Een zaaier. Studiën over Multatuli's werken

[p. 14]

III.

‘O Phöbus Apollo!.... du weisst, warum ich mich.... nicht mit Maass und Gleichklang der Wôrter beschäftigen konnte... Du weisst, warum die Flamme, die einst in brillanten Feuerwerksspielen die Welt ergötzte, zu weit ernsteren Bränden verwendet werden musste... Du verstehst mich, grosser schöner Gott, der du ebenfalls die goldene Leier zuweilen vertäuschtest mit dem starken Bogen und den tödlichen Pfeilen... Erinnerst du dich auch noch des Marsyas, den du lebendig geschunden? Es ist schon lange her, und ein ähnliches Beispiel thät' wieder noth....’

Iets dergelijks, als in dit beeld van Heine geteekend is, bepaalt de verhouding van lier en wapen in de hand van Multatuli. Voor of gelijktijdig met den Vrijen arbeid zagen eenige geschriften van hem het licht waarin de zilveren boog gegrepen werd en de doodelijke pijlen snorden van de pees. Had men Multatuli vroeger, als hij zegt, eer mogen prijzen over zijn zwijgen, daar hij bij de veertig was toen zijn eerste boek verscheen, nu zou zijn pen, vruchtbaar omdat er een schat van kennis en leven, maar ook een berg van smartelijke ervaring in zijne ziel was opgehoopt, eene macht worden. Hij aanvaardde ‘den strijd voor de waarheid,’ de boog met de vreeselijke pijlen kreeg den voorrang voor de

[p. 15]

lier; zijn wapen werd het woord.

In de later als Verspreide stukken te zamen uitgegeven geschriften zijn er die de jaartallen 1858, 1860, 1861 dragen; ze behooren, met de Minnebrieven van 1861, tot de Havelaarzaak.

Men houdt van gematigdheid. Een woordspeling. Welke maat? Er is een schraal scheutje, er is een gulle stroom, er is overstrooming. De juiste maat zal wel de eenige prijzenswaardige maat zijn. Doch voor den een ligt de juiste maat in het karige scheutje, voor den ander in voller stroom. Maar ieder zal moeten erkennen, dat de Brief aan den Gouverneur-Generaal in ruste, Brussel, Januari 1858 gedagteekend, zeer gematigd is.

Zeker zouden de meesten dien drooger, regelmatiger, rapportachtiger geschreven hebben. Anderen wellicht driftiger en boozer. Maar hier is de juiste maat. Die brief is waardig, fier, al bloedde het hart. En daarbij zoo rustig, zoo ernstig, zoo gestempeld door de waarheid, dat dit eerste en oudste dokument in de Havelaarzaak zegevierend staat tegen ieder die overdrijving of bitterheid wil laken in latere geschriften.

Maar geen wonder dat later de toon bitterder, het woord scherper werd! Van lieverlede moest wel het laatste geloof aan de goede trouw van regeering en volk bij den schrijver verdwijnen.

Dominus Wawelaar - volstrekt geen ‘fiktie en leugen’, zooals Multatuli een oogenblik gemeend heeft, - gaf aanleiding tot een brief van den predikant Francken aan den schrijver van Max Havelaar. Multatuli, met die fijngevoeligheid die geen onrecht wil doen en als hij iets hards gezegd heeft er zoo licht toe komt te veel toe te geven om weer goed te maken, antwoordde in zijn brief aan ds. Francken, in Aug. 1860. Hij beleed ongelijk in 't schilderen van Wawelaar.

Later zag hij dat anders en beter in en schreef: ‘'t zal wel overbodig zijn, hier de opmerking te maken, dat ik be-

[p. 16]

rouw voel over de naïve gemoedelijkheid, waarmee ik Francken's aanmerking heb opgenomen. Als ik christen was....’

Intusschen, maar een mensch, deed hij toch ook wat in Mei 1861. Toen de heer Nijgh hem vroeg iets te schrijven voor de slachtoffers van den watersnood op Java, nam Multatuli de pen. Binnen weinig tijds kon de uitgever ruim f 1300 naar Indië zenden. Gevoelt gij daarbij niet iets, lezer? Dertienhonderd gulden - er ware een jaar lang schraal een gezin van te onderhouden - dertienhonderd gulden, voor éen vel druks, geschonken in 1861 door den man die alle fortuin - let wel alle niet als fraze maar tot het meest reëele uiterste - had opgeofferd voor een edel beginsel....

Maar dat is Don-Quijoterij!

't Is mogelijk, maar sinds er geen andere keus is in de wereld als tusschen dit of Sancho-Panzisme, is deze ridder mij liever dan zijn schildknaap, zelfs als koning van Tobosa.

Het geschrift dat Multatuli schonk tot leniging van den watersnood op Java, draagt den titel: ‘Wijs mij de plaats waar ik gezaaid heb!’ Men kan moeilijk een analise geven van Multatuli's werken. Deels om de honderden détails, deels omdat er zooveel in toon en stemming ligt, dat men wel voelen maar niet dissekeeren kan. Het is weer het hart voor den Javaan, dat zich hier in alle tonen uit. Nu eens leest ge van den schat van waarde en winst dien hij ‘afwerpt’ voor Nederland. Een andermaal de gulden woorden, waarin heel de Javakwestie door M. wordt gesteld en opgelost, en die wij wel eens mogen herhalen, om met den droppel den steen uit te hollen:

‘Ik houd veel van vrijen arbeid, zooals van alles wat vrij is. Maar ik ontken dat de opgave wezen zoude: te kiezen tusschen die beide meeningen (kultuurstelsel of vrije arbeid); ik ontken dat Indië zou verloren gaan of behouden blijven door een van die beide systemen. Ik beweer dat Indië voor Nederland moet behouden worden door menschlievendheid en rechtvaardigheid. Men zoeke niet ver wat nabij is, niet diep

[p. 17]

wat voor de hand ligt!

Het is de vraag niet - nu althans niet, later zal 't misschien de vraag worden - of de Javaan behoort koffij te planten op last van een beambte (kultuurstelsel) of ten gevolge eener overeenkomst tusschen particulieren en inlandsche hoofden; noch zelfs, of hij dit doe rechtstreeks uit eigen wil (vrije arbeid). De vraag is, of hij moet beroofd worden van zijn eigendom... of hij behoorlijk moet worden betaald voor zijn arbeid.

Indië heeft geen genie noodig. Indië heeft noodig een braaf man die waarheid zoekt, en die den moed heeft de waarheid in bescherming te nemen.’

Multatuli verrast ons dikwijls door de verscheidenheid, de bewegelijkheid van zijn geest. Hij vereenigt in verwonderlijke mate de stiptheid en de poëzie, zooals eene bevriende hand mij eens zoo juist over hem schreef.

En deze geheele passage, waar ik een stukje uitlichtte, is een staaltje van zulke stipte, kalme, klare voorstelling van een hoofdzaak.

En dan volgt er weer, - want de mathematicus metamorfoseert zich telkens in een dichter - die schoone geschiedenis van Karidien, bij wien het feest is als hij de premie verdiend heeft op het dooden van een tijger gesteld; van den vernielenden watervloed; en een oproeping om hulp.

En die hulp kwam; f 1300 als vrucht van éen velletje druks met wat woorden van Multatuli. Een kleine som betrekkelijk, een groote, een enorme som, als ge weet wie ze schiep en schonk en onder welke omstandigheden.

Doch zoo Multatuli had afgerekend met Java, niet alzoo met Nederland; Nederland, dat eene beweerde maatschappelijke en godsdienstige meerderheid wil opdringen aan Java. Nederland dat er jaarlijks millioenen uit trekt, zond niet eens tien maal zooveel als de schrijver van dat eene vel druks. Het zond

[p. 18]

noch geen ‘negende gedeelte van wat éen Chinees te Samarang heeft bijgedragen, die oogenblikkelijk de waarde van een ton gouds in rijst ter beschikking stelde van de regeering, om te voorzien in den nood van de arme lieden, die door den watersnood behoefte hadden aan voedsel.

‘Ik verneem dat die Boedhist van plan is z'n kinderen naar Nederland te zenden, om ze daar te doen onderwijzen in 't ware geloof (P.G.). Prosit!’

Wondervolle hand! Nu eens ijzersterk in 't zwaaien van den doodelijken moker of de snerpende zweep, - dan weer zoo zacht als de vrouwehand die de wilde bloemtjes plukt en u verrast met hun schoon. Ziehier weer twee andere stukken die het bewijzen: de Geloofsbelijdenis (1860), die lieve fijne parabel, waarin de praktische barmhartigheid van Lijstermannetje, die de gebroken poot van den vogel verpleegde, zoo schoon uitkomt tegen de bekrompenheid der anderen; en Het Gebed van den onwetende (1861).

......................
Wanneer we zijn gemaakt met opzet, met een doel,
En door onze onvolkomenheid dat niet bereiken...

Dan valt de blaam van al 't verkeerde op ons niet,

Op 't maaksel niet... maar op den Maker! Noem hem Zeus,
Of Jupiter, Jehovah, Baal, Jao... hoe ge wilt,
Hij is er niet, of hij moet goed zijn, en vergeven
Dat wij hem niet begrijpen. 't Stond aan hem
Zich te openbaren, en dat doet hij niet! Had hij 't gedaan,

Hij hadde 't zóo gedaan, dat niemand twijflen kon;

Dat ieder zeide: ik voel hem, ken hem en versta hem.
.........................
Intussen - tot we wijzer zijn - is goed en kwaad dan éen?
Ik zie niet in waartoe een God ons dient, in 't scheiden
Van 't booze en 't goede.... Integendeel! wie 't goede doet
Opdat een God hem lonen zou, maakt juist daardoor
Het goede tot iets kwaads, tot handel....
..........................
Ik ken U niet, o God! Ik riep U aan, ik zocht,

[p. 19]

 

Ik smeekte om antwoord, en gij zweegt! Ik woû zoo graag

 

Uw wil doen....

 

Gij zweegt....

Zoo klaagt de onwetende, maar de wijze, die God kent, jubelt: Dank, o Heer, dat ik niet ben als hij! en

De wijze.... sluipt ter beurze, en schachert integralen.

De Vader zwijgt....

Dit is een afscheidskreet van het geloof, waarin de smart noch niet heeft plaats gemaakt voor nieuwen vrede uit hoogere waarheid. En voor ieder die ernstig de waarheid wil en de werkelijkheid in 't aangezicht durft zien, komt die vrede.