'Joseph, een historiaalspel van Jeronimus van der Voort (?)'. In: Jaarboek De Fonteine

Sinnekens, Wachters, Kock en Korenmeeter

In hoge mate onafhankelijk van zijn bron treedt de auteur tenslotte op bij het invoegen van de sinnekensscènes, de wachterscènes en van de scène tussen de Kock en de Korenmeeter. Weliswaar maakt hij van sommige van deze scènes gebruik om informatie te verschaffen over onderdelen van de hoofdhandeling die hij niet rechtstreeks uitbeeldt, maar het is de vraag of ook niet op allerlei andere manieren in de behoefte aan informatie voorzien had kunnen worden. Wat de sinnekens betreft: het is duidelijk dat hun optreden in de eerste plaats een interpretatie vormt van de negatieve krachten die in de hoofdhandeling volgens de auteur hun werk doen. Maar de conceptie van een innerlijk consequent, en tot het einde toe werkzaam negatief streven tegenover een gebeuren waarin aanvankelijk het kwaad lijkt te zegevieren, is de auteur te machtig. Hij past de sinnekens toe op de eerste fase van het verhaal, op het uit de weg ruimen van Joseph. Daar zijn hun namen aan ontleend; men vergelijke de uitspraken van Ruben (vs. 1032) en Schriftuerlijck Bewijs (vs. 2138). Naderhand laat de auteur de sinnekens van paard verwisselen door hen zich te doen concentreren op Putijfaers Wijff - n.b. de enige keer dat ze zich daadwerkelijk met de gang van zaken bemoeien - en hij handhaaft ze vervolgens nog drie scènes-apart lang, zonder dat er nog van een toepasselijkheid ten opzichte van de hoofdhandeling sprake is.

Weliswaar is hun actieradius in het begin al direct verruimd tot het tot ongeloof brengen van Jacob, maar dit wordt niet uitgewerkt, omdat de handeling van het spel zich grotendeels niet in Kanaän maar in Egypte voltrekt en de sinnekens in hun optreden en reacties in de eerste plaats aan dàt gebeuren gebonden blijven. Een en ander heeft tot gevolg: ongerijmdheden als het tot ongeloof zullen brengen van het egyptische volk en het ‘gebrekkige’ inzicht in Josephs bedoelingen met het verstoppen van zijn beker in Benjamins graan-zak.

Het is dan ook zeker geen toeval, dat juist aan die laatste drie scènes-apart door de auteur althans ten dele een satirische functie is gegeven. De sinnekens geven zich over aan betrekkelijk los met de rest van de scène verbonden hekeling van wangedrag in tijden

[p. 71]

van hongersnood, van kostbare modegrillen en van geldzucht. Intussen moet het de auteur tot een verdienste gerekend worden, dat hij hier niet zijn toevlucht nam tot het traditionele opvulmateriaal: wederzijdse beschuldigingen op basis van gegevens uit het oude en nieuwe testament. Hij is er kennelijk niet op uit, de scène-apart kost wat kost een grote omvang te geven.

Die beknoptheid van de scène-apart vormt zeker een positieve bijdrage tot de effectiviteit ervan in dramatisch opzicht. Na de eerste scène-apart (metascène 2), die voornamelijk het karakter van expositie heeft, is direct de tweede (metascène 6) een krachtig dramatisch accent. De hoofdhandeling geeft hier bij uitstek aanleiding tot felgekleurde emoties: de reactie op het slagen van hun opzet en het vooruitzicht op de slag die Jacob geestelijk verpletteren zal. De derde scène-apart (metascène 8) is vrijwel geheel ondergeschikt aan het overbruggen van een temporele afstand, maar de vierde (metascène 11), ofschoon ook daarin de technische functie van het verstrekken van informatie een rol speelt, is dramatisch gesproken zeer geslaagd. De sinnekens zijn, zoals altijd, op hun best als de zaken voor de wind gaan en de toekomst veelbelovend lijkt. Het aardige van deze scène is dat de te verstrekken informatie ook op zichzelf nog weer aanleiding geeft tot ironisch commentaar op het schijnheilige gedrag van Putijfaers Wijff tegenover haar man, terwijl een ander element, dat voor afwisseling zorgt, de obscene grappen zijn, die de sinnekens naar aanleiding van het gebeurde kunnen spuien. Aan deze scène-apart gaat dan vooraf het optreden van de sinnekens rondom Putijfaers Wijff ter voorbereiding van haar verleidingspoging. Ze hoeft niet meer tot een bepaald gedrag te worden overgehaald, en de sinnekens beperken zich grotendeels tot commentaar, dat door het gebruik van verhullende opmerkingen nog weer kan doordringen tot achter de toch alleszins openhartige manier van spreken van Putijfaers Wijff. De reacties op haar refereinstrofen zijn zeer gevariëerd, met een duidelijke climax in de passage waarin ze haar beurtelings bestraffend en aanvurend toespreken (vs. 460-476).

Het is een lijn die gemakkelijk voortgezet kan worden in de pantomimische begeleiding van het hoogtepunt van de scène, de verleidingspoging zelf. De auteur legt hier het lot van zijn spel in handen van de acteurs; voor spelers met mimische gaven en improvisatietalent - en die zijn voor het spelen van een sinnekens-rol vrijwel conditiones sine quae non - is het een spelsituatie om van te likkebaarden.

[p. 72]

De dramatische betekenis van de laatste drie scènes-apart (metascène 15, 22, 29) is veel geringer dan die van de hierboven behandelde. De vijfde scène-apart, die samen met de eraan voorafgaande wachterscène een periode van 8 jaren overbruggen moet, zal voor de tijdgenoten van de auteur, die de hongersnood uit eigen ervaring kenden, een niet gering deel van zijn effect danken aan de hekeling van hen die misbruik maken van de schaarste en aan de demonisch vreugde van de sinnekens over de grote sterfte onder de mensen. In hoeverre de satire op de modegrillen in de voorlaatste scène-apart doel getroffen heeft, is moeilijk na te gaan. De kritiek op de geldzucht in het laatste optreden van de sinnekens is, dunkt me, te weinig concreet om veel effect te sorteren.

De wachterscènes (metascène 14 en 25), hoe aardig ook op zichzelf als komische intermezzo's, maken de indruk van feitelijk overbodig te zijn. De technische functie van de eerste - informatie te geven over het verstrijken van zeven jaren van overvloed - had ook door de erop volgende scène-apart van de sinnekens kunnen worden vervuld. Het is mogelijk dat de tweede wachterscène een rol vervult in het van elkaar scheiden van een momentopname van de reis enerzijds en de aankomst van de broers anderzijds, maar daarmee is de keus voor een wachterscène op deze plaats allerminst verklaard. Veel begrijpelijker is de Kock-en-Korenmeeterscène, die gefundeerd is in de technische functie inlichtingen te geven over het terugleggen van het geld in de korenzakken, een geheim dat inderdaad slechts door de Korenmeeter of door zijn opdrachtgever kan worden verklapt. Het optreden van deze twee figuren is dan uitgebouwd met een kostelijk geruzie over de gezamenlijk leeg te drinken pot bier en met een paar stekelige opmerkingen tegen de misbruiken die in de door Kock en Korenmeeter vertegenwoordigde beroepen voorkomen. Het is dezelfde opzet om het publiek tussen de bedrijven door wat pretentieloos vermaak te verschaffen, die ook in de beide wachterscènes tot uitdrukking komt.

De contrastwerking die van de wachter- en Kock-en-Korenmeeterscènes uitgaat, danken zij voor een groot deel aan de ‘realistische’ typering van de erin optredende figuren: platte taal en een laag-bij-de-grondse conversatie die cirkelt om de onderwerpen eten, drinken, vrijen, slapen. Sporen hiervan zijn ook bij de sinnekens te vinden, waarvan de karakteristiek per traditie aansluit, althans gedeeltelijk, bij die van personages van laag sociaal niveau. Hier tegenover staat dan de, eveneens traditionele, sierlijke en enigs-

[p. 73]

zins gekunstelde wijze van uitdrukken van de personages van de hoofdhandeling, die culmineert in de monoloog met dubbel middenrijm waarin Josephs innerlijke tweestrijd wordt getoond (18c), en in het referein dat Jacobs gevoelens van vreugde en dankbaarheid met aan de psalmist ontleende bewoordingen moet vertolken (vs. 2003 vlg.). Ook het referein dat in de epiloog tussen Simpel Verstant en Schriftuerlijck Bewijs wordt uitgesproken, bevat veel aan de bijbel ontleende elementen, maar daar zijn het verwijzingen die het betoog moeten ondersteunen, en bij Jacob zijn het de beelden, wendingen, gedachten waaruit zijn hele uitdrukkingswijze is opgebouwd. Op minder verheven momenten in de hoofdhandeling is er echter wel degelijk toenadering tot de stijl van de wachterscènes mogelijk; hierbij valt te denken aan het loven en bieden bij de verkoop van Joseph (vs. 206 vlg.).