het met vreugde geofferd.

Maar de tegenstrijdigheid groeide, al was het schuldbesef dan gedelgd. Er kwamen spanningen in zijn binnenste, die hij niet bezweren kon. Hij was zijn eigen leermeester geworden, nu niemand hem meer hielp. Hij bespeurde in zich de macht van dit ongehoord moeten. Maar tegelijk wist hij, nu Theo al te ondoorgrondelijk zweeg, nu Tersteeg kleinerend sprak

[p. 265]

over de bestelling van C.M. (‘dat deed hij alleen, omdat-ie nu eenmaal Vincents oom is en een familiezwak heeft’), nu Mauve op de schildersateliers van Den Haag zijn nerveuze gezichtskrampen en schorre keelstem naäapte om de kunstbroeders aan het lachen te krijgen, dat zijn positie, misschien wel voor eens en altijd, hachelijk zou blijven: een plebejer, een vlerk met een lelijk smoel en een lelijke spraak, een Job op de mestvaalt, die het met een van de straat opgeraapte, zwangere tippelaarster hield...!

De grote potige meid van het voorjaar daar buiten raakte met haar onbehouwen tengels mensen en dingen aan, ook de zelfkant van de stad waar de smook der treinen over wegdreef, kreeg weer kleur en wasem, er was grasgeur en kwettering van nestelende spreeuwen onder het dak. Maar Vincent moest al vaker aan Breitner denken, die sinds weken in het hospitaal lag, blijkbaar omdat hij zijn ziekte te lang had verwaarloosd. Want nu wist Vincent ook, wat hij al een tijdlang had gevreesd en wat de schaduw in hem nog verzwaarde: het gif, dat aan Breitner gevreten had, zat ook in zijn bloed. Sien was ziek geweest en had hem op zijn beurt aangestoken met haar kwaal, die godbetert naar Venus heette, maar die ze eerder naar de furiën of de Medusa hadden kunnen vernoemen.