Middelnederlandsche legenden en exempelen

Bijdrage tot de kennis van de prozaliteratuur en het volksgeloof in de middeleeuwen

[p. 358]

Slot.
De exempelen na de middeleeuwen.

Na de beide inleidende hoofdstukken hebben wij dus getracht den inhoud van de stichtelijke exempelen samen te vatten, de afkomst, het onderlinge verband en de waarde voor de kennis van het Middeleeuwsche geloof te bespreken. De drie laatste hoofdstukken zijn als een aanhangsel te beschouwen en dienen om het overzicht zoo volledig mogelijk te maken. Tot besluit enkele opmerkingen over de latere lotgevallen der stichtelijke exempelen, voorzoover de weinige verzamelde gegevens ons daartoe in staat stellen¹⁾.

In de Noordelijke gewesten werden de Middeleeuwsche wonderverhalen door de hervorming verbannen. De handschriften en incunabels, die de vruchten van de ‘paapsche afgoderij’ inhielden, werden verwaarloosd of gingen verloren, wanneer zij niet als curiositeiten verzameld en bewaard werden. Dat volksdichters ook later ‘exempelen’ gebruikten om hun levenswijsheid te illustreeren, ligt voor de hand: daarvoor behoeft men de werken van Cats maar op te slaan. Deze verhalen dragen natuurlijk een geheel ander karakter: zij herinneren meer aan de exempelen uit het Scaecspel of uit Potter's Minnenloep. Ook in de Zuidelijke Nederlanden had de renaissance aan den smaak der rederijkers een geheel andere richting gegeven. Onder de verhalen in Houwaert's ‘Lusthof der Maeghden’ zoekt men vergeefs de vrome legenden uit het verleden. Zelfs Pater Poir-

1) Voor een opzettelijk onderzoek ontbrak mij de tijd, want daarvoor zou men de devote litteratuur van de 16^de en 17^de eeuw nauwkeurig moeten doorzoeken.

[p. 359]

ters volgt meer het voorbeeld van den Calvinistischen Cats dan de Middeleeuwsch-kerkelijke traditie. Toch zou de gevolgtrekking voorbarig zijn, dat de Middeleeuwsche stof in vergetelheid geraakt was. Er is reeds op gewezen, dat de groote Latijnsche verzameling, het ‘Speculum magnum exemplorum’ in de 17^de eeuw herhaaldelijk herdrukt werd; blijkbaar bestond er dus bij predikers en schrijvers nog behoefte aan dergelijke stichtelijke exempelen. Het komt mij echter voor, dat zij niet zoozeer volkseigendom waren als in de Middeleeuwen; dit is ten minste op te maken uit de 17de-eeuwsche teksten, die ik tot nu toe heb aangetroffen. Vrije bewerkingen en persoonlijke wijzigingen zijn zeldzaam geworden. Men houdt zich angstvallig aan de gedrukte, liefst Latijnsche, teksten. Ook de taal is houterig en mist alle poëzie: het is een echt boekentaaltje, vol pedante participia. Vergeleken bij het naïeve Middelnederlandsche proza maken deze teksten denzelfden indruk als de Beatrijsberijming van pater Vloers naast de mooie Mnl. verzen, of als het smakelooze, vergulde fabriekswerk, waarmee men in de 19^de eeuw de kerken meent te versieren, naast een karaktervol, realistisch gesneden beeld uit de Middeleeuwen.

Van de latere stichtelijke boekjes noem ik er slechts één als voorbeeld, nl. een tractaat getiteld ‘Den Saterdagh van onse Lieve Vrouwe’, ‘beschreven in 't Latijn door F. Augustinus Wichmans’ en in 1633 vertaald. Het aantal exempelen dat de schrijver opgenomen heeft, is niet groot, maar daaronder zijn enkele zeer bekende, o.a. de legende van de ‘Herdersdochter’, ontleend aan het Speculum exemplorum. Het is kort en droog verteld en is niet te vergelijken met de besproken Mnl. redactie¹⁾. Zeer merkwaardig is de volgende uitlating (cap. IX, pag. 210): ‘Ick sal soodanighe exempelen verhalen, die ghenomen zijn uyt gheloofbare Autheurs, ende treffelijcke oude Schrijvers, als uyt Cantipratano, Caesario, Belluacensi, Bonfinio, Costero, Cathechismo historiali, Discipulo, ende meer andere, die dickwils in de Scholen ende Sermoonen gheciteert worden vande Doctoren ende gheleerde mannen / hoe-wel dat de selve Autheurs onder

1) A.w. pag. 289. Nadat de lezer aangespoord is, het voorbeeld van de vrome jonkvrouw voor oogen te houden, volgt deze merkwaardige verzuchting: ‘Maer hedensdaeghs wordender sommighe menschen ghevonden, die te seer neus-wijs ende te hooveerdigh zijn / henselven te goedt kennende, om met dus danighe oeffeninghen besigh te wesen, segghende, dat dit maer Beghijnen ende Nonnen werck en is; maer sij sullen ten laetsten noch eens leeren met hunne groote schade, hoe seer datse verdoolt zijn.’

[p. 360]

de HH. Vaders niet gerekent en worden. Want sommige menschen wordender hedensdaeghs ghevonden die in dese sake te seer neus-wijs zijn, niet willende ghelooven eenighe mirakelen vande H. Moeder Godts, dan alleen de ghene die by de HH. Vaders beschreven staen. Sulcke menschen volghen hier in na de ketters van desen tijdt, die altijdt tot den Bybel beroepen, ende anders niet en willen ghelooven, dan dat in den Bybel gheschreven staet.’ Zou hieruit te verklaren zijn, dat de vertalingen van het Biënboec en Caesarius en dergelijke Dietsche geschriften niet meer gedrukt werden en dat de oude handschriften zoo zelden gelezen en afgeschreven werden? In de Brusselsche bibliotheek vond ik een uitgebreide exempelenverzameling in handschrift, aangelegd in het midden der 17^de eeuw¹⁾. Het is verdeeld in verschillende rubrieken: exempelen vande ghehoorsaemheyt, van de H. Misse, van de H. Moeder Godes ende Maghet Maria enz. Met zorg vermeldt de schrijver de theologische en historische werken, die hij gebruikte, maar nergens blijkt dat hij Mnl. handschriften heeft gekend of mondeling overgeleverde verhalen opteekent.

Hetzelfde geldt van een Gentsch handschrift uit denzelfden tijd (Ms. Gent 1318). Het bevat ‘twaalf mirakelen die geschiet sijn door de hulpe vande h. moeder godes maria, ten opsichte van haere dienaeren, getrocken uyt verscheyde lofweerdige schrijvers,’ geschreven door een zekeren broeder R.M. Om te bewijzen wat ik omtrent de taal van deze 17de-eeuwsche exempelen gezegd heb, laat ik hier een deel van het eerste mirakel volgen, dat tevens door den inhoud een proeve geeft van smakelooze overdrijving:

‘Ten tijde vanden keyser sigismundus, den welcke gestorven is int iaer ons heren 1437, is gebeurt dat een soldaet gequetst sijnde in eenen aenslach ter selver plaetse voor doodt gelaten is, ten tijde dat den selven keyser versch gecomen was, om hem te voegen met het krijghsvolck, het welck over geen sijde der geberghte was. Veel iaeren daer naer, als den keyser met sijnen leger wederom quam in dat geweste, soo hebben sij allegader voorbij treckende, eene schroomelijcke ende klaeghelijcke stemme gehoort, als van eenen die hem beklaeghden, waer af een iegelijck verwondert sijnde, wat dat soude mogen

1) Ms. Br. 14119; waarschijnlijk heeft Ms. Br. 3830, dat ‘Exempelen van lijden ende strangh leven’ bevat, deel uitgemaakt van hetzelfde handschrift. Of dit voor den druk bestemd geweest is, of misschien gedrukt is, heb ik niet na kunnen gaan.

[p. 361]

beteeckenen, heeft den keyser bevolen, datmen soude ondersoecken onder de struycken ende verborgen plaetsen van het bosch, oft men mogelijck iet soude mogen vinden. Men begint van alle canten te soecken ende te doorsoecken ende de soldaten hebben ten lesten een doodt lichaem gevonden, dat seer verrot was, dat de doornen daer ontrent gegroeyt sijnde, het selve over ende doorwasschen hadden, ende het was die stemme van dit doodt lichaem het welcke sij lieden te voren gehoort hadden. Sij hebben terstont beginnen te vragen, wie hij was, ende wat hij begeerden. Vrienden, seyt hij, brenght bij mij eenen priester, op dat ick mijn biechte mach spreken.’ Ik zal den lezer het overige besparen, dat men trouwens licht raden kan: de legende behoort tot de uitgebreide groep, die op blz. 251 besproken is.

Daarentegen ontmoette ik te Weenen een derde, 17de-eeuwsch handschrift, dat waarschijnlijk afschriften van Middeleeuwsche teksten bevat, al is de taal gemoderniseerd en verknoeid¹⁾. Het opschrift luidt: ‘Hier naer volgen goede exempelen, geschiedenissen, visioenen en andersins.’ Meestal zijn de bronnen niet genoemd, maar de exempelen gaan rechtstreeks terug op het Vaderboec, het Passionael, het Biënboec, den Biechtspieghel enz. Aan het slot worden jongere mirakelen verteld, die o.a. in 1625 en 1630 voorgevallen zijn. Onder al deze verhalen leest men het volgende, hoogst eigenaardige exempel: ‘Daer wert eens eenen broeder gesonden om boter te coopen, en comende met de boter voorbij een schare boeren, die al ront dansten, meynende dat sij penetencie deden, dacht: ick wil mede doen, ende namp sijn boter en stack die tussen sijn cappe op sijn borst en begost soo mede te dansen; het dansen gedaen sijnde ginck naert clooster. Den abt vraechden hem: ‘Broeder, waer hebt gij soo lange geweest?’ Hij antworden: ‘Vader, vergevet mij, ick sach de menschen met sulckenen iver penitentie doen en ick heb mede gedaen.’ Den abt seyde: ‘Waer hebt gij u boter gelaten?’ en treckende die wt sijnen boesem, was verandert in een schoon crucifix, dat noch bewaert wort’²⁾. Dit exempel heb ik in het Middelnederlandsch nergens aangetroffen en de bron er van is mij onbekend. Al is het misschien uit een ouder handschrift

1) Ms. Weenen F.C.B. 7905, fol. 111-189. Uit dit hs. zijn in de vorige hoofdstukken hier en daar exempelen besproken o.a. op blz. 45, 205 en 275. Het visioen van Jacomijne Costers, dat voorafgaat, is in Hoofdst. IX genoemd.

2) Ms. Weenen F.C.B. 7905, fol. 122^v.

[p. 362]

overgenomen, toch levert het een aardig bewijs van de kracht der overlevering. In de 17^de eeuw toch zal wel niemand dit verhaal over boeren, die dansende penitencie deden, begrepen hebben. Het wordt echter duidelijk, als wij het naar de 14^de eeuw verplaatsen, toen de secte der dansers zich van Duitschland uit ook over ons land verbreidde en veel aanhang vond¹⁾.

Ongetwijfeld heeft ook de ongeschreven litteratuur de Middeleeuwsche stof eeuwen lang bewaard. Vele plaatselijke legenden, volksverhalen, sprookjes en volksliederen²⁾ klimmen op tot de Middeleeuwen, maar in de meeste gevallen is de geschiedenis moeielijk na te gaan. Het is een ondergrondsche strooming, voor het oog verborgen. Eerst in onze eeuw heeft men er vele opgeteekend, die reeds aan het uitsterven waren. De vraag, wat er nu nog van de Middeleeuwsche exempelen onder het volk voortleeft, kan dus slechts door de folklore beantwoord worden. Een grondige studie van de tegenwoordige legenden en sprookjes zou mij evenwel te ver gevoerd hebben; evenmin lag het in mijn bedoeling te spreken over moderne bewerkingen van deze verhalen. Ik beperkte mij dus tot de Middeleeuwen, in de hoop, dat deze bijdrage ook anderen zal aansporen, om mijn werk te verbeteren en aan te vullen.

1) Zie P. Fredericq: Geschiedenis der inquisitie in de Nederlanden II, 6: ‘De secte der dansers in 1374.’

2) B.v. het lied van de Soudaensdochter en de liederen die over een verbond met den duivel spreken, zooals n^o. 56 en 57 van de Honderd oude Vlaamsche liederen, door Jan Bols uitgegeven (Antwerpen 1897).