De schilderschool

Levensschetsen en kunstwerken van eenige meesters uit de Hollandsche en andere scholen

[p. 1]

Vlaamsche school
Geschiedenis, Landschappen, Bloemen.

Fluweelen Breughel
1575-1642

De baron Heinecke, die in kunstzaken als autoriteit geldt, beweert dat Jan Breughel den bijnaam van ‘fluweelen’ gekregen heeft door de fijnheid van zijn penseel; maar, zonder nog te willen reppen van het weinige verband, dat er tusschen dien bijnaam en de fijnheid van zijn eer droogen dan molligen toets bestaat, is het zeker dat de gewoonte van dien schilder, om uitsluitend fluweelen kleêren te dragen, de werkelijke oorzaak van den bijnaam is dien men hem gegeven heeft.

Jan Breughel werd te Brussel geboren, doch 't jaartal is niet met juistheid bekend. Houbraken geeft 1589 op, doch hierin vergist hij zich ongetwijfeld, want in de archieven van de confrerie van St. Lucas te Antwerpen, met name in de Liggere, waarin de namen van al de leden der corporatie zijn ingeschreven, vinden we het bewijs dat Jan Breughel in 1597 als vrije meester werd aangenomen; derhalve zou hij dus maar acht jaren oud geweest zijn! Andere biografen geven 1575 als het geboortejaar voor fluweelen Breughel op, en deze datum is vrij wat waarschijnlijker. Volgens Karel van

[p. 2]

Mander was de zoon van Pieter Breughel bij de weduwe van Pieter Kock van Aalst, zijn grootmoeder van moeders zij, grootgebragt; hij leerde er miniatuur schilderen en de behandeling met waterverf, en verkreeg hier zulk een vaardigheid in, dat zijne eerste schilderijen, bloemen en vruchten voorstellende, als wonderen werden beschouwd. Daarop legde hij zich in het atelier van Pieter Goëkindt, wiens fraai kabinet voor hem een meester verving, op 't schilderen met olieverf toe. Dit is alles wat wij van Jan Breughel's intrede in de kunst weten.

Hoe het ook zij, zeker is 't dat Jan Breughel, die grooten lust in het landschapschilderen kreeg, zijn schilderstoel opnam om, even als de anderen, zijn Italiaansche reis te ondernemen. Hij vertoefde eenigen tijd te Keulen; en daar moeten hem vooral de schilderachtige gezigten getroffen hebben, die de oevers der rivier aanbieden met hare schepen, die in allerlei rigting den Rijn op en afzeilen, of aan den bedrijvigen wal vastliggen. Breughel, die geen oogen had dan voor die schoone natuur, en die alles wat hem goed voorkwam, onmiddellijk met inkt of zepia teekende, vond aan de oevers van den Rijn een motief, dat hij later menigmaal behandelde. Wat hem daarin 't meest aantrok, was de welkome gelegenheid om een groot aantal figuren in een klein bestek te groeperen, want hij verstond het verwonderlijk wel, om al die figuurtjes goed te teekenen, en zelfs op de kleinste schaal eene groote juistheid van beweging en houding in acht te nemen, zonder ooit in het platte te vervallen.

Even als Paul Bril, Coninxloo, David Vickenbooms en Roland Savery, zag Jan Breughel al de kleuren der natuur in hun hoogsten graad van intensiteit; hij gebruikte de kleuren van zijn palet, zonder ze bijna te temperen. Zijn groen en blaauw zijn even schitterend als die van de eerste olieverfschilders, Huibert en Jan van Eyck. Trouwens overal, zoo in Italië als de Nederlanden, Duitschland en Spanje, is men met ongetemperde schitterende kleuren begonnen te schilderen. En dit is zeer verklaarbaar door de omgeving van de heerschende gothische kunst der 15^e en 16^e eeuw, die de kleuren van het prisma in de kerkglazen deed vonkelen en de manuscripten der middeneeuwen met de schitterendste en sterkste tinten kleurde.

Van Keulen ging Jan Breughel naar Rome. Zijn naam, zegt d'Argenville, was er hem reeds voorgegaan. De kardinaal Frederik Borromeus, die in de gelegenheid was geweest kennis met hem te maken, beschermde hem, nam hem zelfs gedurende eenigen tijd in zijne dienst en liet hem een vrij groot aantal schilderijtjes vervaardigen, die vervolgens naar Milaan werden gezonden. Dit waren bij voorbeeld: Daniël in den leeuwenkuil, een gezigt in de hoofdkerk van Antwerpen, een St. Hieronymus in de woestijn, en eindelijk de Vier Jaargetijden, die voor de meesterstukken van den Vlaamschen schilder gehouden worden.

Er is geen vreemdeling die de bibliotheek van Ambrosius te Milaan bezoekt, wien men deze fraaije schilderijen niet toont, wier onderwerp zoo juist gekozen was om al de kwaliteiten van den Vlaamschen Breughel in 't licht te stellen: de rijkdom zijner verbeelding, die in staat was om de aarde in een paradijs te herscheppen, en voorts zijn vaardigheid om alles weêr te geven, zoowel de bezielde figuren als de onbezielde voorwerpen in de natuur, zijne kennis der dieren en zijn palet dat men een juweelkistje kon noemen.

Het is opmerkelijk, dat de Vlamingen die in de zestiende eeuw naar Rome togen, en zelfs nog in de zeventiende, er minder smaak in godsdienstige onderwerpen dan wel in mythologische voorstellingen kregen. De hoofdstad van het christendom was plotseling heidensch geworden, en 't waren godheden van den Olympus die de zalen van de prinsen der kerk versierden. Liefde voor de oudheid was toen een bewijs van fijne geestbeschaving, en die goden der fabelleer, van welke de negentiende euw zich zoo verzadigd heeft getoond, hielden toen de verbeelding der dichters en 't penseel der schilders bezig. Fluweelen Breughel, die zich zoo vermeid had in het schilderen van bloemen, kransen, riviergezigten, schepen, molens en boeren, had nu geen oogen dan voor nimfen uit Diana's gevolg. Toen Breughel dus voor de tweede maal zijne Vier Jaargetijden begon, - want men stelde die schilderijtjes waarop hij, zonder eenige verwarring, een heele wereld wist te tooveren,

[p. 3]

op hoogen prijs, en bestelde er hem telkens herhalingen van - ontleende hij zijne figuren aan de fabelleer.

In welke jaren Breughel echter te Rome werkte, is moeijelijk te bepalen. Mariette meent dat Breughel er in 1593 moet geweest zijn. En het is vrij aannemelijk dat hij eerst ná zijn terugkeer uit Italië als vrije meester in de confrerie van St. Lucas is aangenomen. In elk geval is 't zeker, dat hij in 1597 in Antwerpen terug was. Rubens werd eerst 't volgende jaar tot de corporatie toegelaten en vertrok eerst in 1600 naar Italië. Men moet dus veronderstellen dat Breughel en Rubens elkaâr kenden en te zamen schilderijen begonnen te schilderen. Er bestaat menig stuk uit Rubens' jeugd dat met bloemen van Breughel versierd is.

gezicht in de omstreken van brugge.

Fluweelen Breughel heeft herhaaldelijk het Aardsche Paradijs geschilderd. Van daar dat men hem soms Breughel van het Paradijs noemt, in tegenstelling met den bijnaam van Helschen Breughel, dien zijn broeder droeg. Nu eens zijn de figuren van Hendrik van Balen - zoo als b.v. in de schilderij op 't Louvre; - dan weêr zijn zij van Hendrik de Klerck - zoo als in het Aardsch Paradijs der Ambrosische bibliotheek; - dan wederom van Rubens.

Wie herinnert zich niet in het koninklijk kabinet van schilderijen op het Mauritshuis te 's Gravenhage het prachtige paradijs, waar 't penseel van Rubens en Breughel zich op zulk eene voortreffelijke wijze vereenigd heeft. Op het eerste plan heeft Rubens de figuren van Adam en Eva en een bruin paard geschilderd dat den hoek van de schilderij beslaat. Adam zit aan den voet van een boom; Eva staat voor hem met hare weelderige vormen en dien onvergelijkelijken rijkdom van

[p. 4]

kleuren, en om het mollige der figuur nog meer te doen uitkomen, ligt zij den arm op en plukt den appel, welken de om de takken van den boom geslingerde slang haar aanbiedt. Beide figuren zijn met bewonderenswaardige zorg, fijnen toets en in meesterlijken toon gepenseeld, gelijk de harmonie der schilderij en de omgeving van Breughel's voortreffelijk schilderwerk dit vorderden; tegen Rubens' gewoonte in, heeft hij, even als Breughel, zijn naamcijfer op het paneel gezet. Duizeude viervoetige dieren en vogels bevolken het betooverend verblijf van den eersten mensch, een uitgestrekten tuin met beekjes doorsneden en bloemengeur bezwangerd. Het hert wandelt er sierlijk rond; de tijgers spelen er met den os, en de leeuw leeft er in vrede met de kudden, die nog zonder herder zijn; de paauw spreidt er op ijdele wijze haar staart voor Eva uit, en de eerste vrouw zet haar voet tusschen hond en kat, alsof ze reeds tusschen trouw en ontrouw aarzelde. Deze schilderij is afkomstig uit het kabinet van den heer Delacourt Van der Voort te Leyden, en werd voor den Stadhouder voor f 7,350 aangekocht.

Ook in het kabinet van den heer D. Neville Goldsmid te 's Gravenhage prijkt een zeer fraai Paradijs van Breughel's hand met figuren van F. Francken.

Fluweelen Breughel huwde te Antwerpen een mooi Vlaamsch meisje, dat door den schilder-dichter Cornelis Schut in fraaije Vlaamsche verzen bezongen is. Uit dat huwelijk werd hem eene dochter, Anna Breughel, geboren, die in de kunstgeschiedenis vermaard is om hare drie beroemde voogden, Cornelis Schut, Van Balen en Rubens, maar vooral omdat ze de eerste vrouw van David Teniers is geweest. Met al de groote schilders van zijn land op zeer vertrouwelijken voet omgaande, was Jan Breughel te Antwerpen bijzonder gezien. Toen Van Dijck die prachtige portrettengalerij van kunstenaars begon, welke Lucas Vorsterman, Pontius, Bolswert en Pieter de Jode gegraveerd hebben, bewees hij Fluweelen Breugel de eer, eigenhandig diens portret te etsen. Dit is eene der faaaiste etsen van Van Dijck. De kop alléen is gemodeleerd; doch deze denkt en leeft. Met een paar trekken en schrappen heeft Van Dijck Breughels portret leven, uitdrukking en karakter gegeven, en dat karakter draagt evenzeer den stempel van goedhartigheid als van adel. Uit den onderlingen gemeenzamen omgang van de schilders der confrerie van St. Lucas kan men zich ligt verklaren dat ze menigmaal een schilderstuk zamen op touw zetten. Rubens was genoeg landschapschilder dan dat hij vreemde hulp noodig had om de achtergronden zijner historische tafereelen te schilderen, doch uit louter verkiezing vroeg hij nu eens Wilden, Van Uden of Fluweelen Breughel om een landschap voor zijne figuren, of een bloemenkrans om zijne madonna's te omlijsten. Van zijn kant deed Breughel menigmaal een beroep op Rubens' penseel, en zoo hij Van Balen 't schilderen der figuren van zijn Paradijs en Rotenhamer der reizigers op zijne Vlugt in Egypte, - in genoemd Kon. kabinet van schilderijen te 's Gravenhage, - opdroeg, was dit volstrekt niet omdat hij onbekwaam was die zelf te schilderen. Dat heeft Breughel voldingend bewezen in zijne Gezigten van Vlaanderen, en in andere bekende kunstukken.

Felibien geeft 1642 als 't jaartal van zijn dood op, en alles wel nagaande, mag men dit als juist aannemen.

't Is moeijelijk te zeggen waarom de kunstvrienden, die vroeger zulk een groote waarde aan de werken van dezen meester hechtten, er van lieverlede afkeerig van zijn geworden. Breughel is ontegenzeggelijk niet vlekkeloos. Met reden verwijt men hem dat hij zich om de luchtperspectief weinig bekommert, zijn verschieten in een te sterk blaauwen toon schildert, zoodat ze niet wijken, en 't rood te veel in zijn figuurtjes laat domineren, hetgeen vermoeijend is voor 't oog, te meer daar zijn groen hier en daar even schel als de toonen van het email is. Doch ondanks deze onvolmaaktheden was Breughel een uitmuntend landschapschilder, die de meest alledaagsche gezigten zeer kernachtig en belangrijk wist te maken.

Naar Charles Blanc.