Lucifer. Adam in ballingschap, of Aller treurspelen treurspel. Noah, of Ondergang der eerste wereld

Enkele vormelementen van Vondels tragedie

Toen Vondel in 1654 zijn Lucifer in de schouwburg liet opvoeren en als afzonderlijke uitgave publiceerde, wist de toeschouwer/lezer wel zo ongeveer wat hem te wachten stond. Een Vondeliaanse tragedie was een toneelstuk in vijf bedrijven, geschreven in zesvoetige jambische paarsgewijs rijmende verzen met een variabele middenrust, zogeheten alexandrijnen. De handeling werd aan het eind van ieder bedrijf van lyrisch commentaar voorzien door reien. Die reien kon de auteur gebruiken om de gedachten en emoties van de toehoorders in een bepaalde richting te sturen. In de Genesis-trilogie worden de reien gevormd door de goede engelen en daarmee hebben ze een uitzonderlijk gezag. Ook buiten de reien komen soms lyrische gedeelten voor, op emotionele momenten. Zo is in Adam in ballingschap de dialoog tussen Belial en Eva - waar de vrouw door vriendelijke vleiende woorden overgehaald moet worden - uit strofen van viervoetige jambische versregels opgebouwd. In Noah zingen de hofdames van Urania zo'n prachtig en overtuigend loflied op de liefde dat Noah het in enkele kritische regels voor de toeschouwers onschadelijk moet maken.

Verder is de tragedie aan enkele regels gebonden, zoals de eenheden van handeling, tijd en plaats: in het verhaal staat één gebeurtenis centraal die een belangrijke wending betekent in het leven van de hoofdpersonages. Die geschiedenis dient zich binnen 24 uur op min of meer dezelfde plaats af te spelen. De toeschouwer wordt geacht lering te trekken uit het gebeuren en om dat te bereiken moet hij zich emotioneel met de personen verbonden voelen. Lessen worden behalve door de gang van het verhaal zelf ook geboden door bondig geformuleerde losse wijsheden, zogeheten sententies, zoals Lucifer vs. 883: ‘God dienen is regeren’, of Noah vs. 910: ‘Hij is genade waard, die zijne schuld bekent.’

[p. 287]

Vanwege de eenheden van tijd en plaats is het vaak niet mogelijk om alles wat belangrijk is voor de handeling ook werkelijk op het toneel te brengen. Zo kan de strijd tussen de goede en slechte engelen in Lucifer niet vertoond worden en hetzelfde geldt voor de zondvloed in Noah. In dergelijke gevallen maakt de dichter van de nood een deugd: wat niet getoond kan worden, wordt verteld en zulke vertellingen, gewoonlijk ‘bodeberichten’ genoemd, zijn vaak staaltjes van groot retorisch vermogen.

Vondels tragedieopvatting was in hoge mate bepaald door wat hij kende van de Griekse en Romeinse toneelpraktijk en vooral ook door de klassieke theorie. Hij heeft daarin ook ontwikkelingen doorgemaakt. Begonnen als navolger van de Latijnse toneelschrijver Seneca, is hij later vooral in de ban geraakt van het Griekse drama en de Griekse theoreticus Aristoteles, die in zijn Poetica de toneelpraktijk had geëxpliciteerd en toegelicht. Het was Aristoteles die belangwekkende aanwijzingen had gegeven over het karakter van de hoofdpersoon: niet geheel goed en niet geheel slecht. Die hoofdpersoon begaat een misslag en zijn leven kent als gevolg daarvan een dramatische wending (Grieks: peripeteia) die gepaard gaat met een inzicht in wat er is gebeurd en waarom (Grieks: anagnorisis; de Latijnse term agnitio is gebruikelijker). Het was ook Aristoteles die de theorie van de katharsis (zuivering) had geformuleerd: doordat bij de toeschouwers door het lot van de hoofdpersoon ‘vrees’ en ‘medelijden’ werd opgewekt, werden zijzelf ‘gereinigd’ van deze hartstochten.