Twee zeevaart-gedichten. Deel 2. Apparaat en commentaar

[p. 15]

2 Hymnus, ofte Lof-Gesangh, over de wijd-beroemde scheeps-vaert der Vereenighde Nederlanden

2.1 Titel

Varianten

1650
	hymnus, Ofte Lof-Gesangh, Over de wijd-beroemde scheeps-vaert der Vereenighde Nederlanden. Aenden Goedjonstigen Aenschouwer.] lofzang Van de Zeevaert der Vereenigde Nederlanden.

Woordverklaring

6	Goed-jonstigen: goedgunstige

Commentaar

1-3 ‘Hymnus ofte Lof-Gesangh’ is een genre-aanduiding. In Frankrijk bestond, sinds Ronsards bundel Hymnes (1555), een hele traditie van dit soort lofdichten op filosofische en zakelijke onderwerpen, maar een directe relatie met een bepaalde Franse hymne heb ik niet gevonden. De terminologie ‘lof-sanck - Hymnus’ komt echter ook voor bij Plantijn en Kiliaan en wordt gehanteerd door Jan van der Noot in zijn Lofsang van Braband. Hymne de Braband, die beïnvloed is door Ronsards Hymne de France.¹

6 ‘Aenden Goed-jonstigen Aenschouwer’: het gedicht moet oorspronkelijk geschreven zijn bij de prent 'slans welvaren, die uitgegeven is door Abraham de Koninck (zie afb. 1).² Op verschillende plaatsen in het gedicht wordt naar deze prent verwezen (zie het commentaar bij r. 66-76, 125-129 en 325-328).

1 Plantijn, Thesaurus, s.v.; Kilianus, Etymologicum, p. 289; Van der Noot, Lofsang van Braband, p. xvi-xxi.

2 De Vries, ‘Het portret van Willem Barentsen’, p. 114-116.

2.2 Inleiding (‘Exordium’), r. 1-12

Varianten

1650
1	Bondigh] Vereenight

[p. 16]

2	u] uw
3	u] uw
4	geeft,] geeft;
5	Gedooght,] Gedoogh
	verbreden,] verbreden;
6	den] de
	u Scheep-rijcke Steden,] uw scheeprijcke steden.
7	o Admirael] ô Amirael
8	van 't lazurigh] van het blaeuwe
9	Mijn reyse gunstigh zijt:] Begunstigh mijne reis,
10	Ancker] ancker
12	Altaer plat] Outerplat
	Wieroock voen] wieroock voên

Woordverklaring

1	Bondigh: verbonden, verenigd
	percken: gebieden, streken
2	vlercken: hier overdrachtelijk gebruikt voor de schepen, die opgevat worden als de vleugels van de Nederlanden
3	Aerden-kloot: aardbol
	Meyr-minnen: nl. de zeelui
4	daer: waar
	dy: u
5	verbreden: verbreiden, rond vertellen
7	Admirael: nl. God
8	lazurigh: blauwe
	stiert: (lett.: stuurt) hier: regeert, voert (nl. ‘de toornen’)
9	Mijn reyse: nl. het schrijven van het gedicht
	met verblyden: in blijdschap
11	nau: nauwelijks
12	Altaer plat: (de platte bovenkant van) het altaar voen: voeden

Commentaar

1-12 Inleiding (‘exordium’). De dichter trekt eerst de aandacht van de lezer door te wijzen op het belang van het onderwerp (r. 1-6), waarbij hij deze tevens informeert over de aard daarvan (r. 5-6). De welwillendheid van de lezer wordt vervolgens gewonnen door God aan te roepen om steun, een zgn. ‘invocatio’ (r. 7-12).

1-6 De prent 'slans welvaren (zie afb. 1) is opgedragen aan de admiraliteitscolleges van Holland, Zeeland en West-Friesland en aan Maurits als admiraal-generaal. Deze colleges, die ressorteerden onder de Staten-Generaal en geleid werden door Maurits, waren opgericht om de gewestelijke samenwerking op het gebied van het zeewezen te bevorderen. De verbondenheid van het toenmalige Nederland vond daarin, idealiter, bij uitstek zijn uitdrukking.¹

De beschrijving van het ‘Bondigh Nederland’ als een gevleugelde figuur die over de wereldzeeën zweeft, is ook qua vorm bedoeld om de aandacht te trekken. Hij lijkt op het soort allegorische voorstellingen dat

1 Fruin, Geschiedenis der staatsinstellingen, p. 200-202; De Jonge, Het Nederlandsche zeewezen, dl. 1, p. 193-203.

[p. 17]

in de 16de en 17de eeuw zo geliefd was. Op de prent wordt het allegorisch voorgestelde zeevarende Nederland geflankeerd door gevleugelde figuren die mij nog het meest aan de Faam doen denken, maar die in plaats van de daarvoor geijkte bazuin een spandoek vasthouden met de afbeeldingen van beroemde zeelieden en hun geboorteplaatsen. Ik heb de indruk dat Vondel deze figuren min of meer contamineert tot één gestalte. Het enigszins plechtige ‘dy’ in r. 4 zou dan verklaard worden door het feit dat het op deze, godin-gelijke, figuur betrekking heeft.²

7-12 Zowel de aanroeping van God, als de voorstelling van het gedicht als een zeereis is een bekend literair motief dat bijzonder geëigend werd geacht voor het ‘exordium’.³ In dit gedicht is het motief van het gedicht als zeereis natuurlijk extra functioneel. Vondel ontleent beide aan Du Bartas, en wel aan de openingsregels van de Premier Jour van de Premiere Sepmaine:

Toy qui guides le cours du ciel porte-flambeaux,

Qui, vray Neptune, tiens le moite frein des eaux, (r. 1-2)

en aan enkele verzen uit het begin van Eden (de Premier Jour van de Seconde Sepmaine):

Mais, ô pilote sainct, tu feras que j'arrive
Au port de mon desir, où, tout moite, je veus
Celebrer ta faveur, et te payer mes voeus. (r. 14-16)⁴

Daarnaast is in r. 8 ook invloed te bespeuren van Van Borsselens Strande, r. 3, waar hij Neptunus aanspreekt met de woorden:

Vorst des asuren Velds, loss' eens den natten toom,⁵

Vondel bedoelt met ‘Admirael’ (r. 7) echter niet Neptunus, maar, net als Du Bartas, God. Elders gebruikt ook Du Bartas ‘Admiral’ voor God.⁶

2 Lausberg, Handbuch der literarischen Rhetorik, dl. 1, par. 271 (p. 153-155). Zie voor de Faam: Timmers, Symboliek en iconographie, nr. 1894. Wat het gebruik van ‘dy’ betreft, zie: Hermkens en Van de Ketterij, Grammaticale interpretatie, par. 2.3.2. (p. 89); en WNT, dl. 3.2., kol. 3525-3526. Ik dank mevr. M.A. Schenkeveld-van der Dussen, die mij op het iconografische gehalte van deze passage opmerkzaam maakte.

3 Zie resp. Quintilianus, Institutio Oratoria, X.i. 48; Curtius, Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter, p. 138-141, 435 en 455; Arbusow, Colores rhetorici, p. 102 en 106-108.

4 Du Bartas, Works, dl. 2, p. 195, en dl. 3, p. 1.

5 Muller, De dichtwerken van Philibert van Borsselen, p. 15.

6 Du Bartas, Le Troisieme Jour van de Premiere Sepmaine, r. 62. In: Works, dl. 2, p. 268.

[p. 18]

2.3 Stelling (‘Propositio’), r. 13-76

Varianten

1650
13	Doen] Toen
	hadde] had
14	Vogelen] vogelen
	d'ongetemde Dieren] ongetemde dieren
15	mee] meê
16	Visschen vander Zee] visschen van der zee
18	Beryden, half beangst,] Berijden half beangst
	Boomen] boomen
19	Vlot] vlot
	schorssen] schorssen,
20	dorst,] dorst.
21	Barck] barck
	Bocken-leder] bockenleder,
22	vremd te gaer] vreemd te gaêr
23	de Visch] den visch,
24	haren] hunnen
25	des menschen] der menschen,
26	zynes lijfs, in zijn] van hun lijf, in hun
27	selven] zelve
28	ontbreeckt?] ontbreeckt,
29	soecken,] zoecken
30	't Gene ons Climaet] 'tGeen ons gewest
31	doots] Doots
	op geblasen Meer] opgeblazen meer
32	vande] van de
	weer] weêr
34	leven,] leven.
35	al is] als in (zetfout)
36	graf,] graf:
37	verschil, oft] geschil, of
38	inder Aerde, oft inde Zee] in der aerde, oft in de zee
40	Leen] leen
41	rept'] rept
43	Mast,] mast:
44	Die,] Die
	Wouwe-steert het roer] Wouwesteert, het roer,
45	Den eenen 't ancker smeed, die, draeyt de Kenpsche zeelen,]
	Een ander 't ancker smeed, die draeit de Hennepzeelen,
46	Zeyl] zeil
47	nat] nat,
48	alderhande] allerhande
49	nutten kunst,] nutte kunst
50	Egyptenaren:] Egyptenaren,
51	Meyr] meir
52	Oorlooghs-heyr] oorloghsheir
53	Rijcken] rijcken
54	Scepter] scepter

[p. 19]

55	Dit's wel den eersten Prince oft Coningh die de Zeen]
	Dit is wel d'eerste Prins of Koning, die de zeen
56	Peerd] paert
	bereen] bereên
57	Tourts] torts
59	voorts] voort
61	En wie erkendt doch niet den grooten heyl en zegen,]
	En wie bekent toch niet de welvaert en den zegen,
62	werd] wort
	verkregen,] verkregen.
63	borst.] borst
64	Werd yder Dorp een Stadt, elck Reeder eene Vorst,]
	Word yder dorp een stadt, elck reeder wort een vorst,
65	Marckten] marckten
67	Wiens voorste Zee-ste'en] Wier voorste zeesteen,
	na] naer
69	Toornen] toornen
70	Land, uyt Poelen, en Morassen,]
	lant, uit poelen en morassen;
71	Amsteldam] Amsterdam
72	't Haringh-rijck, 't kloeck Middelborgh] Haringrijck, kloeck
	Middelborgh,
73	Vlissingh, 't wel] Vlissing, wel
74	aen, door d'ongebaende] aen door ongebaende
75	Peerlen kreyts voornamelijcken] peerlen kreits voornamelijck en
76	ofte aldermeest] of allermeest
	Zee-vaert deses Lands] zeevaert dezes lands

Woordverklaring

13	Doen: toen
	bestieren: bestuur (zelfst. gebruikt werkw.)
17	haest: snel
19	van schorssen al bemorst: helemaal bedekt met schors
20	zich [...] geven: zich begeven
21	Die: aanwijzend voornaamwoord
	Barck: (roei-)boot
22	te gaer: tezamen, aaneen
	vast: voortdurend
	golfden: golfde, deinde
23	Want: net
26	nootdruft zynes lijfs: de noodzakelijke levensbehoeften
	in zijn behoeflijckheden: voor wat betreft zijn behoeften
27	vernoeght: tevreden
33	stouten: stoutmoedige
34	na: naar
35	straf: grimmig
40	selfs: zelf
41	van stonden aen: aanstonds
42	klutst: hamert
43	ten wolcken: tot de wolken
44	Wouwe-steert: nl. het roer dat de vorm heeft van de staart van een Wouw (Kiekendief)

[p. 20]

45	Kenpsche zeelen: touwen of kabels van hennep
46	bevelen: toevertrouwen, overgeven (nl. aan de winden)
48	flucx: snel
49	kunst: kunde, vaardigheid
	haest: weldra
	nieuwe maren: nieuwstijdingen
50	Sesostris: Ramses II
51	't Arabisch Meyr: de Perzische golf (zie: Diodorus of Sicily, dl. 1, p. 191 aantek. 1)
52	Indus: India
57	Tourts: toorts
	geluchtet heeft: licht heeft gegeven
58	Turrhenen: Etrusken (ook: Tyrrhenen)
59	Tyriers: de bewoners van Tyrus, havenstad in het toenmalige Phoenicië, tegenwoordig Libanon
64	Werd: wordt
66	zuldy: zult ge
67	voorste: voornaamste
	na: naar
	afgemaelt: afgebeeld
68	gesicht: blik
	bestraelt: bekijkt; nl. met een ‘straal’ van de ogen (zie: Van Beverwijck Schat der Ongesontheydt, dl. 2, p. 4)
69	gewassen: gegroeid
75	kreyts: kring
	voornamelijcken gants: in de allereerste plaats (lett. geheel in de eerste plaats)

Commentaar

13-76 Stelling (‘propositio’). In deze passage geeft Vondel eerst het universele en historische perspectief van waaruit zijn onderwerp begrepen moet worden. Immers, de lofwaardigheid van de Nederlandse zeevaart wordt versterkt als aangetoond wordt dat de zeevaart in het algemeen een lofwaardige zaak is. Zo worden de ontstaansgronden van de zeevaart behandeld (r. 13-40), vervolgens de uitvinders (r. 41-48) en tenslotte de gebruikers (r. 49-60), waarbij de eindconclusie direct aansluit (r. 61-65). Daarna wordt de Nederlandse zeevaart genoemd als voorbeeld van deze lofwaardigheid (r. 66-76). Het is deze laatste stelling waarvan de rest van het gedicht de bewijzen zal moeten leveren.

13-40 Vondel ontleent deze passage voor een groot deel aan Polydorus Vergilius' De Inventoribus Rerum, waarvan in 1612 een Nederlandse vertaling was verschenen onder de titel Waerachtige Beschryvinghe. Inhoudende wie de eerste Autheuren ende Vinders aller verscheyden Consten, Inventien, ende Hantwercken zijn gheweest. Daarin lezen we:

Wie en soude niet billick bestraffen de stoutheyt ende curieusheyt der menschen, naedemael dat wy sien, dat sy sich binnen hare palen niet en hebben connen houden? Ende al hadde Godt de Heere hem overvloedelijck versien soo brenght de mensch nochtans hem selven in groote dangier ende perijckel. Want hy hadde den

[p. 21]

menschen het aerdtrijcke ghegunt ende ghegheven, als een vast ende bequaem element om ons te draghen, maet het schijnt, dat de mensche noch daer toe de Hemel ende de Zee wil hebben ende innemen. [...] Sietmen nu niet dat de onversadelijcke begeerte van het goedt, den mensch op een swack hout sich verlatende, niet alleen de Zeeen doet door ploegen, maer oock bynaest bewoonen?

Als Vondel geeft hij de schuld aan het geld:

[...] die der menschen verderffenisse, voedtsel gheeft tot de giericheydt, dat sy hen om die te vercrijgen, over de wilde Zee in duysent perijckelen begheven.¹

Wat bij Polydorus ontbreekt, is de expliciete vermelding van de visserij en de oudste primitieve vaartuigen (r. 15-24). Dat laatste heeft Vondel overgenomen uit Van Manders Wtlegginghe, en singhevende verclaringhe, op den Metamorphosis Publij Ovidij Nasonis (1604):

[...] de Griecken [...] plochten te varen met cleen schuytkens en scheepkens, diese van uytgeholde Boomen maeckten, sommige met wel t'samen gebonden schorssen, ander met leer van Beesten op hun wijse toeghemaeckt [...]²

De informatie is afkomstig uit Plinius' Naturalis Historia. De in 1610 verschenen Nederlandse vertaling schrijft:

[...] te voren plachtmen op Vlotten te vaeren [...]. Op de Engelsche Zee gebruycktemen noch onlancks groote wijde Backen, met Leer ouertoogen.

De vermelding van vlotten en het gebruik van het woord ‘Backen’ wijzen er op dat Vondel (die spreekt van een ‘Barck’, r. 21) deze tekst mogelijk ook in handen heeft gehad.³

41-60 Ook hier is er weer voornamelijk sprake van ontlening aan Polydoms Vergilius, die schrijft:

Maer ick achte, dat wy met beter waerheydt, den eersten Autheur Noe moghen stellen [...]. Dese Arcke wat is het anders gheweest als een Schip, ende een forme ende exempel den naecomelinghen, om allerleye soorte van Schepen te bouwen?
[...]
Tibullus, die eyghent dit den Tyriers Eleg. 7 [...]. Om de oorsaecke soo ick achte, dat, ghelijck Strabo ghetuyght, de Tyriers in het varen seer beroemt ende expert zijn geweest.
[...]
Diodorus lib. 1 die seght, dat Iason eerst een Langh Schip heeft ghemaeckt, dewelcke Sesostris den Coningh van Egypten eerst ghebruyckt heeft [...]
De Riemen hebben eerst de Copae gevonden, de Seylen Icarus [...]. Den mast heeft eerst ghemaeckt Daedalus [...]. De Tyrrhenen den Ancker. Den Roer aen het Schip, daer mede het gheheele Schip gheregiert wordt, dat heeft Tiphis, soo Plinius verhaelt, eerst gheleerdt van den voghel dat een Kiekendief ofte Wouwe ghenoemt wordt [...]⁴

De details over de tochten van Sesostris zijn echter afkomstig uit het werk van de klassieke geschiedschrijver Diodorus Siculus. Ik citeer uit de moderne Engelse vertaling, want ik heb niet weten te achterhalen van welke bron Vondel gebruik heeft gemaakt:

1 Polydorus Vergilius, Waerachtige Beschryvinghe, III.15, p. 311-312.

2 Van Mander, Wtlegginghe, p. 59 recto. Hans den Haan wees in zijn artikel ‘Nogmaals Vondel en Tomasso Garzoni’ (p. 10-11) al op het werk van Polydorus Vergilius en op Van Manders Wtlegginghe als bronnen van deze en de volgende uitvinderspassages van de Hymnus.

3 Plinius, Naturalis Historia, VII.lvi.206. De Nederlandse tekst in Plinius, Boecken en Schriften, p. 129. Boten van uitgeholde boomstammen vermeldt Plinius in VI.XXVI. 105 (India) en XVI.lxxvi.203 (Germaanse landen).

4 Polydorus Vergilius, Waerachtige Beschryvinghe, III.15, p. 314-316.

[p. 22]

Then he send out a fleet of four hundred ships into the Red Sea, being the first Egyptian to build warships, and not only took possession of the islands in those waters, but also subdued the coast of the mainland as far as India, [...] he even passed over the river Ganges and visited all of India as far as the ocean [...]. In the same way he brought all the rest of Asia into subjection [...], after concluding his campaign in nine years, commanded the nations to bring presents each year to Egypt [...], while he himself, [...], returned to his country, having accomplished the greatest deeds of any king of Egypt to his day.⁵

61-65 Wat het nut van de zeevaart betreft, noemt Vondel: de bloei van steden, de rijkdom van de ondernemers en de bevoorrading van onvruchtbare gebieden. Dit zijn sinds Aristoteles' Politica vanaf de 13de eeuw het Westeuropese denken over de handel begon te beïnvloeden, de vaste elementen daarin. Zo schrijft Thomas van Aquino in navolging van Aristoteles in zijn Summa Theologica, dat men handel kan drijven om te voorzien in de natuurlijke levensbehoeften, of om winst te maken. Het eerste is vanzelf goed, maar bij het tweede hangt de morele waardering van de handel af van de wijze waarop de verkregen rijkdom gebruikt wordt.⁶ Aan het slot van het gedicht zal blijken dat Vondel wat dat laatste betreft een nogal extreme positie inneemt (zie het commentaar bij r. 371-400).

66-76 Als voorbeeld van de welvaart en rijkdom die de zeevaart brengt, worden vervolgens de Nederlanden aangevoerd. De formulering van deze specifieke stelling van de lofwaardigheid van de Nederlandse zeevaart is duidelijk afgeleid van de prent waarbij het gedicht is geschreven. Vondel zegt dat trouwens met zoveel woorden (r. 67-68).

De zeesteden die op de prent zijn afgebeeld zijn de zetels van de admiraliteitscolleges: Amsterdam (Noord-Holland), Rotterdam (Zuid-Holland), Enkhuizen (West-Friesland; overigens beurtelings om de drie maanden met Hoorn), en Middelburg (Zeeland). Daarnaast wordt dan nog Vlissingen genoemd als ‘prinsenstad’: Maurits, de admiraal-generaal, was markies van Vlissingen. De silhouetten van de steden vertonen inderdaad de torens die uit het vlakke land of uit een voorgrond van water omhoog rijzen (zie afb. 1).

De belangrijkste taken van de admiraliteitscolleges waren de verdediging van de kusten en havens, de bescherming van de handelsvaart en de heffing van de ‘convooien’ en ‘licenten’: de in- en uitvoerrechten die geheven werden om de oorlog ter zee te bekostigen.⁷ De twee aspecten die hierin te herkennen zijn: de maritieme oorlogvoering en de handelsvaart, vinden we het hele gedicht door terug.

5 Diodorus of Sicily, I.lv.1-10 (dl. 1, p. 190-195).

6 Thomas van Aquino, Summa Theologica, II.II.qu.77, art. 4. Vgl. Aristoteles, Politica, I.iii. 15-20 en VII.v. 4-5.

7 Fruin, Geschiedenis der staatsinstellingen, p. 200-202; De Jonge, Het Nederlandsche zeewezen, dl. 1, p. 280-290.

[p. 23]

2.4 De geschiedenis, r. 77-136

Varianten

1650
77	Oorloge] oorlog
78	Steden] steden
	Reede] reede
83	roem,] roem
84	inden strijd.] in den strijt:
86	Bond-genoodschap] bondgenoodschap
	weerd] waert
88	vande Kroon] van de kroon
90	eenen Swager] een zwager
	Schoon-vader,] schoonvader.
94	Bergh] berg
96	Landen] landen
	hare] hunne
97	Carolus (genaemt)] Karel zelf, genoemt
99	Tot] Te
	erkent.] gekent;
100	Wiens] Wien
	zelfs] zelf
102	Zo andere] En andre
	geerne,] geerne;
103	den Kleefschen] de Kleefsche
104	Europam] Europa
105	selve] zelfs
	vander Eerde] van der aerde
106	'tstael van zynen sweerde,] 't stael van zijnen zwaerde;
107	graf] Graf
108	Kroon, den Tytel, en den Staf] kroon, den tytel en den staf
110	Krygen,] krijgen
	aen-brochten,] aenbrochten;
111	vergeefs] vergeefs,
112	Philippum synen Sone, en een'gen Erfghenaem]
	Filippes zijnen zoon, en eengen Erfgenaem,
114	kop, 'tbeheerschen] kop 't beheerschen
115	lange] lang
116	forts] fors
	Spaensche] Spaensch

[p. 24]

117	Zoone] zoon wel
119	slachtet] slacht het
	Ros] ros
121	spoors, den] spoor: de
122	vande velden,] van de velden.
123	Den Ridder light vertreen, vermeestert t'sijnder spijt,]
	De Ridder light vertreên, vermeestert t'zijner spijt:
124	Hengst, de Hengst] hengst, de hengst
125	Brugh] brug
	Orangien] Oranje,
126	Spangien,] Spanje;
127	Amsteldam] Amsterdam
128	den] de
129	't kloeck] kloeck
132	veertigh Iaer'ge Crijgh.] Nederlantsche krijgh,
133	Crijgh,] Krijgh
	den lesten] het leste
134	Thresoor] thresoor
	Westen.] Weste,
136	eynd'lijck] eindlijck

Woordverklaring

77	Van ouder tyden: van ouds her
	staegh: onafgebroken, altijd
79	goed-jonstigh: goedgunstig
81	neffens: benevens, behalve
	tribuyts: belasting (2e nv.)
82	gehulde: ingehuldigde
87	Twee Diederijcken: Dirk I, graaf van Holland (?-939?) (zie: Duym, Oudt Batavien, p. 53: ‘Diederick den eersten [...] troude tot zijn Huys-vrouwe de Dochter van Puppijn die een Soon was van Karel, ghenaemt de groote’); en Dirk II, graaf van Holland (?-988) (zie: Duym, Oudt Batavien, p. 54: ‘Diederick de tweede [...] hadde voor zijn Huysvrou ghetrout de Dochter van den Coninck Lodewijck van Franckrijck Hildegardis gheheeten’)
	ymmers: althans
88	eer: eertijds
89-90	Arnolf de derde: Arnulf III, graaf van Holland (?-993) (zie: Duym, Oudt Batavien, p. 57: ‘Arnovdt, den eersten van dien naem, [...] hadde in den jare 980. getrout tot sijn Huysvrouwe Lutgardis een dochter van Romanus Keyser van Constantinopelen, Suster van Thophanis Huysvrou van Otto de tweede van dien naem, Keyser van Roomen’)
91	Wilhelm: Willem II, graaf van Holland (1227-1256) (zie: Duym, Oudt Batavien, p. 98: ‘Willem, den tweeden van dien naem [...] twintich jaren out zijnde, is met ghemeender stemmen der Cor-Vorsten ghecoren tot een Roomsch Coninck’)
92	Beroepen: benoemd, hier toch meer: uitgeroepen, gekozen
97-98	den Rijcke Des Keyzerlijcken stoels: lett. het rijk van het keizerlijk gezag, nl. het Duitse keizerrijk

[p. 25]

99	Tot synen tyden: in zijn tijd (WNT, dl. 17.1, kol. 1610-1611)
	mogentheyd: macht
100	Clement: Paus Clemens VII
101	pratte: trotse
	Coningen van Vranckrijck, en Naveerne: nl. François I en, naar ik vermoed, Hendrik II van Albret, koning van Navarra
102	Zo: evenals
103	den Kleefschen Vorst: nl. Willem II van Gulik (1516-1592)
105	selve: zelf
107	als Monarche: heerser, in dit geval: koning
	't driemael Heyligh graf: het graf van Christus in Jeruzalem
109	geproeft: ondervonden
111	niet vergeefs: niet om niets (Mnl.Wb, dl. 8, kol. 1763, sub 2)
113	den Iber: nl. Spanje
115	lange [...] niet: helemaal niet
116	forts: streng
	gebied: bestuur, gezagsuitoefening
	als: zoals
117	haest: weldra
118	beveeld: overgeeft, toevertrouwt
119	slachtet: volgt na, doet als
121	mach: kan
	gelden: zich doen gelden
122	den sleutel vande velden: de toegang tot het vrije veld
123	Ridder: hier: berijder
	vermeestert: overmeesterd
125-126	daer [...] Langhs over: waarlangs (Willem van Oranje keerde in 1572 over de Zuiderzee terug in de Nederlanden; hij landde in Enkhuizen)
126	schut: weerstaat
133	die waeghde tot den lesten: die tot op de laatste cent op het spel zette
134	Thresoor: schatkist
	van Oosten, en van Westen: nl. van de rijkdommen uit Oost-Indië en uit West-Indië
135	verpandet: zijn bezittingen verpand voor leningen
	verschuld: onder de schulden

Commentaar

77-136 De geschiedenis. Als bewijs van de lofwaardigheid van de Nederlandse zeevaart geeft Vondel eerst een uitvoerig historisch exposé, dat aangeeft dat de Nederlandse vorsten altijd hun aanzien aan de handelsrijkdom van deze gewesten te danken hebben gehad (r. 77-96), en dat uitloopt op een rechtvaardiging van de opstand (r. 97-124). Vervolgens wordt weer teruggegrepen op de prent en worden de samenwerking van de admiraliteitssteden en hun handelsrijkdom aangevoerd als de oorzaken van het succesvolle verloop van de vrijheidsstrijd (r. 125-136).

[p. 26]

77-96 Het eerste deel van het historische overzicht is, vanaf r. 84, ontleend aan Hugo de Groots Tractaet van de Oudheyt vande Batavische nu Hollandsche Republique, de in 1610 verschenen vertaling van zijn in datzelfde jaar gepubliceerde Liber de Antiquitate Republicae Batavicae. Weliswaar geeft De Groot niet de zeevaart op als oorzaak van het aanzien van de Hollandse graven, maar de goede bestuursvorm, maar dat verhindert Vondel niet zijn betoog letterlijk over te nemen:

[...] Hier uyt zijn ghevolght de goede successen van Oorloghen: hier uyt is ghekomen dat dese natie ghelijck sy eertijdts Bontghenoot der Romeynen was gheweest, alsoo daer nae, hoewel kleyn zijnde, tot groote vrundtschappen wierdt aenghesocht. Dit thoonen de Tractaten van verbont. Dit thoonen de Huwelijcken. Terstont in den eersten oorspronck des Graefschaps zijn twee Diedericken, soo immers ghelooft werd, Swaghers gheweest der Coninghen van Vranckrijck. Arnulf de derde Graef hadde tot een Huysvrouw een Dochter van den Keyser van Constantinopelen, wiens Suster aen den Keyser van Duytschlandt ghetrouwt was [...] Willem de tweede van dien naem Graef van Hollandt is selfs tot het Duytsche Keyserdom gheroepen [...]¹

Zelfs de aarzeling inzake het koninklijke zwagerschap van de beide Diederiken neemt Vondel over.

97-124 Het vervolg van het verhaal, de regeringen van Karel V en Philips II en de opstand, komt niet uit De Groot, hoewel die ook daarover handelt, maar uit de meest uitvoerige publikatie die tot dan toe over de recente geschiedenis was verschenen, de Commentarien ofte Memorien vanden Nederlandtschen Staet, Handel, Oorloghen ende Gheschiedenissen van onsen tyden van Emanuel van Meteren.

Ook hier valt op hoe letterlijk Vondel zijn bron volgt. Van Meteren schrijft dat Karel in 1519 gekozen werd tot ‘Keyser, ghenaemt Carolus de vijfde [...]’² (vgl. r. 97). Over zijn wapenfeiten luidt het:

Hy heeft groote victorien ghehadt, ende ghevangen ghenomen den Paus Clement, den Coningh van Vrancrijck Fransoys, den Coningh van Navarra, den Hertogh van Sassen, ende de Landtgrave van Hessen. Den Hertogh van Cleve, met meer andere van minder qualiteyt, hebben hem voetval ghedaen. America, Africa ende Asia, hebben zijn wapenen ghevoelt: oock in Europa den Turck, Italien, Vranckrijck, ende boven al de Duytschen [...]³

Zijn koningschap van het Heilig Graf wordt vermeld naar aanleiding van het huwelijk van Philips II, aan wie Karel die titel dan overdraagt.⁴ De vermaning aan zijn zoon komt uit de toespraak die hij hield bij zijn troonsafstand. Daarin zei hij o.a.:

[...] dat hem een Prince te rechte magh rijck achten, die rijcke Ondersaten heeft, [...] ende dat het beter is der Onderdanen herte met liefde te gewinnen, dan die te houden in strengh ontsagh [...]. Ende insonderheyt, dat hy in den toom houden soude den natuerlijcken hooghmoet van de Spaengiaerden, de welcke, niet ghebreydelt zijnde, soude moghen veroorsaken de bederffenisse van zijnen state in de Nederlanden: want hoewel sy alomme ghewoon waren te heerschen ofte te gebieden, dat nochtans de Nederlanders t'selve van hunlieden niet en souden begeeren te lijden.⁵

1 Ik gebruikte de uitgave uit 1641: Van de Oudheydt der Batavische nu Hollandsche Republique, p. 33.

2 Van Meteren, Commentarien, Boeck 1, p. 9 verso.

3 Van Meteren, Commentarien, Boeck 1, p. 11 verso.

4 Van Meteren, Commentarien, Boeck 1, p. 13 verso.

5 Van Meteren, Commentarien, Boeck 1, p. 14 verso.

[p. 27]

De onderdrukking onder Philips II van ‘rechten, en geweten’ door ‘'t uytheemsch bloed’ (r. 118) wordt door Van Meteren verderop uitvoerig behandeld.⁶

Op dit emotionele punt in zijn relaas, het uitbreken van de opstand, komt Vondel met een literair middel, een vergelijking (r. 119-124). Het beeld van het paard dat zijn berijder afwerpt, ontleent hij aan Du Bartas' Vocation (de Troisieme Jour van de Seconde Sepmaine). De Franse dichter gebruikt het beeld daar, heel wat minder krijgshaftig, om zijn muze aan te sporen:

[...] comme un genet d'Espagne
Qui, rompant son licol et ses fers empeschans,
A brusquement gaillard gaigné la clef des champs, (r. 10-12)⁷

125-136 Ter afsluiting worden de vijf steden van de prent nogmaals opgevoerd, nu, zo goed en zo kwaad als dat gaat, met vermelding van hun specifieke aandeel in de strijd. Gezien het voorgaande kunnen we wel aannemen dat ook hier het werk van Van Meteren de zakelijke informatie heeft geleverd, al ontbreken woordelijke parallellen en al waren de genoemde feiten - de terugkeer, in 1572, van de Prins van Oranje in de Nederlanden via Enkhuizen⁸ en de financiële noodsituatie van de Spaanse koning die hem noopte tot het bestand⁹ - ook zo wel bekend genoeg.

6 Van Meteren, Commentarien, Boeck 1, p. 24 verso.

7 Du Bartas, Works, dl. 3, p. 199. De woordelijke overeenkomst laat er geen twijfel over bestaan dat Vondel het beeld inderdaad aan Du Bartas ontleent. Het komt echter vaker voor, ook in toepassing op de opstandige Nederlanden. Zo in het pamflet Een visioen in den Droom van 1614 (Knuttel, Catalogus, dl. 1, nr. 2107b; en de latere herdrukken, nrs. 2175-2176), waarin de Nederlanden eveneens worden voorgesteld als een paard dat zijn meester heeft afgeworpen ‘om dat hy den toom al te cort hielde, ende evenwel bloedige sporen gaf, enz.’ (p. A 2 recto) (op deze parallel werd al gewezen door Molkenboer, De jonge Vondel, p. 235).

8 Van Meteren, Commentarien, Boeck 3, p. 75 recto.

9 Van Meteren, Commentarien, Boeck 16, p. 73 recto en Boeck 18, p. 144 verso-145 recto.

2.5 De oorlog, r. 137-188

varianten	1650
	138	bevoeren,] bevoeren:
	139	Havens op haer] havens op hun
	140	ghetij,] gety;

[p. 28]

	142	haer] hen
	145	'tOneyndelijck] 't Oneindelijck
		Kielen] kielen
	146	inden] in den
	148	besloegh,] besloegh. (zetfout?)
	149	Behalven] Behalve
	150	seffens] effens
		Anckers lichten t'samen,] anckers lichten t'samen;
	152	Westen] Weste
	154	vande] van de
	155	Quinti Soone alree] Karels zoon alreê
	160	bien] biên
		slaen,] slaen:
	162	weerbaer Schepen] weerbte schepen
	163	Vaten] vaten
	164	noot,] noot:
	165	Buyssen staen, de Krabbers, en de Booten]
		buissen staen, de krabbers en de booten
	166	Visch-vangh] vischvang
		vlooten,] vlooten:
	167	laet de Binnen-vaert] zwijg de binnevaert
		Stadt] stadt
	168	Meyr] meir
	169	Van Heuden, Playten, Boots, Smack-zeylen, ofte Stevens,] Van heuden, plaiten boots, smackzeilen, ofte stevens, (het ontbreken van de komma achter ‘plaiten’ zal wel een zetfout zijn)
	170	and're] andre
	171	doe] toe
	172	Heyr op 'svyan] heir op 's vyands
	174	Zeylen] zeilen
	175	Boots-volck] bootsvolck
		mocht aensien] aen mocht zien
	176	Twee Legers aende strand malkand'ren 't voor-hooft bien,]
		Twee legers aen de strand malkandren 't voorhooft bien:
	177	vande baren,] van de baren;
	178	vanden] van den
		scharen,] scharen;
	180	valt,] valt;
	181	Geschut] geschut
	182	Dat Hemel, Aerde, en Zee staen t'zitteren, en beven,]
		Dat hemel, aerde, en zee vast zidderen, en beven.
	183	doen] toen
		Zee] zee
	185	verbaest,] verbaest
	186	met 't gantsche Heyr verloren:] en't gansche heir verloren,
	187	Crijghs-volck] krijghsvolck
woordverklaring	137	dulle: uitzinnige, woeste
	138	staegh: onafgebroken

[p. 29]

139	Dewijle: omdat
	't beste deel der Havens op haer zij: het grootste deel van de havens aan haar kant hebbende (absolute constructie)
140	ghebrack: ontbrak
	ghetij: nl. gunstig tij
141	Beneffens: benevens, er nog afgezien van
	Heer: nl. als heer, beheerser
	d'onbetuynde hoven: onomheinde gebieden, nl. de zeeën
142	laghen [...] te boven: overtroffen
	meest: meestal
144	vochte: natte
145	Oneyndelijck: oneindige
148	Doen: toen
	sterck: in getal
	sijnen stroom: nl. de Sont
	besloegh: aanhield
149	Behalven: afgezien van
	streken: koers (nl. zeilstreken)
150	t'seffens: tegelijk, gelijktijdig
	het Vlie: het zeegat tussen Vlieland en Terschelling, waarlangs de schepen uitvoeren
152	In 't Westen: nl. vanuit Rotterdam en Zeeland
153	Doen: toen
	gheschreye: geschreeuw
154	Scheeps-armeye: legervloot, nl. de Armada
155	Quinti Soone: de zoon van Karel V: Philips II
157	begrepen: ondernamen
158	reeden: uitreden, gereed maken
159	rustigh: goed toegerust
	pratten: trotse, verwaande
160	bien: bieden
	sien: proberen
	slaen: verslaan
163	thienmael thien Vaten: 100 ton; een vat is 1000 kg (WNT, dl. 18, kol. 887)
165	laet [...] staen: zie af van
	Buyssen: type schip voor de zeevisserij (Van Beylen, Schepen van de Nederlanden, p. 139-141)
	Krabbers: krab-schuit of kaag, een platbodem vaartuig met zwaarden (Kilianus, Etymologicum, p. 258; WNT, dl. 7.1, kol. 600-601)
	Booten: wrs. de zgn. dogboten (Van Meteren heeft ‘doghboots’), waarmee men op kabeljauw viste (Van Beylen, Schepen van de Nederlanden, p. 143-144)
166	vlooten: drijven (WNT, dl. 21, kol. 2417)
168	Meyr: hier: meer
	schoon ghemarmort: mooi gemarmerd
169	He uden: groot type binnenvaartschip (Van Beylen, Schepen van de Nederlanden, p. 173-175)
	Playten: ook: pleiten, een laag type binnenvaartschip (Van Beylen, Schepen van de Nederlanden, p. 170-171)

[p. 30]

	Boots: klein open roei- of zeilschip, meestal met een kiel (WNT, dl. 3.1., kol. 497)
	Smack-zeylen: een smak is een binnenvaarder voor ruim water (Van Beylen, Schepen van de Nederlanden, p. 182)
	Stevens: wrs. kromstevens (vgl. Van Meteren), een soort smak, die m.n. op de Maas gebruikt werd (WNT, dl. 8.1, kol. 331)
171	Gulden Iubel-jaer: nl. 1600
	doe: toen
	onsen Held: nl. Maurits
	met macht: zegevierend (WNT, dl. 9, kol. 72)
172	onverwonnen: onoverwonnen
	Heyr: leger
	'svyands bodem: Maurits landde nl. met zijn leger bij Oostende
173	verdeylen: zich verspreiden
176	Twee Legers: hoe twee legers; de twee legers leverden nl. slag op het strand
178	toegheruste scharen: bewapende legerafdelingen
179	roers: van musketvuur
	ten wolcken: tot de wolken
181	polver: kruit
185	Sijn Hoogheyd: nl. aartshertog Albertus, die als toeschouwer aanwezig was
	al verbaest: geheel verbijsterd
	vlieden: vluchten
	verkoren: verkozen
186	sijnen Veld-heer: nl. Mendoça, admiraal van Aragon
	liet [...] verloren: verloren achterliet; ‘liet’ regeert ook ‘ghevaen’ (r. 187), ‘Begraven’ (r. 188) en ‘d'overhand’ (r. 188)
	Heyr: leger
187	Den Arragon: nl. Mendoça
	ghevaen: gevangen
188	hier en daer: her en der, verspreid

Commentaar

137-188 De oorlog ter zee. Als overgang naar de rest van de bewijsvoering volgt een nadere uitwerking voor het heden van de te bewijzen stelling, zoals eerder geformuleerd in r. 66-76 (r. 137-144). In de bewijsvoering zelf worden verder de oorlog ter zee en de handel en visserij onderscheiden van elkaar behandeld. In aansluiting bij het historische exposé in de voorgaande passage is nu eerst de oorlog aan de beurt. Vondel komt met drie ‘case histories’ ten bewijze van de maritieme weerbaarheid (r. 145-188).

145-170 Het eerste geval moet de uitspraak waarmaken dat ook tijdens de oorlog de zeevaart ongehinderd doorging (vgl. r. 137-140). Het tweede geval betreft de maritieme weerbaarheid zelf. De hele passage is weer letterlijk overgenomen uit Van Meterens Commentarien:

[p. 31]

De menichte der Schepen ende Schipsvolck, can eensdeels afghemeten worden door dien datter Anno m.d.lxxxvij. meer dan ses honden Hollantsche ende Zeelantsche schepen inde Sont seffens vanden Coninck van Denemercken int passeren aenghehouden waren, behalven d'andere die nae Norweghen ende andere plaetsen tseffens vant Vlie uytgeloopen waren, boven de ghene die uyt andere Havens nae Enghelant, Schotlant, Vranckrijck, Portugael, Spaengien, Italien, tot in Turckyen ende Indien ende andere Landen ende Eylanden voeren. Ende int Jaer m.d.lxxxviij. doen de Spaensche Armade aenquam, wert op informatie verclaert, datmen in veerthien daghen conde uytreeden honden schepen ter Oorloghen, om int Engels Canael den Vyant te wederstaen: ende datter binnen de Nederlanden, als Vrieslant, Hollant ende Zeelant, bevonden waren ontrent sevenentwintich honden groote schepen, van honden tot vierhondert vaten groot: Voorwaer een groot ongheloovelick ghetal. Maer tot dese zijn noch by te rekenen de menichte van veel honden Buyssen, Doghboots ende Crabbers alsoo ghenoemt, die in een ontelbare menichte op de vrije alghemeyne Visscherye varen, ende Visschen in de groote Zee [...]: ende dat meer is, noch blijft het Lant vol Schepen ende Schipsvolck, die binnen s'Lants inde Meeren, stroomen ende Revieren varen, met Smackseylen, Carveelen, Heuden, Waterschepen, Cromstevens, Playten ende dierghelijcke meer, ende zijn menich duysent int ghetale, haer al by den water gheneerende.¹

Behalve de voorstelling van het ‘vlieghende gherucht’ (r. 153) en de omzetting van de getallen in hun componenten (‘thien mael thien’, r. 158 en r. 163; ‘drymael neghen’, r. 162), is hier door Vondel nauwelijks iets aan veranderd.

171-188 Hetzelfde geldt voor het derde geval, de slag bij Nieuwpoort. Vondel gebruikte daarvoor het tweede deel van Van Meterens werk, dat onder de titel Belgische ofte Nederlantsche Oorlogen ende Gheschiedenissen de jaren na 1598 behandelt. Alleen heeft hij in dit geval op één punt niet erg goed gelezen, want Van Meteren zegt dat de vloot van drieduizend vaartuigen, die volgens Vondel toeschouwer was bij de slag (r. 174), na de ontscheping van de troepen grotendeels terug naar huis werd gezonden om vluchten onmogelijk te maken. Verder worden alle feiten die Vondel geeft uitvoerig door Van Meteren verhaald: de twee legers die elkaar onder de ogen van de rest van de vloot op het strand te lijf gaan, het doorbreken tenslotte van de vijandelijke linies, de vlucht van aartshertog Albertus en de gevangenneming van de veldheer Mendoça, admiraal van Aragon.² Letterlijke overeenkomsten ontbreken hier echter.

1 Van Meteren, Commentarien, Boeck 16, p. 72 recto-verso. De mededeling dat Philips II met de Armada de bedoeling had Engeland te veroveren staat in Boeck 15, p. 50 recto.

2 Van Meteren, Belgische ofte Nederlantsche Oorlogen, Boeck 21, p. 47 recto-verso en p. 51 verso-53 recto. Vondel gebruikte de editie van 1609, de enige waarin tot tweemaal toe meegedeeld wordt dat Maurits zijn leger naar Vlaanderen overscheepte in een vloot van ‘twee duysent ende acht honden schepen’ (p. 47 verso). De andere uitgaven noemen achthonderd en, de tweede maal, duizend schepen.

[p. 32]

2.6 De visserij, r. 189-208

varianten	1650
	190	blijft] blijf
		palen,] palen:
	191	Wolf] wolf
		weckt] weckt,
	192	Tonneel] tooneel
	193	Visch-vangh voor-geroert van so veel Haring-buysen,] vischvang voor geroert van zo veel haringbuizen,
	195	buyt] buit,
	196	vreughden] vreughde
	197	kan: O wat een gulden neeringh!]
		kan. O wat een guide neering,
	198	Heringh,] Hering!
	201	die stadigh opt verbolghen] die op de zee ervaren
	202	Zee-waters] Zee waters
		vande golgen] van de baren
	203	Die Petrum] Sint Peter
	204	V] Uw
		slijt.] slijt;
	205	Den Hemel] De hemel
	206	Ws Lichaems] Uw lichaems
	207	vanden] van den
woordverklaring	189	Zangh-goddin: muze
	190	wijdt: ver
		palen: grenzen, perken
	191	Wolf: nl. de oorlog (of: de Spanjaard?); het gedicht moet tijdens het bestand geschreven zijn
	193	voor-geroert: hiervoor genoemd (nl. in r. 165-166)
	195	hier en daer: hierheen en daarheen, alle kanten op
	196	op Sint Ians nacht: de nacht voor Sint Jan (24 juni)
		Want: net
		worpen: werpen
	197	gulden neeringh: gouden bedrijf, kostwinning; ‘gouden’ ook vanwege de morele zuiverheid ervan (zie het commentaar)
	199	handel: hier: het hele bedrijf, niet alleen de haringhandel
	201	Zebedeen: de apostelen Johannes en Jacobus, de zonen van Zebedeus, waren vissers
		stadigh: voortdurend, telkens weer
	201-202	opt verbolghen Zee-waters woesten plas: op de woeste plas van het verbolgen zeewater
	202	golgen: golven (zie: Mnl.Wb., dl. 2, kol. 2054)
	203	Petrum: de apostel Petrus was ook een visser
	204	vliende: wegvlietende
	205	goedt-aerdigh: op een manier die goed van aard is (zie het commentaar)
	206	nootdruft: levensbehoeften
		onnoosel: schuldloos
	208	in't garen: in het net

[p. 33]

Commentaar

189-208 De visserij. De overgang naar de vreedzame zeevaart wordt gemarkeerd door een tweede ‘invocatio’, nu tot de muze (r. 189-192). Vervolgens behandelt Vondel eerst de visserij (r. 193-208).

189-192 Als steeds wanneer hij het zakelijke niveau verlaat voor het literaire grijpt Vondel ook hier terug op de Du Bartas-traditie. Zo had Du Bartas zelf bijvoorbeeld in de Premier Jour van de Premiere Sepmaine zijn eigen betoog over de drie-eenheid afgebroken met de woorden:

Tout beau, Muse, tout beau, d'un si profond Neptune

Ne sonde point le fond; garde-toy d'approcher
Ce Charybde glouton [...] (r. 76-78)¹

Iets dergelijks zien we ook bij Van Borsselen, die in de Strande zichzelf op de volgende manier onderbreekt:

Maer sacht, O Musa, sacht: du wilsty oock vermeten

Dyns Voester-moeders borst met dyn hand op te reten? (r. 81-82)²

193-208 Al in de ‘propositio’ had Vondel, explicieter dan zijn voorbeeld Polydorus Vergilius, de visserij genoemd als eerste vorm van zeevaart (r. 13-24). In overeenstemming daarmee behandelt hij ook hier de visserij vóór de handelsvaart. Hij sluit daarmee aan bij een opvatting die afkomstig is uit Aristoteles' Politica (I.iii. 5-6) en die met name via Thomas van Aquino tot het eind van de 16de eeuw vrijwel algemeen aanvaard werd. Volgens deze hoort de visserij, met de jacht, de landbouw en de veeteelt, tot de zogenaamde ‘natuurlijke’ beroepen, die slechts gericht zijn op de vervulling van de noodzakelijke levensbehoeften en daarom van nature ‘goed’ zouden zijn. Dit in tegenstelling tot de ‘kunstmatige’ beroepen, die gericht zijn op winst en waarbij de morele kwaliteit afhangt van wat men met die winst doet. Coornhert formuleert een en ander in zijn Zedekunst dat is Wellevenskunste als volgt:

De natuurlycke zyn d'edelste ende eerlyxte, als d'ackerbouw, jachte, voghelrye of vischerye. D'ander twee zyn opt ghewin, te weten d'avontuurlycke, als komanschap of renten vreemd van bedrogh ende woecker, ende de kunstighe handwercken [...]³

De hele passage is doordrenkt van deze opvatting van visserij als een ‘natuurlijk’ beroep. Maar niet alleen op grond van de morele kwaliteit van hun beroep zijn de haringvissers de zegen des Hemels waard (r. 205), ook op grond van hun eigen religieus-morele instelling, die tot uitdrukking komt in hun dankbaarheid tegenover God (r. 200 en 207-208). Hier zien we voor het eerst in dit gedicht Vondels eigen doopsgezinde, en sterk door de opvattingen van Coornhert beïnvloede geloofsovertuiging om de hoek kijken. Zo schrijft Coornhert over de ‘Ghelyckmoedicheyd’:

Nu weet de verstandighe dat God zynre zorghe draaght, dat zo wel armoede als ryckdom, zieckte als ghezondheyd vanden Heere komen. Ende weet boven dien dat God hem altyd 'tgheen hem nutste is toeschickt [...]
Zo heeft dan de verstandighe mensche niet alleen een ghelycke moedt in allen

1 Du Bartas, Works, dl. 2, p. 197; vgl. ook in de Seconde Jour van de Premiere Sepmaine, r. 369-370, in: Works, dl. 2, p. 236.

2 Muller, De dichtwerken van Philibert van Borsselen, p. 17.

3 Coornhert, Zedekunst, III.v.39 (p. 184). Vgl. Beins, ‘Die Wirtschaftsethik der calvinistischen Kirche der Niederlande’, p. 116-122.

[p. 34]

toevallen, [...], maar hy heeft daar by oock een stadighe vrueghde, [...], ende een ware voorsmake hier inder tyd vande eeuwighe zalicheyd [...]⁴

In een brief van Lubbert Gerritsz, leraar van de Waterlandse gemeente waartoe Vondel hoorde, lezen we als directe uitdrukking van deze dankbaarheid de woorden:

O Lieve Heere barmhertighe Hemelsche vriendelijcke Vader, nae dien ghy ons dese tijdtlijcke dingen soo rijckelijcken tot onse noodruft verleent hebt, onse harte daer mede verblijt, onse lichaem sterckt, daer uyt wy uwe liefde ende goedtheydt tot onswaert bekennen, hoe sal ons herte hem dan verblijden, als wy by u te huys in onse Hemelsche Vaders-lant sullen komen [...]⁵

Het is juist deze overgave aan Gods wil, die er op wijst dat de vergelijking met de apostels Johannes en Jacobus, zonen van Zebedeus en eveneens vissers, méér aanduidt dan alleen een overeenkomst van beroep. Als ‘Zebedeen’ volgen ze immers die andere visser-apostel na, Petrus, op wie God zijn kerk heeft gebouwd. De opvatting dat Christus' kerk hier op aarde gebouwd wordt door hen die hun geloof ook in hun levenswijze waar maken, is een van de meest karakteristieke doopsgezinde geloofspunten.⁶

Waarschijnlijk heeft Vondel in deze passage ook nog op een veel directer manier aan zijn geloofsgenoten gedacht. Juist de haringvisserij werd namelijk voor een goed deel door doopsgezinden bedreven en niemand minder dan de Waterlandse leraar Hans de Ries had daar zijn geld in belegd.⁷

4 Coornhert, Zedekunst, V.v.54-55 (p. 357-358).

5 Gerritsz, Sommighe Christelijcke Sendt-Brieven, nr. 16, p. 437.

6 Zie: Corte Belijdenisse des Geloofs, art. 23 en 24, p. 24-25. Over Johannes en Jacobus als zonen van Zebedeus: Mattheus 4, 18-22.

7 Van der Zijpp, Geschiedenis der doopsgezinden, p. 149; Kühler, Geschiedenis der Nederlandsche doopsgezinden in de zestiende eeuw, p. 455.

2.7 De handel

2.7.1 De doorvaart ‘bij noorden om’, r. 209-268

varianten	1650
	209	nieuwe alinea
		Doe] Als
		ontdeckten] ontdecken

[p. 35]

210	Om 'sWerelts ommeloop haer vleugelen uyt-reckten,]
	Om 's Werelts ommeloop haer vleugels uit gaen recken,
211	keerden] keeren
212	Met Zyde-seylen aen West-munster, 't groot Palleys.]
	Met zeilen van damast aen Groenwits 't groot paleis,
213	begonden] beginnen
215	had] heeft
217	hadden] hebben
	Statuyten] statuiten
218	haer van d'Indi] hen van Indus
219	Den] Hun
	den heelen] de heele
220	Cosmographen flux (om] wereldmeters flux, om
221	Noorden op te doen)] noorden op te doen,
223	achtet] acht het
224	vremd] vreemt
225	Dat voor vele Eeuwen lange is op de duytsche stranden]
	Dat lang voor menige eeuw is op de Duitsche stranden
226	De] Den
227	gewin,] gewin
229	Maer] maer
235	Corneliszoon] Corneliszoon,
	gevaer] gevaer,
236	naer,] naer:
237	Barentzoon (] Barentzoon,
	wenden)] wenden,
238	toe,] toe
	Weerel] weerelts
239	beroert,] beroert:
240	lesten] leste
243	Zal dan geen plaetse zijn op 's Werelds aengezicht]
	Zal dan de weerelt door geen haven zijn noch strant,
244	Daer desen woesten hoop zijn zooien niet en licht,]
	Daer dit nieusgierigh volck den handel niet en plant?
245	vele eer, vele] veel eer, veel
248	Hagel] hagel
	end] en
	Zee] zee
250	Bergh] bergh
	Schip] schip
251	gelt,] gelt:
252	maeckt,] maeckt:
254	Vossen vleesch] vossenvleesch
	Beeren] beeren
255	sneeuw gheberght] sneeuwgeberght
256	gulden tourts] gulde torts
257	En 't Somers] Des zomers
	uytgeworpen] uitgeworpe
258	Winter-schuld betalen,] winterschult betalen.
259	Noch even wel en magh door geenen Zonne-schijn]
	Noch kan hier evenwel door geenen zonneschijn

[p. 36]

	260	bevrozen Kolck] bevroze kolck
		sijn,] zijn:
	261	Geswyge datmen hier soude ergens loof, oft Fruyten]
		Ick zwyge dat men hier zou ergens loof, oft fruiten
	262	onses] onze
	265	lijfs gevaer,] lijfsgevaer
	266	open Schuyten] ope schutjen (zetfout?)
	267	Zeen] zeen
	268	Hulpers] hulpers
Woordverklaring	209	Doe: toen
		Draeck: Francis Drake (1545-1596) maakte in 1577-'80 een tocht om de wereld
		Candisch: Thomas Cavendish (1555-1592) maakte in de jaren 1585-'88 de tweede Engelse reis om de wereld
		vast: telkens (nl. de een na de ander)
	210	haer: hun
		vleugelen: nl. de zeilen van hun schepen
	211	op 't lest: tenslotte
	212	Zyde-seylen: zeilen van zijde
		West-munster: Westminster
		't groot Palleys: nl. Westminster abbey
	213	Bondgenooten: de Zeven Verenigde Nederlanden
	214	winninge: profijt, winst
	215	bestaen: ondernomen
	216	dewijl: daar, omdat
		vranck: onafhankelijk
		onderdaen: onderdanig, onderworpen
	217	om te sien: zich te bekreunen om
		's Roomschen Paus Statuyten: nl. de bul van paus Alexander VI, waarin hij de wereld verdeelde in een Spaanse en een Portugese invloedssfeer (1493)
	220	Cosmographen: met name Gerard Mercator (1512-1594) en Petrus Plancius (1552-1622)
		Cathay: Noord-China (zie: Linschoten, Voyagie, p. 5, aantek. 1)
	221	op te doen: aan te doen, te bereiken
	222	beladen: belast
	223	achtet: is van mening dat het
		voor gheberght Tabin: zie afb. 2, sub A
	225	voor vele Eeuwen lange: heel veel eeuwen geleden
	229	't Beyrsche licht: het schijnsel van de Grote Beer, nl. het noorden (zie: Blaeu, Cort onderwijs, cap. 27, p. 40)
	230	nassouwen strate: tegenwoordig Straat Jugor (zie afb. 2, sub B.)
	231	vooght, en principael: Willem Barentsz was opperstuurman, d.w.z. degene die het bevel had over het schip (Van Meteren, Commentarien, Boeck 19, p. 153)
	232	met noch een: nl. Jacob van Heemskerck, die als commies - een soort vertegenwoordiger van de opdrachtgevers - meevoer

[p. 37]

233	vier min als vier-mael twintigh trappen: nl. op 76^o noorderbreedte
235	Corneliszoon: nl. Jan Cornelisz de Rijp, die schipper en commies was op het andere schip (Van Meteren, Commentarien, Boeck 19, p. 153 verso)
236	naer: na
237	Dan: maar
239	beroert: verontrust, ontsteld
241	palen: grenzen
242	de Moeder aller dingen: nl. de aarde (of: de natuur?)
243	aengezicht: hier: oppervlakte
244	hoop: troep, nl. de mensheid
	zijn zoolen [...] licht: hier: loopt
248	welt: opstuwt

Afb. 2. Gerard Mercator, ‘Septentrionalium Terrarum descriptio’ (Beschrijving van de noordelijke streken)

[p. 38]

249	yzen: van ijs
251	deerlijck sien: treurig kijken
252	Dies: derhalve, dus
	gepijnden nood: bange, smartelijke nood
253	klutst: hamert, timmert
	t'erneeren: te voeden
256	tourts: toorts
259	magh: kan
262	onses Moeders schoot: de schoot van moeder aarde
263	kille: koude
264	besocht: gekweld (‘Barentzoon’ is lijdend voorw.)
265	als: ofschoon (WNT, dl. 2.1, kol. 238-239)
	zich selven gaet te buyten: offert zichzelf op (WNT, dl. 3.1, kol. 1810)

Commentaar

209-268 De doorvaart ‘bij noorden om’. De behandeling van de handelsvaart begint met de pogingen om langs het noorden een doorvaart naar Indië te vinden. Eerst bespreekt Vondel de voorgeschiedenis en de eerste twee pogingen (r. 209-230). Vervolgens gaat hij uitvoerig in op de derde poging van Barentsz, Heemskerck en De Rijp en met name op het meest spectaculaire deel daarvan: de overwintering van Barentsz en Heemskerck op Nova-Zembla (r. 231-268).

209-230 In 1493 had Paus Alexander VI, om strijd tussen de beide landen te voorkomen, de wereld verdeeld in een Spaans en een Portugees ‘leen’-gebied.¹ De daaraan ontleende souvereiniteitsaanspraken waren met de verovering van Portugal in 1580 overgegaan op de Spaanse kroon alleen. Juridisch, en feitelijk, verzet tegen deze constructie kwam van alle kanten, van Spaanse natuurrechtelijke juristen, even later van Engelse kant en tenslotte, last but not least, uit Nederland bij monde van Hugo de Groot, wiens Mare Liberum (1609) helemaal aan deze kwestie is gewijd.² De wereldreizen van Drake (1577-'80) en Cavendish (1586-'88) doorbraken in de praktijk de Spaans-Portugese hegemonie.

Om een directe confrontatie uit de weg te gaan zocht men zowel in Engeland als in Nederland naar een doorvaart langs het noorden. Over de mogelijke route bestond echter meningsverschil. De traditionele opvatting was die van Gerard Mercator, die er van uit ging dat de noordpool omringd was door vier grote eilanden met nauwe doorgangen die men niet zou kunnen passeren, maar dat er langs de noordkant van Rusland een bevaarbare doorgang moest zijn (zie afb. 2). Een van de argumenten was dat er volgens Plinius ooit een ‘Indiaen’ aangespoeld zou zijn op de kust van Noord-Duitsland (vgl. r. 224-226). Daartegenover was de Amsterdamse dominee-cartograaf Petrus Plancius van mening dat er een open poolzee moest zijn. Hij achtte juist de doorvaart benoorden Rusland te nauw (vgl. r. 223).

De eerste Nederlandse tocht werd gefinancierd door Prins Maurits, de Staten van Holland, de Staten van Zeeland en de stad Amsterdam. Er

1 Reibstein, Völkerrecht, dl. 1, p. 267-268.

2 Reibstein, Völkerrecht, dl. 1, p. 396-413; De Pauw, Het Mare liberum, p. 10-24.

[p. 39]

werd toe besloten op het niveau van de Staten-Generaal. De instructies vormden een compromis tussen de verschillende kosmografische opvattingen: de Zeeuwse en Noordhollandse schepen zouden de route langs de noordkant van Rusland nemen en de Amsterdamse schepen zouden ten noorden van Nova-Zembla hun geluk beproeven. De tocht van 1594 heeft inderdaad volgens deze instructie plaatsgevonden: de Amsterdamse schepen kwamen ten noorden van Nova-Zembla tot op 78^o en de andere schepen bereikten via een nauwe doorgang, die ze Straat Nassau noemden (tegenwoordig Straat Jugor; zie afb. 2, sub B), de Karische zee en dachten dat daarmee de open doorgang tot China voor hen lag. Verder ging het dat jaar niet. Algemeen achtte men de bevaarbaarheid van de route naar de Karische zee bewezen en het jaar daarop ging men nu eensgezind die kant op. Maar die reis werd een mislukking: te laat vertrokken, kwam men niet verder dan Straat Nassau.³

Vondel heeft ook al deze gegevens nagenoeg letterlijk uit Van Meteren. Dat geldt zowel voor de Engelse zeehelden Drake en Cavendish - ook Van Meteren spreekt van Candisch - die de wereld omzeilden, inclusief het verhaal dat Cavendish

becleede eenige van sijn Seylen met sijde Damast, ende quam also voorby der Coninginne Hof ghevaren, de Reviere van Londen op.⁴

als ook voor de Pauselijke decreten en de noordvaart, waarover Van Meteren als volgt schrijft:

De Gheunieerde Landen wesende nu onder een vrye regieringhe, ende ontslaghen vande Pauselicke ende Spaensche Decreten, uytsluytende ander Natien van des Weerelts beseylinghe, [...] hebben nu goet ghevonden de occasien waer te nemen, die haer hier te vooren van haer Overheeren Keyser Carel den V. ende den Coninck Philips belet ende verhindert zijn gheweest, ten aensien vande Spaengiaerden ende Portugijsen, om dat die de nieuwe Indien eerst ghevonden, ende de oude Oost-Indien eerst beseylt hebben, waeromme sy nu doort aengheven van vele beseylde Stierlieden ende gheleerde Cosmographen, hebben doen soecken ten eersten eenen wegh lancx het Noort-oosten, om te seylen lancx Tartarien, nae de Landen van Cathay, China ende Oost-Indien, ende also de Eylanden van Japan, Philippinas ende Molucas, etc. die nu door twee Navigatien van de Engelsche, eerst by Sire Fransoys Draeck Ridder, daer nae by Tomas Candisch rontomme des weerelts cloot gheseylt, meer ende meer ontdeckt waren.⁵

Zelfs de hele argumentatie van deze passage is dezelfde als bij Vondel.

Daarna volgt ook bij Van Meteren het relaas van de twee eerste vaarten, met dezelfde kosmografische overwegingen als Vondel geeft:

De verstandichste Cosmographen vreesen niet van den doorganck, maer alleenlick dat het Promotorium Tabin mochte te veel Noortwaerts strecken, twelck vele achten onmoghelick te wesen, mits dat seker Indianen (als Plinius schrijft lvij, jaren voor Christus gheboorte) waren by onweder ghedreven op de Custen van Germania, [...]⁶

231-268 Na het echec van de tweede poging verloren de meeste financiers hun belangstelling voor de noordelijke route, dit mede omdat in

3 De Stoppelaar, Balthasar de Moucheron, p. 94-104 en p. 121-127; De Veer, Reizen van Willem Barents, dl. 2, L'Honoré Naber, ‘Inleiding’, p. xiv-xviii; Burger, ‘De deurvaert by Noorden om’, p. 50-52.

4 Van Meteren, Commentarien, Boeck 10, p. 191 verso (Drake) en Boeck 14, p. 32 recto (Cavendish). Vondel suggereert ten onrechte dat ook Drake met zeilen van zijde terugkeerde.

5 Van Meteren, Commentarien, Boeck 18, p. 125 recto.

6 Van Meteren, Commentarien, Boeck 18, p. 125 recto.

[p. 40]

Afb. 3. De route van Barentsz en Heemskerck

Afb. 4. Het schip op het ijs

[p. 41]

datzelfde jaar 1595 de vaart naar Indië via Kaap de Goede Hoop was gestart. Alleen Plancius en de Amsterdamse kooplieden, door de mislukking gesterkt in hun mening dat de noordelijker route de juiste was, zetten door en financierden een derde tocht van twee schepen, die van Barentsz, Heemskerck en De Rijp.

Plancius' opvatting over de noordelijke route was sinds 1594 waarschijnlijk geëvolueerd. In ieder geval was hij van mening dat men niet te dicht onder de kust moest varen, omdat juist daar sprake zou zijn van ijsvorming, terwijl dat in volle zee, door de golfslag en door het zoutgehalte van het water, veel minder het geval zou zijn. Bovendien achtte hij het mogelijk dat het dichter bij de pool warmer zou zijn dan zuidelijker, een opinie die gesteund leek te worden door het feit dat men op Groenland, op 80^o, gras aantrof en op Nova-Zembla, op 76^o, niet (vgl. r. 260-262). Barentsz ging dus, door langs Nova-Zembla te varen, tegen Plancius' mening in, terwijl De Rijp, die zich afscheidde om door open zee naar 80^o te koersen, wel handelde volgens diens opvatting (zie voor beider routes afb. 3). Nog jaren later zal Plancius dit Barentsz kwalijk nemen, terwijl ook De Veer in zijn verslag van de reis duidelijk laat merken dat Barentsz' optie onjuist was geweest.⁷ Vondel daarentegen lijkt de reden van De Rijps afscheiding niet begrepen te hebben (zie r. 235-236).

Ook voor deze passage heeft Vondel de meeste feitelijke gegevens kunnen vinden bij Van Meteren.⁸ Maar in dit geval zijn er geen letterlijke parallellen, terwijl enkele details bij Van Meteren ontbreken. Het is daarom waarschijnlijker dat Vondel hier het verslag dat Gerrit de Veer van de drie reizen maakte, voor zich op tafel heeft gehad. Dit verslag, met de titel Van drie Seylagien, ter werelt noyt soo vreemt ghehoort [enz.] was in 1598 voor het eerst verschenen en beleefde vóór 1613 verschillende herdrukken.⁹ Zowel het feit dat Nova-Zembla op 76^o noorderbreedte ligt (r. 233), als de mededeling dat men negen maanden vastzat (van 3 september 1596 tot 13 juni 1597) (r. 264) en dat de zon drie maanden wegbleef (van 4 november tot begin februari) (r. 256) kan Vondel alleen daaruit hebben.¹⁰ Daarnaast heeft ook de beschrijving van het kruiende ijs waar het schip op vast raakt (r. 249-250) geen parallel bij Van Meteren. De Veer beschrijft wel

dattet ys soo gheweldich dreef, jae datter ys berghen dreven, soo groot als de Soutberghen in Spaengien zijn.¹¹

Vooral de afbeelding van dit gebeuren in zijn boek stemt overeen met Vondels tekst (zie afb. 4).

Toch heeft Vondel in dit laatste geval een ander voorbeeld gevolgd, en wel Hooft, die in zijn beschrijving van de overwintering, in de rede van de Vecht in de Geeraerdt van Velsen, schrijft:

Die terghers vande doodt die henen sullen slippen
Door midden 't driftich ijs aen Hemelhooghe klippen;
Daer schors op schorse schuyft, en leydt in 't lang, en 't bree,
Als kercken boven, en als kercken onder Zee: (r. 1676-1679)¹²

7 De Veer, Reizen van Willem Barents, dl. 2, L'Honoré Naber, ‘Inleiding’, p. xvi-xx; De Veer, Van drie Seylagien, Opdracht, p. xxvi, 3-4 en 55; Burger, ‘De deurvaert by Noorden om’, p. 52-53.

8 Van Meteren, Commentarien, Boeck 19, p. 153 verso.

9 De Veer, Reizen van Willem Barents, dl. 2, L'Honoré Naber, ‘Inleiding’, p. lxxv.

10 De Veer, Van drie Seylagien, resp. p. 97 (en elders); p. 67 en 130-132; en p. 99. Over het tijdstip waarop de zon teruggekeerd was, is het nodige te doen geweest. De Veer schrijft dat ze hem op 24 januari voor het eerst weer zagen, maar voegt er aan toe (p. 99):

Willem Barentsz. als een cloeck ende ervaren Stuerman, wilde dat geensins geloven, als ontrent noch 14 dagen voor den tijdt zijnde, dat de Sonne aldaer ende op die hooghde openbaren souden.

Barentsz was ziek en had het verschijnsel niet zelf kunnen zien. Na de verschijning van De Veers werk barstte er een discussie los over de vraag of de waarneming, die tegen alle toenmalige astronomische kennis inging, juist was geweest, of dat men in die lange nacht de tel der dagen was kwijt geraakt. Van Meteren geeft alleen De Veers waarneming en zegt niets over Barentsz' twijfels. Vondel daarentegen volgt blijkbaar Barentsz en de geleerden. Pas in de 20ste eeuw is de waarneming van De Veer bevestigd en verklaard (Burger, ‘De deurvaert bij Noorden om’, p. 55-59).

11 De Veer, Van drie Seylagien, p. 67-68, vgl. ook p. 61.

12 Hooft, Geeraerdt van Velsen, p. 140; nb. ‘schors’ was gewoon voor ijsschots (WNT, dl. 14, kol. 900-901).

[p. 42]

Ook de rest van deze passage (r. 253-258) lijkt trouwens in hoge mate op Hoofts beschrijving, die als volgt verder gaat:

Die door den haeghel blindt en onghebaende plecken,
Ghelijck ter hellen, vande Son af, sullen trecken
Tot daer de maendt een deel is vanden dach, en daer
Een dach en nacht alleen volmaecken 't heele jaer.
Die, veele maenden, van de wereld af ghescheyden,
Begraven onder sneeuw haer leven sullen leyden,
By 't hongrich huylen van 't ruych onghedierte fel,
In 't Coninckrijck des nachts, ghelijck als inden hel. (r. 1680-1687)¹³

Met de opvatting dat men ‘ter hellen’ trok was Vondel zijn beschrijving van deze derde tocht begonnen.

13 Hooft, Geeraerdt van Velsen, p. 140.

[p. 43]

2.7.2 De Indiëvaart, r. 269-308

varianten	1650
	269	terwijlen] terwijle
	270	Kasteelen] kasteelen
		Indi kusten,] Indus kusten:
	272	Cape] kaep
		Hoop,] Hoop:
	274	Vaert] vaert
	276	dierweerdigh] dierwaerdig
	277	aen gegrepen] aengegrepen
	278	Schepen tweemael vier,] schepen twemael vier
	282	Land den Offer] lant den offer
		Specerijen,] speceryen.
	283	voren] vore
	284	Hemel d'Eer] hemel d'eer
	286	der Magellanen] van Magelanen,
	287	Peru] Peru,
	288	omgewielt] omgezwiert
		Vloot] vloot
	289	Gesteente] gesteente
	290	Peerlen] peerlen
		Goud] gout
		Gemeente] gemeente
	291	Castilien swelt van nijd, dat so een rijcke Leen]
		Castilie zwelt van nijt, om dat zoo rijck een leen,
	293	Thuyn] tuin
		aldersoetste] allerzoetste
	294	veelderhande] veelerhande
	295	moeyt en] moeiten
	296	vande] van de
		Oosten,] Oosten
	299	nu (om zijn ervarentheyd)] nu, om zijn ervarenheit,
	300	Reyns] Reinst
	301	Als opper-Admirael, om d'Indische Quartieren]
		Als Opperamirael, om 't Indische geweste
	302	Ten besten van't gemeen verstandigh te bestieren,]
		Te stieren met verstant tot ons gemeene beste.
	303	Hemel hem doch] hemel hem toch
	304	plaetsen] plaetse
		sal,] zal:
	305	'tGeselschap] 't Gezelschap
	306	als eenen] gelijck een
	307	men] met (zetfout)
		groenen] groejen
	308	Eyck aan eenen Water-vliet] eick aan eenen watervliet
woordverklaring	270	Met vier Kasteelen: zeekastelen; nl. de tocht o.l.v. Cornelis de Houtman (1595-'97)
	271	Mid-lijn: evenaar
	272	Vast: gestaag
		door-gaens: doorgaande, -varende

[p. 44]

273	volstrecken: tot een einde brengen (geregeerd door ‘gaen’ in r. 270?); de zin loopt niet erg goed
274	Die: nl. De Houtman
275	blyvende op den wegh: De Houtman werd op deze tocht in 1599 in Indië vermoord
276	Geruchte: Faam, Roem
	dierweerdigh: kostbaar
277	Beginssel: begin
278	Schepen tweemael vier: nl. de acht schepen o.l.v. Jacob van Neck (1598-'99 en 1600)
279	den gulden dage-raed: nl. het oosten
280	spoedigh: voorspoedig
283	daer voren weer: daarvoor terug
284	Dies: dus, derhalve
285	Mijn glas te zeer verloopt: het wordt te laat (glas: zandloper) wil: zal
	vermanen: in de herinnering brengen (Kilianus, Etymologicum, p. 595)
286	Olyvier van Noord: Olivier van Noort maakte in de jaren 1598-1601 een reis om de wereld
287	kloot: bol
288	omgewielt: omcirkeld
291	Leen: volgens de pauselijke bul van 1493 hield Spanje Indië in leen van de Paus
292	Indus: hier: Indië, d.w.z. zowel India als Indonesië
295	om sluyten: in 1605 had de Spaanse koning in een plakkaat alle handel in Oost- en West-Indië aan buitenlanders verboden
	op 't lest: tenslotte
297	Bondgenooten: de Verenigde Nederlanden
299	eynde: doel
	ervarentheyd: Reynst, een Amsterdamse koopman en reder, was medeoprichter en bestuurder van een van de voorcompagnieën en vervolgens bewindhebber van de VOC (Nederburgh, ‘Gerard Reijnst’, kol. 1147)
300	Geeraert Reyns: Gerard Reynst werd in 1613 benoemd tot gouverneur-generaal en vertrok op 2 juni van dat jaar naar Indië.
302	Ten besten van 't gemeen: in het algemeen belang
303	doch: toch
305	'tGeselschap: nl. de VOC
306	ontfaen: ontvangen
307	wassen: groeien
308	schoon ghebloeyden: mooi (op)gegroeide

Commentaar

269-308 De Indiëvaart. Vergeleken met de noordvaart krijgt de wèl succesvolle vaart naar Oost- en West-Indië een wat stiefmoederlijke behandeling. Vondel noemt de eerste drie reizen via Kaap de Goede Hoop naar Indië (r. 269-284). Vervolgens stipt hij de tocht om de wereld van Oli-

[p. 45]

vier van Noort en de vaart op West-Indië aan (r. 285-290). Tenslotte gaat hij in op de conflicten met Spanje en de benoeming van Gerard Reynst tot gouverneur-generaal (r. 291-308). Met dat laatste wordt er weer een verband gelegd tussen de handel en de militaire weerbaarheid.

269-284 In de jaren 1595-'97 maakte een vloot van vier schepen onder leiding van Cornelis de Houtman de eerste Nederlandse tocht naar Indië via Kaap de Goede Hoop. Op zijn tweede reis (1598-1600) werd De Houtman vermoord (1599). Ondertussen was er echter op 1 mei 1598 een vloot van acht schepen onder Jacob van Neck vertrokken, waarvan een deel al eind juli 1599, dus inderdaad na 15 maanden, met een rijke lading terugkeerde. De overige schepen arriveerden in mei van het jaar daarop. Pas deze derde tocht was ook financieel een groot succes. Het totaal van de winst werd geschat op 300%, zoals ook Vondel vermeldt (r. 283).¹

Dit alles is natuurlijk te vinden bij Van Meteren.² Letterlijke parallellen ontbreken echter en bovendien geeft Vondel een enkel detail méér, zoals het feit dat De Houtman de leiding had van de eerste reis en het feit dat de reis van Van Neck een winst van 300% opleverde.³ Maar naarmate de inhoud van het gedicht de tijd waarin het is geschreven nadert, wordt het minder zinvol om naar de bronnen van de informatie te zoeken. Vondel heeft dit alles zelf, zoals iedere Amsterdamse zakenman van zijn tijd, gewoon geweten, uit de gepubliceerde journalen, van de beurs, van de straat.

285-290 Dat geldt al evenzeer voor de tocht die Olivier van Noort in de jaren 1598-1601 om de wereld maakte. Van de vier schepen keerde er maar één terug. Financieel werd de reis als een mislukking gezien, maar als aantasting van de Spaanse hegemonie in Zuid-Amerika was hij wel een succes.⁴

Van Meteren spreekt niet van Chili en Peru en al evenmin van edelstenen, parels en goud, zoals Vondel, integendeel:

[...] hy hadde ghenomen verscheyden schepen, die veel Gouts en Silvers voor den Coning in hadden, het welcke sy (al eerse ghenomen wierden) over boort in zee wierpen. In somma hy en brocht zijn Reeders gheen profijt t'huys, maer hadde veel versocht [...]⁵

In de aansluitende regels (r. 289-290) krijgt men de indruk dat Vondel de berichten van de goud- en zilverrijkdom van West-Indië heeft gecontamineerd met die over edelstenen en parels uit Oost-Indië.⁶

De passage over Van Noort en de rijkdom van West-Indië wordt gepresenteerd door middel van een stijlfiguur die in de rhetorische geschriften aangeraden wordt om de beknoptheid te bevorderen, de zgn. ‘praeteritio’: het noemen van zaken door te zeggen dat men ze niet zal behandelen.⁷ Deze stijlfiguur is met name geëigend wanneer men een eind wil maken aan een relaas, en dat dat hier het geval is, blijkt uit de voor die situatie stereotiepe slotwending ‘Mijn glas te zeer verloopt’.⁸ Maar ook kan de ‘praeteritio’ gebruikt worden om snel over zaken heen te lopen

1 Den Haan, Moedernegotie en grote vaart, p. 80-83.

2 Van Meteren, Commentarien, Boeck 19, p. 167 verso-168 recto, en Boeck 22, p. 23 recto.

3 Dit laatste wordt wel vermeld door Van Reyd in zijn Historie der Nederlantscher Oorlogen, dat echter pas in 1626 uitkwam (zie: Terpstra, Jacob van Neck, p. 74).

4 Den Haan, Moedernegotie en grote vaart, p. 84. Later bleek het financiële rendement overigens mee te vallen.

5 Van Meteren, Belgische ofte Nederlantsche Oorlogen, Boeck 22, p. 72 recto (ook in Commentarien, Boeck 23, p. 44 verso).

6 Zie voor dit laatste bijvoorbeeld de inhoudsopgave van Linschoten, Itinerario, dl. 2. Vgl. ook Plinius, Naturalis Historia, VI.xxiv.89.

7 Zie: Lausberg, Handbuch der literarischen Rhetorik, dl. 1, par. 308 (p. 174) en par. 882 (p. 436).

8 Curtius, Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter, p. 100-101.

[p. 46]

die het betoog zouden kunnen ondermijnen; een zeker ironisch effect is dan niet uitgesloten.⁹ Gezien het financiële echec van Van Noorts reis vraag ik me af of Vondel hier iets dergelijks op het oog heeft gehad, maar misschien is dat toch te ver gezocht.

291-308 In het laatste gedeelte van deze passage komt tenslotte het militaire aspect weer aan de orde. In 1605 vaardigde de Spaanse koning Philips III een plakkaat uit waarin hij aan buitenlanders alle handel op Oost- en West-Indië verbood. Als onmiddellijke reactie daarop bezette de in 1602 opgerichte voc nog datzelfde jaar Ambon, later ook andere eilanden.¹⁰ Zo zijn handel en oorlog dan tenslotte weer verenigd.

De benoeming van Gerard Reynst tot gouverneur-generaal vormt de afronding van dit onderdeel van het gedicht. Tevens wordt het religieuze perspectief aangegeven waar het gedicht straks in het ‘Besluit’ op zal uitlopen. Het beeld van de zegen Gods die neerkomt als regen op het gewas en die voedt gelijk het water een boom aan zijn oever, is op verschillende plaatsen in de bijbel te vinden. Zo bijvoorbeeld bij Jesaia (44, 3-4):

Want ic wil water op de dorstige, ende stroomen op de dorre ghieten. Ick wil mijnen gheest op dijn zaet ghieten, ende mijn segheninghe op uwe nacomelinghen, Dat sy wassen sullen als gras, gelijck als Wilgen aen de waterbeken.

En bij Jeremia (17, 7-8):

Maer gesegent is de man die hem op den Heere verlaet, ende wiens de Heere zijn toeuerlaet is: Die is gelijck als eenen boom aenden water geplant, ende aen der beke ghewortelt. Want ofter al een hitte coemt, so en vreest hi nochtans niet, maer zijn bladeren blijuen groene.¹¹

9 Lausberg, Handbuch der literarischen Rhetorik, dl. 1, par. 883-886 (p. 436-437).

10 Zie voor het betreffende plakkaat: Knuttel, Catalogus, dl. 1, nrs. 1290-1291. Verder: Van Meteren, Belgische ofte Nederlantsche Oorlogen, Boeck 25, p. 175 recto (fout gepagineerd 195) en Boeck 26, p. 213 verso-214 recto. Volgens Pontanus, Historische Beschrijvinghe der Coop-stadt Amsterdam, p. 266, beschikte de voc in 1611, behalve over Ambon, ook over bolwerken op Banda en Ternate.

11 Den Bibel 1564, respectievelijk p. 192 recto en 202 verso; vgl. ook Numeri 24, 5; Psalm 1, 2-3; en Ezechiël 24, 26.

[p. 47]

2.8 Besluit (‘peroratio’)

2.8.1 Hertelling (‘enumeratio’), r. 309-358

varianten	1650
	309	Griecken-land] Grieckenlant,
	310	Bosschagien] bosschagien
	312	Ree] reê
	313	werden] worden
	314	bereeck'nen] bereecknen
	315	zijt!] zijt,
	316	u] uw
		op gherecht] opgerecht
	317	Oft] Zoo
		verwond'ren?] verwondren
	318	Sloten] sloten
		dond'ren] dondren
	319	baeck,] baeck
		tsop] top? (het vraagteken is een zetfout)
	321	oock,] oock
	322	Zee, en 'sHemels] zee, en 's hemels
		vertrouwen,] vertrouwen? (het vraagteken is een - malicieuze?- zetfout)
	323	eene] een
	325	Speilberg] Spilberg
	326	Heems-kercke] Heemskerck
		haer] hunne
	328	and're Sterren] andre sterren
		Hemel-locht] hemellucht
	329	regeert,] regeert
		vander] van der
	330	Admirael de Breydels en de Toomen]
		Amirael de breydels en de toomen
	331	stroom,] stroom
		toe-lacht,] toelacht;
	332	'tZy als hy] Het zy hy
		Iacht,] Jaght;
	333	Heyr] heyr
	334	Crijght voor Troyen,] krijgt voor Troyen.
	335	ghemoet,] gemoet.
	336	Een nieus-gier soel gheblaes de Vlagghen swieren doet,]
		Een liefelijcke lucht de vlaggen zwieren doet.
	338	draghen,] dragen.
	339	Light winden (roept sy) light] Leght winden (roeptze) leght
	341	Zeylen en sijn Wimp'len,] zeilen en zijn wimplen;
	342	berimp'len] berimplen,
	344	ghenen] genen,
		beschaduw't met sijn Vloot] beschaduwt met zijn vloot

[p. 48]

	345	aende Strangh, de Duynen] aen de strand, de duinen
	347	Meyr] meir
	348	leege Land] lage land
	349	allarmen,] alarmen
	350	haer] zijn
	351	Haer] Zijn
		eynd'lijck] eindlijk
	353	bloeme van Orangien] hoofttack van Oranje
	354	grooten] groote
		Spaengien] Spanje
	356	u] uw
	357	u] uw
	358	Britanniae] der Engelschen
woordverklaring	310	onse al: al onze (WNT, dl. 2.1, kol. 47)
	311	't ghekrolde blau: de gekrulde blauwe golven
	314	mach: kan
	315	Hercules: Hercules zou bij Gibraltar zuilen hebben opgericht ten teken dat daar de grens was van de bevaarbare wereld (Van Mander, Wtlegginghe, p. 76 verso)
		Typhis: de stuurman van de Argo, het schip waarmee Jason en de Argonauten op zoek gingen naar het Gulden Vlies (Van Mander, Wtlegginghe, p. 58 verso-59 recto)
	316	wijt: ver
	317	Oft: als, indien
		mocht: kon
		soudy: zoudt ge
	318	Soo: als, wanneer
		Sloten: kastelen, nl. de zeeschepen
		hoorden: hoorde
		dond'ren: daveren
	319	So: als
		Noordtsche baeck: ik vermoed: de Noordkaap
		tsop: top
	319-320	wanneer gij ons krijgsleger (dus: de vloot) van oost tot west (dus: zowel via Noord-Rusland, als - zoals Hudson bijv. deed - via Noord-Amerika) de grijzen top van de noordpool zou zien optrekken
	321	wanckele: deinende
		ghebouwen: nl. de schepen (onderwerp)
	322	avontuer: gevaar, slechte kans
	321-322	(ge zag) zoveel schatten toevertrouwd worden aan de schepen, aan het gevaar van de zee en aan de gunst van de hemel
	323	't eene en 't ander veldt: het ene en het andere halfrond
	324	ghestelt: opgeschreven, te boek gesteld
	325	Houtman: Cornelis de Houtman, leidde de eerste tocht naar Indië (1595-'97)
		Barentszoon: Willem Barentsz, nam deel aan alle drie de reizen ‘bij noorden om’ (1594-1597)
		Speilberg: Joris van Spilbergen, leidde verschillende tochten naar Indië

[p. 49]

	van Noord: Olivier van Noort, maakte een reis rond de wereld (1598-1601)
	Linschoten: Jan Huyghen van Linschoten, ontfutselde de Portugezen, toen hij in hun dienst was, het geheim van de zeeweg naar Indië; nam deel aan de twee eerste reizen ‘bij noorden om’ (1594-1595)
326	Van Neck: Jacob van Neck, leidde o.a. de derde, succesvolle reis naar Indië (1598-'99/1600)
	Heems-kercke: Jacob van Heemskerck, nam deel aan de derde reis ‘bij noorden om’ (1596-'97); leidde verschillende tochten naar Indië; sneuvelde in 1607 in de slag bij Gibraltar
	Vlies-ghenoten: de Argonauten, die immers uitvoeren om het Gulden Vlies te bemachtigen
327	Waer van: door wie
	op de rij: achtereenvolgens
329	hem: nl. God
333	Heyr: leger
334	Crijght: strijdt
	Troyen: nl. Oostende
336	nieus-gier: nieuwsgierig
	gheblaes: windje
338	vloed: hier: stroom
343	ghelijckerhand: gezamenlijk
344	glas: het spiegelende oppervlak (zonder rimpeling, vgl. r. 342)
345	Ghelijck als: zoals
	Strangh: strand
	ons ten goeden: tot ons heil
347	Meyr: zee
348	leege: lage
351	palen: grenspalen, grenzen
	drift: ijver
354	teghen-gift: tegengif
355	'tGheruchte: de roep
356	tot noch: tot nu toe
	verquist: verkwist
357	vroomheydt: dapperheid
	Sint Ions Orden: de Engelse kroonorde van de Kouseband

Commentaar

309-358 Hertelling (‘enumeratio’). Als eerste onderdeel van het ‘Besluit’ vat Vondel de conclusie waartoe de voorgaande bewijsvoering leidt, kort samen. Hij doet dit eerst ten aanzien van de handel (r. 309-328) en vervolgens ten aanzien van de oorlogvoering (r. 329-358).

309-328 Vondel geeft deze passage literair gestalte met behulp van de zgn. ‘Ueberbietungs'-formule, een geliefd hulpmiddel bij lofprijzingen.¹ In dit geval houdt dat in, dat naar zijn zeggen de Nederlandse zeehelden de beroemdste zeevaarders van het oude Griekenland overtreffen. Als

1 Curtius, Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter, p. 171-172; de term komt voor rekening van Curtius.

[p. 50]

voorbeeld heeft hij daarbij de Ode voor ogen gehad die Cornelis Taemszoon in 1595 had gepubliceerd in het Reys-gheschrift van Jan Huyghen van Linschoten. Ook daar begint de conclusie met een lofprijzing in de vorm van een emulerende vergelijking met allerlei klassieke, en moderne, zeehelden:

Dies vliecht door dese tocht, en seer loflijck' daet,

O Linschoten! u naem vande Zuyd'-Pool, tot d'ander
Daer t'Beerken zynen poot nimmer in 't water slaet;
En verr' voorby d'Outaers vande groot' Alexander.

Sulckx dat noch Bacchi reys', noch d'ontillijcke Stien

By Herculem ghestelt op de Spaensche Zee-stranden,
Noch die Gamaes cloeckheyt door seer neerstigh bespien
Sett' int Cal'coutsche rijck van d'Oost-Indissche Landen;

Noch 't omseylen van Draeck, (wel waerdt eeuwighe prijs)

Noch 'tstout bestaen, waer door 'trijcke Vlies wert vercreghen,
Noch 'tgheen d'Itaecsche Vorst, verstandigh, cloeck, en wijs,
Deed' met zijn snelle vloot op s'Midlandts vochte weghen.

Niet te ghelijcken zijn by dees sorgh'lijcke tocht

En d'eeuwighe Tropheen die ghy hier hebt doen stellen,
Tot teeckens dat u reys' gheluckigh is volbrocht
In spijt van alle 'tgunt dat u sochte te quellen.²

Naast allerlei anderen herkennen we Hercules, die bij Gibraltar met zijn zuilen het einde van de bevaarbare wereld zou hebben gemarkeerd, de Argonauten, die met hun stuurman Tiphys het Gulden Vlies najaagden, en Odysseus.³ Het zijn deze klassieke zeevaarders die bij Vondel overtroffen worden door de zeehelden die op de prent 'slans welvaren in cartouches boven de silhouetten van de admiraliteitssteden staan afgebeeld: Barentsz en Heemskerck in het midden bij Amsterdam, links daarvan Joris van Spilbergen bij Middelburg, en rechts Olivier van Noort bij Rotterdam en Jan Huyghen van Linschoten bij Enkhuizen (zie afb. 1). Er aan toegevoegd zijn de twee namen die uit de begintijd van de Indiëvaart het minst weg te denken zijn: Cornelis de Houtman en Jacob van Neck.

De mate waarin zij de befaamde zeevaarders uit de oudheid voorbij zijn gestreefd, wordt aangegeven door de laatste twee regels van deze passage, waarin sprake is van de ‘Antipoden’ (r. 327-328). In de oudheid was men van mening dat de antipoden principieel onbereikbaar waren. De mens zou de evenaar en de polen niet kunnen passeren, de eerste vanwege de extreme hitte, de beide andere vanwege de extreme kou.⁴ Bovendien zou de oost-west-doorvaart belemmerd worden door twee oceanische stromingen die van pool tot pool liepen. Deze opvatting was met name via de Somnium Scipionis van de laat-klassieke auteur Macrobius (ca. 400) in de middeleeuwen wijd verbreid,⁵ en kreeg nog een extra impuls toen in de 15de eeuw de Geographia van Ptolemaeus (ca. 85-161) bekend werd.⁶ Met een zekere triomf vermelden allerlei 16deeeuwse auteurs dat de recente ontdekkingsreizen bewezen hebben dat de antipoden niet alleen bestaan, maar ook bereikbaar zijn. Als voorbeeld

2 Linschoten, Reys-gheschrift, p. 12.

3 Zie bijv. Van Mander, Wtlegginghe, p. 76 verso (Hercules) en p. 58 verso-59 recto (Argonauten).

4 Zie bijv. Plinius, Naturalis Historia, II.lxviii.172.

5 Wright, The geographical lore of the time of the crusades, p. 18-19, 56-57 en 156-157; Macrobius, Commentary on the dream of Scipio, ‘Introduction’, p. 19-20 en 48-49; en p. 74-75, 200-206 en 214-215.

6 Schmithüsen, Geschichte der geographischen Wissenschaft, p. 60.

[p. 51]

noem ik Petrus Messia, wiens Verscheyden Lessen [...] waer inne beschreven worden de weerdichste geschiedenissen alder Keyseren, coninghen, ende loflijcker mannen in 1587 in een Nederlandse vertaling verschenen waren. Hij schrijft naar aanleiding van de tocht om de aarde van Magelhāes:

[...] Ende is om de waerheyt te segghen, eene sake daer aen veel wijse mannen in voorleden tijden hebben ghetwijfelt, te weten oft oock sulcx doenlijck ende moghelijck ware. Also dat om onse propooste hier mede te besluyten, tgunt daer van wy te voren spraken, ghy wt deser oorsake [nl. de tocht van Magelhāes] moet gheloouen, te weten, dat de ghene die daer woonen op d'ander zijde vander Aerden, ende wy noemen Antipodes, aldaer oock woonen ende verkeeren gelijck als wy hier doen [...]⁷

329-358 Behalve aan de admiraliteitscolleges van Holland, Zeeland en West-Friesland, was de prent 'slans welvaren ook opgedragen aan Prins Maurits als admiraal-generaal. Aan zijn lof wordt dan ook het tweede gedeelte van de ‘Hertelling’ gewijd, en daarmee staat dan ook meteen de oorlogvoering centraal.

Het is het driejarig beleg van Oostende (1601-1604) dat hier vergeleken wordt met dat van Troje. De vergelijking was blijkbaar gangbaar: de belegerde Nederlandse troepen noemden althans hun ‘retrenchement’ aldaar ‘nova Troya’ en ook verder had het beleg, dat vooral een prestige-kwestie was, een Trojaanse allure. Van Meteren schrijft erover:

Aldus is dit notabel ende vermaert belegh van Oostende geeyndiget, alst over de drie jaren ende 80. dagen belegert ende bestreden hadde geweest gheduerichlijck, alsmen diergelijcke in geen Historien can lesen; [...]

en:

Het accoort gemaeckt, hebben de oude stadt de beleghers ingeruymt, ende syn de belegerde getrocken in haer retrenchement, nova Troya, [... ]⁸

Tegenover dit verlies, stond de verovering, vlak voor de overgave, van Sluis, mogelijk doordat de vijandelijke troepen bij Oostende bezig gehouden werden. Beide gebeurtenissen werden dan ook vaak in één adem genoemd:

Inde Vereenichde Nederlanden werden ter eeuwigher memorien van het langhduerich belegh van Oostende ende winninghe van Sluys, ghedenck penninghen gheslaghen [...]⁹

Van de daarna volgende beschrijving van de ontvangst van Maurits (r. 335-344) heb ik geen voorbeeld gevonden. Op grond van wat tot nu toe is gebleken van Vondels manier van werken, lijkt het me niet uitgesloten dat zo'n voorbeeld wel bestaat. Maar misschien is deze passage niets anders dan een dichterlijke impressie naar aanleiding van de prent, waarop het geroeide jacht van Maurits omringd is door schepen die de verschillende gewesten vertegenwoordigen (zie afb. 1).¹⁰

De argumenten voor Maurits' lof (r. 349-352) komen goeddeels overeen met de hoofdpunten van het toenmalige oorlogsrecht. Justus Lipsius

7 De verscheyden Lessen Petri Messiae, p. 705. Zie ook in Van Mander, De Grondt der Edel Vry Schilder-const, dl. 2, p. 572, de aantekening van Miedema.

8 Van Meteren, Belgische ofte Nederlantsche Oorlogen, Boeck 25, p. 150 recto.

9 Van Meteren, Belgische ofte Nederlantsche Oorlogen, Boeck 25, p. 150 verso.

10 Zie de beschrijving van de prent door De Vries, ‘Het portret van Willem Barentsen’, p. 114-116.

[p. 52]

schrijft bijvoorbeeld in zijn Politica van 1589, waarvan al in 1590 een Nederlandse vertaling was verschenen, dat een oorlog rechtvaardig is

[...] als ghy t'gewelt van u selven, ende van u volc drijft, ende dat ghy met wapenen de vryheyt, t'Vaderlandt ende u ouders beschermt.

Het natuurlijk recht op deze verdediging, door Lipsius o.a. geïllustreerd aan de dieren, wordt goed uitgedrukt door het beeld van de duinen die het land beschermen tegen de zee (r. 345-348).¹¹

Een tweede rechtmatigheidsgrond is volgens Lipsius

als ghy ongelijck wreket, ende met t'ghemeyne recht van alle natien u goeden wedereysschet.

Is het hieraan dat ook Vondel denkt, als hij schrijft dat Maurits niet alleen de Nederlandse vrijheid beschermd heeft, maar ook haar grenzen heeft uitgebreid (r. 351)? Of moeten we hier eerder denken aan Lipsius' uitspraak dat er van een rechtmatige oorlog evenzeer sprake is wanneer het om de verdediging gaat van de belangen van de ‘medegesellen’, wat dan in dit geval de Zuidelijke Nederlanden zouden moeten zijn?¹²

De derde rechtmatigheidsgrond tenslotte, is dat de oorlogvoering gericht dient te zijn op het verkrijgen van vrede.¹³ Het is dit laatste punt waarop Vondel de meeste nadruk legt, iets wat met name in de volgende passage tot uitdrukking komt.

De internationale bevestiging van Maurits' verdiensten kwam in februari 1613 met zijn benoeming door James I van Engeland in de orde van de Kouseband. Een reeks pamfletten informeerde het publiek daarover¹⁴ en Vondel kon zich geen beter slot voor zijn lofprijzing wensen. Ook op de prent wordt Maurits trouwens, door de spreuk ‘Honi [sic] soit qui mal y pense’ rond zijn wapen, in zijn kwaliteit van Ridder in deze orde genoemd (zie afb. 1).

11 Lipsius, Politica, p. 178. Ook hiervan heb ik geen direct voorbeeld gevonden. Het beeld lijkt op een van de Sinnepoppen van Roemer Visscher, die in 1614 uitkwamen. Daarin wordt van een sluis gezegd dat hij
[...] de rechte Sinnepop [is] van een vroom Vorst, die 't landt suyvert van gheboeft, door justitie: [...] (Visscher, Sinnepoppen, p. 19).

12 Lipsius, Politica, p. 179-180.

13 Lipsius, Politica, p. 181.

14 Zie: Knuttel, Catalogus, dl. 1, nrs. 2043-2047.

[p. 53]

2.8.2 Ontroering (‘Commotio’), r. 359-406

Varianten	1650
	361	beminde] bemindt
	362	V] Uw
		weert,] weert.
	363	D'uytheemsche] d'Uitheemschen
	364	haer] zich
	365	Tulpand-drager] tulbanddrager
	366	wreed'] wreet
	367	Havens open stelt] havens openstelt
	368	Scepter] scepter
		Gebied] gebiet
	369	Slaven] slaven
	370	weerd] waert
	371	Wel aen] Welaen
		gouden] goude
	372	henen treed, wat salt] henentreed, wat zal't
	373	batet] baet het
		Gods?] Gods,
	375	leeghe suldy dalen,] lager zuldy dalen:
	376	O] o
	377	straffe] straf
		'sHeeren] 's Heeren
	381	u Kroonen] uw kroonen
		purp'ren] purpre
	385	Handelaers] handelaers
		Goudt] gout
	386	Silver,] zilver
	387	Christen] Christe
	388	u] uw
	389	Koopman] koopman
		verkiest] verkiest,
	390	Peerle,] peerle
	391	ghemoed'ren] gemoederen
	392	goed'ren.] goederen:
	393	Veel Zeen men vast door-kruyst, veel Hulcken men
		uyt-reed,] Veel zeen men vast doorkruist: veel hulcken men uitreedt:

[p. 54]

	394	Scheepken des gemoeds men heel]
		schip der ziele men geheel
	395	u] uw
	396	Mol] mol
		Aerde] aerde
	397	seker rente] zekre rent
	398	vromen] vrome
	399	Al waer] Alwaer
		naer] na
	400	Naer] Na
	401	o] ô
		Weerelds] weerelts
	403	Vergunt my] Vergunme
		O Vader alder] o Vader aller
	406	d'Eere] Eere
Woordverklaring	359	Bestendigh: altijd door, onafgebroken
	362	weert: waard
	364	onderlingh: wederzijds
		haer: zich
	365	zaed: geslacht
	367	versteenight: zich verhard (wellicht ook met betrekking tot ‘Havens’: met stenen blokkeert?)
	368	korts: onlangs
		Gebied: gezag, overheid
		vereenight: in 1612 was er een verdrag gesloten tussen de Republiek en Turkije
	370	weerd: waard
	374	prat: verwaand
	375	Soo [...] te hooghe: hoe hoger
		te leeghe: des te lager
		suldy: zult ge
	376	Soo: als
		naeckt: nadert
	378	te staen: vast te staan (vgl. r. 375)
	379-380	Tyriers, Zydoniers, [...] Capernaiten [...] Niniviten: de bewoners van respectievelijk Tyrus, Sidon, Capernaüm en Ninive (zie verder het commentaar)
	381	Worpt: werpt
		Kroonen: hier overdrachtelijk voor rijkdom en aanzien (vgl. r. 372 ‘Vorsten’)
	383	open sluyt: opent
	385	Ophirisch Goudt: goud uit Ophir (wrs. in India)
	386	Zions kerck: de tempel in Jeruzalem
	387	Christen leden: leden van de gemeenschap der Christenen
	389	slacht: volgt na
	391	gierighe ghemoed'ren: hebzuchtige inborsten
	393	vast: voortdurend
		Hulcken: groot type vrachtschip dat tot in de 16de eeuw veel voorkwam (Van Beylen, Schepen van de Nederlanden, p. 9)
		uyt-reed: uitrust

[p. 55]

395	V selven [...] ontword: blijft niet langer degene die ge tot nu toe was (WNT, dl. 10, kol. 2045)
398	't nieu Ierusalem: nl. de hemel
399	naer: na
400	Naer: na
401	Gedurende: gedurende de tijd
	in 's Weerelds krijt: op aarde
406	bouwingh: bouw

Commentaar

359-406 Ontroering (‘commotio’). Het tweede en laatste onderdeel van het ‘Besluit’, de ‘Ontroering’, bespeelt de emoties en bevat wensen en vermaningen. Eerst komt er een wens met betrekking tot de oorlogvoering (r. 359-370), vervolgens een vermaning met betrekking tot de handelsrijkdom (r. 371-400). Ter afsluiting volgt er dan nog een persoonlijke geloofsbelijdenis van de auteur (r. 401-406).

359-370 In aansluiting bij de voorgaande ‘Hertelling’ gaat Vondel nog even door op de vrede. De conceptie van gewapende vrede, uitgedrukt in de woorden ‘O heymelijcke schrick van uwe Nae-ghebueren’ (r. 360), vinden we ook bij Lipsius, die zelfs schrijft:

[...] dese [nl. de wapenen] sijn den rechten wech tot die vrede. Ist dat wy de Vrede willen genieten, seght Tullius, men moet oorloge voeren: ist dat wy d'oorloghe willen laten varen, wy en sullen de vrede nimmermeer ghenieten.¹

De vraag of het in 1609 met Spanje gesloten bestand omgezet moest worden in een werkelijke vrede was in de jaren 1611-1612 uiterst actueel. Vanaf 1611 en met toenemende kracht in de lente van 1612 zijn van Spaanse en Franse kant initiatieven daartoe genomen. Hoewel men er in de Republiek niet op ingegaan schijnt te zijn, waren de geruchten erover, volgens Van Deursen, die aan deze kwestie een aparte studie heeft gewijd, het gesprek van de dag in herbergen en postkoetsen.²

Als voorbeeld bij uitstek van de ‘bemindheid’ van de Nederlanden haalt Vondel echter het verdrag van 1612 met Turkije aan, dat zelfs had geresulteerd in de vrijlating van de Nederlanders, meest zeelieden, die zich in Turkse slavernij bevonden. Ook die gebeurtenis was door middel van ettelijke pamfletten algemeen bekend.³

371-400 Maar pas met de dan volgende vermaning komt Vondel met de levensbeschouwelijke stellingname die het sluitstuk vormt van de hele, zo zorgvuldig opgebouwde, argumentele strekking van het gedicht. Hiervoor heb ik al aangewezen dat binnen de opvattingen van Aristoteles en Thomas van Aquino, en in hun kielzog van de meeste denkers over deze problematiek tot de 17de eeuw toe, de morele waardering van de handel afhankelijk is van de manier waarop de verkregen rijkdom wordt gebruikt (zie het commentaar bij r. 61-65). Tot nu toe is het hele gedicht door aangewezen dát de handel rijkdommen brengt. Rijkdommen die de oorlog hebben gefinancierd, maar ook rijkdommen die van ‘elck Reeder

1 Lipsius, Politica, p. 250; in de marge verwijst hij naar Cicero's Orationes Philippicae 7.

2 Van Deursen, Honni soit qui mal y pense?, p. 79-86.

3 Heeringa, Bronnen tot de geschiedenis van den Levantschen handel, p. 155-156 en 186-274 (nrs. 120-138).

[p. 56]

eene Vorst’ (r. 64) gemaakt hebben. Wat het eerste betreft, is het morele perspectief in de voorgaande passage geformuleerd: de oorlogsinspanning moet leiden tot blijvende vrede met iedereen. Wat rest, is de individuele rijkdom van al die ‘Bataviers, die als op gouden straten, Als Vorsten henen treed’ (r. 371-372). Niet toevallig neemt Vondel het motief uit zijn uitgangsstelling hier weer op: de nu volgende regels geven het beslissende oordeel over de ‘wijd-beroemde scheeps-vaert der Vereenighde Nederlanden’.

Vondels standpunt valt te karakteriseren als duidelijk doopsgezind. Het komt op het volgende neer: de hovaardigen misbruiken de weldaden Gods in plaats van, in het besef van diens wrake, boete te doen, zich aan het aardse te onthechten en hun rijkdommen aan de armen te geven om zo Gods kerk op aarde te helpen bouwen en voor zichzelf een plaats te verwerven in de hemel. Dezelfde opvatting komen we tegen bij Menno Simonsz, Dirk Philipsz en andere doopsgezinde leraren.⁴ In alle opzichten volgt Vondel in zijn ‘Besluit’ de doopsgezinde leraren. Dat blijkt niet alleen uit de trapsgewijze opbouw van zijn tekst, maar vooral ook uit de schriftuurlijke bewoordingen.

De eerste trap bestaat uit de dreiging van straf voor het gloriëren in aardse goederen (r. 371-378). Menno formuleert in zijn traktaat Van het rechte Christen Geloove dezelfde gedachte als volgt:

[...] Maer onse hooveerdige stoute heydenen treden daer met opgeblasene herten ende uytgestreckte halsen, grootdunckig ende stout, de een op sijn geslachte, de ander op sijnen rijckdom [...]. O gy rijken, huylt en weent over uwe ellendigheden, die u over komen sullen, [...] och, och, hoe zwaren woort is 't, dat de Heere seyt: Wee u Rijcken, gy die hier uwe vertroostinge hebt in uwe Rijckdommen [...]⁵

Dan volgt de oproep tot boetedoening (r. 379-382). Deze passage is ontleend aan Mattheus 11, 22-23:

Nochtans ick seg v, het sal Tyro ende Sidon verdraechlijcker gaen inden dach des ordeels, dan v. Ende ghy Capernaum, ghy die ten Hemel toe verheuen zijt, ghy sult tot inde Helle neder gestooten werden.⁶

en aan Jona 3, 1-6:

Ende dat woort des Heeren gheschiede anderwerf tot Jonam ende sprack.
Maeckt v op, gaet in de groote stadt Niniue, Ende predict haer de predicatie die ick v segge. [...] Ende doen Jonas begost daer in te gaen een dachreyse, predicte hy, ende sprac: Daer zijn noch veertich dagen toe, soo sal Niniue vergaen.
Doen geloofden de lieden tot Niniue aen Godt Ende deden wtroepen een vasten, ende togen sacken aen, beyde groot ende cleyne.
Ende doen dat voor den Coninc tot Niniue quam, stont hy op van zijnen throne, ende leyde zijn Purpur af, ende nam een sack om hem, ende settede hem in de asschen.⁷

In dezelfde toonaard schrijft bijvoorbeeld ook de Waterlandse leraar Lubbert Gerritsz over

[...] een hertelijck leedtwesen onser sonden, om die altijt met bittere tranen te beweenen, ende een waerachtigh berou daer over te dragen, alle de daghen onses le-

4 Zie: Keeney, The development of Dutch anabaptist thought and practice, p. 115.

5 Menno Simons, Opera, p. 97-98.

6 Den Bibel 1564, p. 316 recto; ook bij Lucas 10, 14-15.

7 Den Bibel 1564, p. 242 recto; ook bij Lucas 11, 30-32.

[p. 57]

vens: Als wy dat niet alleen aen Manasse, de stadt van Ninive, ende meer anderen bevinden [...]⁸

De herboren mens, tenslotte, maakt zijn geloof waar in naastenliefde, bouwt zo mee aan de gemeenschap der gelovigen die Gods kerk op aarde vormt, en verwerft zodoende voor zichzelf een plaats in de hemel (r. 383-390). Hier wordt gerefereerd aan I Koningen 9, 27-28, waarin verhaald wordt hoe Salomon de tempel van Jeruzalem bouwde:

Ende Hiram sant zijn knechten henen int schip [...] metten knechten Salomo, Ende quamen tot Ophir, ende haelden aldaer vier hondert ende twintich Centener gouts, ende brachtent den Coninck Salomo.⁹

Verder ook aan I Korinthen 3, 16:

En weet ghi niet dat ghi Gods Tempel zijt, ende dat de geest Gods in v woont?¹⁰

en aan Mattheus 13, 45-46:

Wederom, is dat Hemelrijck gelijc eenen Coopman, die goede peerlen socht.
Ende doen hy een costelijcke peerle vant, ginc hy henen, ende vercocht al wat hy hadde, ende cocht de selue.¹¹

Op vergelijkbare wijze schrijft Menno in zijn traktaat Een schoone ende grondelijke Leeringe uyt des Heeren Woord:

Siet, [...], alle de gene, die aldus uyt Godt met Christo geboren worden, aldus hare swacke leven na den Euangelio schicken, [...], die zijn de Heylige Christelijcke Kercke, [...], dat geestelijcke Huys Israëls, de geestelijke Stad Jerusalem, Tempel ende Bergh Sion. [...]
Haer burgerschap is in den Hemel, ende gebruycken dese onderste Creatueren, als eten, drincken, kleedinge, huysinge met danckbaerheyt, ende tot een nootdruftige onderhoudinge van haer eygen leven. Ende tot eenen gewillighlijcken dienst van haren naesten [...]¹²

En in zijn traktaat Een weemoedige ende christelycke ontschuldinge ende verantwoordinge:

[...] wy leeren ende betuygen met des Heeren Woordt, dat alle waerachtige Christgeloovige eens lijfs leden zijn, door eenen Geest, in een Lichaem gedoopt zijn [...]
Aengesien sy dan alsoo een zijn, als geseyt is, so is't Christelijck ende billijck, dat sy haer onder malkanderen oock Godtlijck liefhebben, ende dat het een lidt sorge voor dat ander drage, want beyde die schrift ende die natuere leeren soo. [...], die redelijcke ende vernuftige natuere besorght al sijn leden. Also moet het oock onder die gene toegaen, die des Heeren Kercke ende Lijf zyn.¹³

Na zo de drie trappen van vervolmaking te zijn doorgelopen, herneemt Vondel het hele betoog nogmaals in de vorm van een klemmende vermaning (r. 391-400). De bijbelplaatsen waaraan daarbij gerefereerd wordt, zijn Mattheus 16, 26:

Wat helpet den mensche, al waert dat hy de geheele werelt wonne, ende naem doch schade aen zijnder sielen?¹⁴

8 Gerritsz, Sommighe Christelijcke Sendt-Brieven, nr. 15, p. 410.

9 Den Bibel 1564, p. 98 recto.

10 Den Bibel 1564, p. 361 verso.

11 Den Bibel 1564, p. 317 recto.

12 Menno Simons, Opera, p. 125-126.

13 Menno Simons, Opera, p. 504.

14 Den Bibel 1564, p. 317 verso-318 recto.

[p. 58]

Mattheus 6, 19-20:

Ghy en sult v geen schatten vergaderen opter aerden, daerse de Motten ende den roest eten, ende daer de dieuen nae grauen ende stelen. Maer vergadert v schatten inden Hemel [...]¹⁵

en de Openbaring van Johannes 21, 2-4:

Ende ic Johannes sach de heylige Stadt, dat nieuwe Jerusalem, van God wt den Hemel neder varen [...]. Ende ic hoorde een groote stem vanden stoel, die sprac: Siet daer, een Hutte Gods by den menschen [...]
Ende God sal afwisschen alle tranen van haren oogen, ende de doot en sal niet meer zijn, noch leet, noch geroep, noch smert en sal meer zijn [...]¹⁶

Ook de mol (r. 396) komt voor in de bijbel en wel in Jesaia 2, 20:

In dier tijt sal een yegelijck wech werpen zijne silueren ende gulden Afgoden (die hy hem hadde doen maken om aen te bidden) inde holen der mollen ende vledermuysen.¹⁷

Maar wat dit betreft lijken Vondels woorden toch eerder terug te gaan op een andere bron. In de middeleeuwen was het beeld van de mol voor de gierige mens gangbaar, getuige bijvoorbeeld de volgende woorden uit de Spiegel der volcomenheit:

Een ghierich mensche ghelijct enen molle, die niet en ghelovet datter anders enich scat is dan in die eerde te wroeten ende daer in te woonen.¹⁸

Ten tijde van het humanisme komt daarnaast het beeld op van de blinde mol voor de verblinden en onwetenden. Zo bijvoorbeeld bij Erasmus en ook bij Van Mander, die in zijn Wtbeeldinge der Figueren schrijft:

Met den Mol wort de blindtheyt beteyckent: oock vliende oft niet lievende t' licht der Sonnen, verstaet men by de Mol, die willens niet willen weten.¹⁹

Bij Vondel beluister ik een contaminatie van beide betekenissen.

Maar om terug te keren naar de boodschap van deze passage, ook deze vinden we weer in gelijksoortige bewoordingen terug bij de doopsgezinde leraren. Bij Lubbert Gerritsz lezen we:

O mijn Broeder, wat een bedroefden handel was dat, doen sy hen met eten ende drincken so bekommerden, ende haer zielen onversorcht lieten van die eeuwige spijse. Item, doen sy hen met koopen ende verkoopen alsoo bemoeyt hebben, om rijck te worden op der werelt, dat sy daerdoor hen selven van die eeuwighe rijckdommen, ende die Hemelsche schat berooft hebben.²⁰

En Dirk Philipsz schrijft in zijn traktaat Vande Gemeynte Godts:

Ende Paulus schrijft tot Timotheum also: Den rijcken van deser werelt ghebiedt, dat sy niet opgeblasen van herten en zijn, dat si niet en hopen op de onsekere rijcdommen maer op den leuendighen Godt, die ons alle dingen rijckelijc geeft om te gebruycken, dat sy gemeynsaem zijn, gheerne geuen, op dat sy eenen schat vergaderen op dat toecomende, ende datse vercrijghen dat eewighe leuen.²¹

15 Den Bibel 1564, p. 314 recto.

16 Den Bibel 1564, p. 388 recto; ook bij Jesaia 65, 16.

17 Den Bibel 1564, p. 182 verso.

18 Geciteerd via Mnl.Wb., dl. 4.2, kol. 1860.

19 Erasmus, Adagiorum epitome, p. 70: ‘[...] Caecior Talpa. De ijs, qui supra modum caecutiunt, aut qui minimè iudicant.’ Van Mander, Wtbeeldinge der Figueren, p. 130 recto.

20 Gerritsz, Sommighe Christelijcke Sendt-Brieven, nr. 8, aan Jan Theunissen, p. 223.

21 Philipsz, Enchiridion, p. 402.

[p. 59]

Illustratief is ook de volgende strofe uit Vondels eigen Pinxterzang, zoals opgenomen in het doopsgezinde Boeck der Gesangen:

Ghy wint des Heeren weest doch mee
Ons zielen schip in swerelts Zee
Op dat wy vry van schipbreuck dan
Landen in 't Hemels Canaan.²²

Ik heb zo uitvoerig bijbelplaatsen en passages uit werken van doopsgezinde leraren aangehaald om vooral ook de doperse toon van dit ‘Besluit’ te demonstreren. Directe ontleningen aan de werken van de meest bekende doopsgezinde voormannen heb ik niet gevonden, wat niet wil zeggen dat ze niet voorkomen. Maar zowel inhoud als zegging plaatsen Vondels ‘Besluit’ onmiskenbaar binnen de doopsgezinde traditie. Het is deze doperse vermaning die Vondels invulling vormt van het religieuze perspectief, dat op de prent van Abraham de Koninck door de allegorische voorstellingen van het Oude en het Nieuwe Testament, aan weerszijden van de figuur ‘Slans Welvaren’, wordt aangegeven (zie afb. 1). Zo heeft hij met het uitzicht op ‘een soete en stille haven’ (r. 400) voor de Christelijk levende mens, zelf met zijn gedicht de ‘goede kust’ bereikt, waar hij in het begin van zijn gedicht om had gebeden:

Mijn reyse gunstigh zijt: op dat ick met verblyden
Mach aen een goede kust het Ancker laten glyden, (r. 9-10)

401-406 De persoonlijke wending die het gedicht afsluit, houdt een belijdenis in tot een Christelijk dichterschap die de realisatie vormt van de in de ‘Inleiding’ uitgesproken belofte, dat hij

[...] nau geland, zal mijn beloft voldoen,
En 't heyligh Altaerplat met heeten Wieroock voen. (r. 11-12)

De passage is direct geïnspireerd op Van Borsselens Strande, waarin de behandeling van het onderwerp was afgesloten met de volgende woorden:

Den will', ô goede God, du hebst in my geplant,
Verleen my oock de daed, ontvonck mijn doof verstand
Met dynen heylgen Geest, dat ick dyn lof verconde
Tot aen des Werelds eynd, end met een vollen monde
Dyn heerlickheyd verbreyd', end dyner handen werck
Doe klincken over al door s'Hemels hooge Kerck,
Geef, Heere, dat ick voords mijn leven mach doorbringen
In d'eer dyns grooten naems op mijn engh riet te singen. (r. 1732-1739)²³

22 Het boeck der Gesangen, ‘Gheestelijcke Lieden’, nr. 4, strofe 7, p. D 6 recto. Ook in WB-editie, dl. 1, p. 775.

23 Muller, De dichtwerken van Philibert van Borsselen, p. 61. Hierna volgen bij Van Borsselen nog 240 regels, direct gericht tot Cornelis van Blyenburch, aan wie het gedicht opgedragen is. Ze vormen een aparte eenheid die als het ware achter het eigenlijke gedicht is geplakt.