'Joseph, een historiaalspel van Jeronimus van der Voort (?)'. In: Jaarboek De Fonteine

De personages

Dat de bewerking van de Joseph-geschiedenis als geheel, wat de interpretatie van het verhaal in Genesis betreft, duidelijk het stempel van de auteur draagt, komt, eerder dan in de uitbeelding van de titelpersoon, tot uitdrukking in die van de figuur van Jacob. Telkens weer wordt zijn liefde voor Joseph en Benjamin gereleveerd, wordt de aandacht op zijn kwetsbaarheid door zijn hoge leeftijd gevestigd, wordt er ruimte geschapen waarin Jacob zijn bange voorgevoelens en zorg over het wegblijven van zijn kinderen kan uitspreken, zijn verdriet over het verlies van Joseph, zijn lijden onder de hongersnood, en zijn vreugde en dankbaarheid over het terugvinden van zijn liefste kind. De auteur gaat daarbij herhaaldelijk ver boven de formuleringen uit die hij voor deze gevoelens in zijn bron vond, als hij ze er al vond. Wat hij zelf verzint, getuigt van zijn inleven in het personage, zoals bijvoorbeeld het laten opkomen van schuldgevoelens bij Jacob, wanneer hij Joseph gedood waant (vs. 315-316), en het onder tranen Benjamin nog eens voor het laatst laten omhelzen, voordat het kind naar Egypte afreist (vs. 1355 vlg.).

Ook in gebaar en beweging krijgt de opvatting van de Jacob-figuur vorm: het overeind komen maar niet op de been kunnen blijven als de bebloede rok van Joseph wordt gebracht; het weglopen van het toneel om de discussie over het al of niet meereizen

[p. 65]

van Benjamin te beëindigen (na. vs. 1201) - des te opvallender omdat het anders meestal juist Jacob is, die tot het laatste toe op het toneel blijft -; het overeind komen bij de aankomst van zijn kinderen uit Egypte, maar direct daarop als verpletterd neerzinken bij het bericht dat Joseph leeft; vertaling in mimiek van vs. 1865 ‘ick en weet weer ick loope, slape, ofte wake’. Door Jacob tenslotte op hoogtepunten telkens citaten en wendingen in de mond te leggen uit de bijbel, met name uit het boek der psalmen, verleent de auteur aan het beeld van de oude patriarch dat hij creëert, een grote mate van authenticiteit.

Een tweede figuur die - nog eerder dan Joseph - boven de bron uitgaande aandacht van de auteur krijgt, is Putijfaers Wijff. De schrijver van het spel spitst - heel begrijpelijk - het gebeuren rond Joseph en deze vrouw toe op het slotincident, waarin hij tevens samenvat wat daaraan volgens zijn bron dag in, dag uit, voorafging. Uit een speciale opmerking in het referein van Putijfaers Wijff (vs. 424, 452) zou weliswaar kunnen worden afgeleid, dat zij Joseph haar liefde al eerder heeft getoond, maar haar woorden kunnen bepaald niet opgevat worden als relaas-achteraf omtrent de wijze waarop zij Joseph met verlokkelijke aanbiedingen heeft achtervolgd. Er is weinig variatie in de strofen van haar referein; in alle wordt de sexuele begeerte zeer openlijk beleden, die door haar wordt ervaren als een buiten haar staande macht, waarover zij geen controle heeft. Ofschoon ze ziet dat haar gedrag heel onvrouwelijk is, is ze toch tot elk offer bereid om haar zin te krijgen. Daarom zal ze het Joseph zeggen, hem in de val lokken, want al bemint hij haar niet, hij zal haar toch wel terwille zijn. Dat alles is, tot en met de droom dat zij in Josephs armen ligt (vs. 426-427), heel conventioneel, en de psychologische diepgang van de schildering van dit personage valt dan ook bij die van Jacob in het niet.

Toch doet de uitbeelding van Joseph, zeker in deze crisis, nog weer voor die van Putijfaers Wijff onder. Zijn reactie is zelfs nog minder gedetailleerd dan in de bron beschreven wordt, waar Joseph behalve aan zijn trouw ten opzichte van zijn meester ook nog aan zijn godsdienst een argument ontleent om niet op de avances van Putijfaers Wijff in te gaan. Frappant is het ook, dat de omvangrijkste monoloog die Joseph in de mond wordt gelegd (metascène 9), grotendeels handelt over het lijden van Jacob onder het verlies van zijn kind (vgl. vs. 361 vlg., 367 vlg., 380 vlg.). Twee kansen

[p. 66]

om aan Josephs reacties op het gebeuren aandacht te besteden, nl. als hij in de put zit en, later, als hij in de gevangenis is geworpen op grond van een valse beschuldiging, worden onbenut gelaten. Toch zou de auteur hiervoor niet verder van zijn bron hebben hoeven afwijken, dan hij zich met betrekking tot Jacob permitteert in het afscheidsrondeel tussen deze en Benjamin. Slechts schijnbaar gaat de auteur met Josephs monologen in metascène 18 zijn eigen gang. De onthulling dat Joseph zijn broers direct heeft herkend, zou volgens de bron thuishoren in de voorafgaande scène (17) met de ontmoeting, maar zou daar uitsluitend een plaats hebben kunnen krijgen als ‘terzijde’. Zoals ik al eerder meedeelde, wordt dit door de auteur liefst vermeden. De in de bijbel terloops in de beschrijving van de ontmoeting ingevlochten mededeling, dat Joseph weet wie hij voor zich heeft, wordt daarom in het spel bewaard voor een monoloog na afloop van die ontmoeting. De tweede monoloog in deze metascène (18c) is eveneens grotendeels een zich weer voor de geest roepen van de ontmoeting. De aandacht die aan Sijmeons bevrijding uit de gevangenis wordt besteed en aan zijn reactie erop, vormt wel een schrille tegenstelling tot het totaal ontbreken van enige reactie van Josephs kant, als deze door de Schencker uit de gevangenis wordt gehaald.

De uitbeelding van Josephs broers levert weinig stof tot overdenking op. De oudste zoon, Ruben, speelt de grootste rol, omdat de auteur hem voortdurend gebruikt als woordvoerder voor de hele groep. De omvang van Juda's rol wordt bepaald door het grote aandeel dat de bron hem geeft in twee pleidooiscènes: bij het overhalen van Jacob om Benjamin mee te laten reizen naar Egypte en bij het pleiten voor Benjamins leven tegenover Joseph. Dat de rol van Sijmeon nog iets om het lijf heeft, komt vooral door de betrekkelijk ruime aandacht die deze figuur van de auteur krijgt op het moment dat hij uit de gevangenis wordt gelaten en zijn broers weer terugziet. Isaschar, Sebulon en Levij hebben geen rollen van betekenis; ze vormen de echo van wat de grote broers zeggen. Het is begrijpelijk dat het weinige dat deze drie broers te zeggen krijgen niet nog eens uitgesmeerd is over Gadt, Aser, Dan en Neptalis; en dat het deze vier broers zijn, die dit lot treft, hangt wel samen met het feit dat ze als kinderen van slavinnen achteraan komen in het standaardrijtje van Jacobs zonen (Genesis 35:23-26). Benjamin zegt niet meer dan strikt noodzakelijk is, misschien omdat deze rol door een kind gespeeld moet worden.

[p. 67]

Daar waar op grond van de omvang van de rol differentiatie mogelijk was, bij Ruben en Juda, gaat de auteur niet verder dan wat hij in zijn bron voorgeschreven vond.