130 jaar woordenboek der Nederlandsche taal 1851-1981. De briefwisseling tussen Matthias de Vries en Jacob Grimm 1852-1863

[p. 9]

Toespraak van mr. P.J. Verdam

voorzitter van het bestuur van de Stichting Instituut voor Nederlandse Lexicologie, tijdens de Academische zitting, gehouden in het Paleis voor Schone Kunsten te Brussel op 17 november 1981.

Excellentie, mevrouw de vertegenwoordigster van de minister, dames en heren.

Het is mij als voorzitter van de Stichting Instituut voor Nederlandse Lexicologie een vreugde vandaag tot U te mogen spreken in de stad, waar het initiatief voor het Woordenboek der Nederlandsche Taal (U hoorde mij de sch uitspreken) 130 jaar geleden zijn officiële vorm kreeg.

De auctor intellectualis en levenslange bewerker van zijn Woordenboek, prof. Matthias de Vries, kan als authentieke bron fungeren voor wat er gebeurde op het Nederlandsch Taal- en Letterkundig Congres, dat op 31 augustus 1851 te Brussel werd gehouden. Daar bracht De Vries als secretaris van een eerder ingestelde commissie, bestaande uit drie Vlaamse en drie Noordnederlandse leden verslag uit. Zelf schrijft hij over dat gebeuren: ‘Veel moest ik van het geduld der aanwezigen vergen hij de lezing die in druk niet minder dan 90 bladzijden beslaat’ (ik zal vandaag trachten iets korter te zijn), ‘doch de algemene belangstelling in het onderwerp verzekerde mij een welwillend gehoor ... Men was verrast de zaak, die in onze handen was gesteld 'als een warnet van twijfelingen en bezwaren' nu terug te ontvangen 'als een welbepaald en plan' ... Met eenparige instemming werd het Ontwerp vastgesteld, tot de vervaardiging en uitgave van het Woordenboek op last en in naam van het Congres besloten, en aan dat besluit een begin van uitvoering gegeven door de benoeming eener Commissie van redactie’.

In die commissie van redactie vinden wij dan natuurlijk Matthias de Vries. Hij moet wel een enorm doorzettings- en uithoudingsvermogen hebben gehad, deze toen dertigjarige hoogleraar: tot zijn dood in 1892, dus meer dan veertig jaar, zou hij zich voor het woordenboek inzetten. Naast hem wordt ook de Leuvense hoogleraar Jan Baptist David in de commissie van redactie benoemd, maar deze laat reeds snel weten, dat hem de tijd voor lexicografische arbeid ontbreekt. Toch mag zijn naam hier niet ontbreken. Integendeel, deze grote taalkundige en historicus, die op het Vlaamse leven al sinds 1830 zo grote invloed uitoefende, heeft zijn jongere collega telkens en telkens weer met raad en advies terzijde gestaan en heeft hem een morele steun geboden, zonder welke De Vries dit grote werk nooit had kunnen brengen tot een goed ... begin.

Hoe dat alles in zijn werk gegaan is zal ik U niet in de haast spreekwoordelijke breedsprakigheid van zijn initiator uiteenzetten. In de beschrijvingen van Karsten en De Tollenaere vindt U de historie bekwaam en lezenswaardig beschreven. Die geschiedbeschrijving wordt dezer dagen nog bijzonder verrijkt door een uitgave, die onze stichting mag ten doop houden, nl. een door prof. Soeteman bezorgde uitgave van de correspondentie tussen Matthias de Vries en de gebroeders Grimm.

[p. 10]

Aan dat laatste werk ontleen ik bijv. hoe het ging met de keuze van de plaats van vestiging. Niet te Brussell werd het Woordenboek gevestigd, maar te Leiden. Logisch, althans begrijpelijk, denkt U, want De Vries was hoogleraar te Leiden. Maar wie zo denkt is achteraf gezien zijn tijd vooruit, want De Vries was toen geen hoogleraar te Leiden; dat zou hijenkele jaren later worden, maar dat wist hij toen nog niet. Vooralsnog doceerde hij te Groningen. De derde redacteur, L.A. te Winkel, was echter leraar te Leiden en voorts ligt Leiden geografisch zo gunstig tussen Groningen en Leuven. En zo is het nog.

Wetenschappelijk van meer gewicht is de bemerking die Jacob Grimm in zijn brief an 23 mei 1852 maakt bij de eerste opzet van De Vries. Hij maakt nl. bezwaar tegen de geplande begindatum 1637, het jaar der Statenvertaling. Grimm zou liever 100 of 150 jaar verder terug willen gaan, en hij vraagt zich met name af wat de Belgen van het voorgestelde beginjaar vinden; door die keuze valt immers veel van het beste wat zij geleverd hebben weg. De Vries zelf heeft de begindatum iets teruggeschroefd, nl. tot 1580. Eerst de volgende generatie zou overschakelen naar de zuiver taalkundige opvatting en de tijdgrens verleggen tot 1500: dit in aansluiting op het Middelnederlandsch Woordenboek van Verdam.

Als einddatum is door de opeenvolgende redacties steeds de datum van heden aangehouden, tot zeer onlangs. Het heden aan te houden is wetenschappelijk niet alleen zeer wel te verdedigen, maar heeft ook grote nadelen. Zo bewerkt het, dat de verschillende afleveringen onderling niet geheel vergelijkbaar zijn, aangezien zij op verschillende tijden zijn geënt. Maar het aanhouden van het heden is ook een van de factoren, die het werk zeer verzwaart en zeer vertraagt. Dat men 130 jaar geleden veel te optimistisch was over de tijdsduur van het werk is zonneklaar. Maar om te voorkomen dat de finish geheel uit zicht zou raken, heeft het bestuur in 1976 besloten dat voortaan als einddatum voor het opnemen van bewijsplaatsen zou worden aangehouden het jaar 1920. Dit jaar is dusdoende aangehouden voor het eerst in de aflevering die aanvangt met het woord reu: wetenschappelijk gezien was het ook wel een hondse beslissing. Intussen zijn er thans in totaal 480 afleveringen uitgekomen; U hebt al berekend dat dat neer- komt op bijna 4 afleveringen per jaar. De grote inzet van onze redacteuren bracht de produktie in de laatste twee jaar op acht à negen afleveringen per jaar..

U hebt al begrepen dat wij ons honderddertigjarig bestaan herdenken met schroom. Eerlijk gezegd, had ik honderd jaar geleden hier voor U moeten staan. Dat bleek af te stuiten op twee praktische bezwaren. Het feit dat niemand Uwer toen annwezig kon zijn, was alleen al voldoende reden voor uitstel. De tweede reden was dat het Woordenboek nog niet zo ver was als het nu is. Dat wij reden hebben dit 130-jarig bestaan te memoreren en de dag van vandaag te markeren heeft drie redenen: ik noem in de eerste plaats onze Belgisch-Nederlandse samenwerking gedurende 130 jaar. Zeker, nu eens wat hechter, dan eens wat losser, maar behalve gedurende de eerste wereldoorlog, nooit onderbroken. En dat gedurende die eeuw waarin de meeste andere contacten over de grens òf slap waren òf ontbraken.

[p. 11]

Als tweede factor wijs ik op de stimulans voor de wetenschap, die van het initiatief van Matthias de Vries is uitgegaan. Het Woordenboek is maar een van de functies van de stichting lexicologie: de minder naar buiten tredende afdeling Thesaurus verricht niet minder belangrijk werk. De verzameling, de bewaring en de opslag van het Nederlands taaleigen en taalgebruik, de uitgave van specifieke bronnen, de bestudering van de methodieken van dit alles in hun meest moderne verschijningsvomen. Zo heeft een goede opzet van 130 jaar geleden aan de taalwetenschap een enorme stuwing voorwaarts gebracht.

De derde factor brengt mij terug naar het Woordenboek. Vandaag zijn twee nieuwe banden afgerond; dat is het laatste deel van de letter R en (de S is al eerder afgerond en afleveringen van de U en de V zijn ook al verschenen) de letter T. Bijna honderd jaar geleden maakte mr. Hubrecht een spotdicht op de langzame voortgang. Hij dichtte in 1884:

Als wij aan het woordje zij zijn
Zullen allen blij zijn
Die er bij zijn;
Dat zullen niet wij zijn.

Hij had gelijk. Wij in 1981 kunnen iets optimistischer zijn; zou de dichter vandaag leven, zijn gedicht zou aldus luiden:

Wanneer zullen zij aan zij zijn?
Wij mogen vandaag blij zijn
Dat zij ons allang voorbij zijn.

130 jaar Belgisch-Nederlandse samenwerking, belangrijke uitbouw van de wetenschap, en twee nieuwe delen afgewerkt - bepaald de moeite waard om even bij stil staan.