Jeptha, of offerbelofte. Koning David hersteld. Faëton, of roekeloze stoutheid

Regelnummers proza verbergen

[p. 105]

Koning David hersteld
Treurspel

[p. 107]

Aan de weledele en gestrenge heer Cornelis van Vlooswijck, heer van Vlooswijck, Diemerbroeck en Paepekoop, burgemeester en raad van Amsterdam⁺

1Zijn Onder de natuurlijke hartstochten is der ouderen kinderliefde,¹ 2Στοργή bij de Grieken geheten, overkrachtig en niet alleen de redelijke,² 3maar ook stomme dieren eigen. Het lustte Plutarchus, de doorzichtige³ 4zedenkenner en uitnemende zedenvormer, beknopt deze stof te handelen 5die een wijdlopend bericht vereist en met rijke voorbeelden kan bekleed⁵ 6worden. Deze beminner van de wijsheid ontvouwt hoe natuur de ouders 7inboezemde hun afkomst zorgvuldig op te kweken en te beschutten, zon-⁷8der hoop van enige vergelding uit haar te verwachten. Hij wijst in zijn⁸ 9slotrede ons aan hoe deze kinderliefde elk zo diep ingeprent is, dat men 10het voor een heilloos voorspook hield zo dikwijls enig dier zijn eigen jong¹⁰ 11verslond. Euripides, in zijn Elektra, neemt waar hoe Clytaemnestra in¹¹ 12stervens last haar blote borsten buiten de sluier toont om de dochter, door 13het herdenken dat ze die gezogen heeft, van de moedermoord af te schrik-14ken.

15En gelijk aan veel liefs veel leeds vast is, zo lijdt natuur nergens ge-¹⁵16voeliger dan in het hart van de ouders om de kinderen in lijden. Hetwelk 17van de voorzichtige hofraad Husaï mede door de aard van de stomme¹⁷ 18dieren werd uitgedrukt met zijn gelijkenis van de berin die, van haar jon-

+ Cornelis van Vlooswijck: Cornelis van Vlooswijck (1601-1687) was onder meer in de jaren 1656, 1657 en 1660 burgemeester van Amsterdam; raad: lid van het bestuurscollege van Amsterdam, de vroedschap

1 der ouderen kinderliefde: de liefde van ouders tot hun kinderen

2 redelijke: met rede begaafde

3 Plutarchus: Griekse biograaf en essayist (ca. 46 n. Chr.-120 n. Chr.), auteur van de Moralia, een ethisch compendium waarin bij herhaling aandacht is voor de liefde van ouders voor hun kinderen; doorzichtige: wijze

5 bekleed: verhelderd

7 afkomst: kinderen

8 vergelding: tegenprestatie

10 voorspook: voorteken

11 Euripides: de Griekse toneeldichter (ca. 485 v. Chr.-407 / 406 v. Chr.) behandelt in zijn Elektra de dood van Clytaemnestra, die door haar kinderen Elektra en Orestes uit wraak voor haar schuld aan de dood van hun vader Agamemnon om het leven wordt gebracht

15 natuur: het menselijke gemoed

17 van: door; Husaï: raadsman en vertrouweling van Koning David, zie 2 Samuël 17:8

[p. 108]

19gen beroofd, het woud met huilen overeind zet. Bij Ovidius verandert¹⁹ 20Niobe van droefheid in een steenrots om de nederlaag van haar zonen en²⁰ 21dochters. In Euripides' Phoenissae neemt Jokaste, de moeder, zich uit²¹ 22wanhoop het leven en stort neer op de lijken van beide haar zonen, in het 23lijfgevecht omgekomen. Lucretius gedenkt hoe de offerpriesters het zwaard²³ 24waarmee Ifigenia zal geofferd worden voor Agamemnons ogen verber-²⁴25gen. De schouwburgen vloeien van tranen, waar Ulysses koningin Hecu-²⁵25ba Polyxena, en Andromache Astianax ontweldigt om hun onnozel bloed 26te storten. Het wordt Junius Brutus tot een doorluchtige heldendaad toe-²⁶27geschreven dat hij beide zijn zonen, aan verraad schuldig, ter straffe vor-28dert om het recht en de staat van Rome gestreng te handhaven.

29In de heilige bladen ontbreken ons geen voorbeelden die dit sterken.²⁹ 30Men hoort er Jakobs hartewee om Jozef die, zo de broeders glimpelijk³⁰ 31uitstrooien, van een wild gedierte verscheurd is. Jochebed zoekt uit nood³¹

19 Ovidius: In de Metamorphosen (bk. vi, vs. 148-312) verhaalt de Latijnse dichter Publius Ovidius Naso (43 v. Chr.-18 n. Chr.) hoe Niobe, de legendarische koningin van Thebe, op één dag al haar veertien kinderen ontvielen

20 nederlaag: dood

21 Euripides: zie r. 11; in de Phoenissae beschrijft Euripides hoe de tweelingbroers Eteocles en Polynices in een tweegevecht door elkaars hand vallen; wanneer hun moeder Jokaste daarvan op de hoogte wordt gebracht, pleegt zij zelfmoord

23 lijfgevecht: duel; Lucretius: Titus Lucretius Carus (94 v. Chr.-55 v. Chr.) beschrijft in het eerste boek van zijn De rerum natura hoe men de Griekse vorst Agamemnon de blik onthoudt op het zwaard waarmee zijn dochter Ifigenia geofferd zal worden om de overtocht van de Griekse oorlogsvloot naar Troje te bespoedigen

24 Ulysses: de Griekse held Odysseus (Ulysses) heeft er de hand in gehad dat na afloop van de Trojaanse oorlog koning Hecuba haar dochter Polyxena verloren heeft, en ook is het aan hem te wijten dat Andromache, de schoondochter van Hecuba, er getuige van moest zijn hoe haar zoontje Astianax vanaf de muren van Troje naar beneden geworpen werd

25 ontweldigt: met geweld afhandig maakt; onnozel: onschuldig

26 Junius Brutus: Lucius Junius Brutus, volgens de overlevering de stichter van de Romeinse Republiek; volgens de legende zou hij zijn beide zonen ter dood veroordeeld hebben, omdat ze betrokken waren bij een tegen hem gerichte coupe

29 de heilige bladen: de bijbel; sterken: bevestigen

30 Jakobs hartewee: van zijn twaalf zonen had Jakob de op één na jongste, Jozef, het meeste lief; uit afgunst verkochten zijn broers Jozef aan een handelaar die op weg was naar Egypte en tegen de vader zeiden zij dat zijn geliefde zoon door wilde dieren verscheurd was, zie Genesis 37; glimpelijk: huichelachtig

31 Jochebed: toen de farao van Egypte het bevel had doen uitgaan alle mannelijke joodse borelingen te doden, probeerde Jochebed haar zoontje Mozes in veiligheid te brengen door het kind in een rieten mandje de Nijl af te laten drijven, zie Exodus 1:22

[p. 109]

32Mozes in een rieten kist op het water te bergen. Men ziet Rispa, Sauls³² 33bedrukte weduwe, onder het gerecht de lijken van haar zonen nacht en³³ 34dag bewaken om roofvogels en hongerige ondieren van de lichamen af te 35keren. In Salomo's oordeel wil de rechte de valse moeder liever haar³⁵ 36vrucht ten eigendom toestaan dan die met het zwaard laten delen. Maar 37de liefde van de aartsvader Abraham, dus lang overgeslagen, wordt hier-³⁷38door betuigd, dat hij in het opofferen van zijn enige en ter dood gehoor-39zame zoon zichzelf en natuur uit liefde tot God overwon, waarom 's helds 40geloof en standvastigheid met zulk een heerlijke belofte gekroond werd, 41en hij God de Vader afbeeldde, van wie God de Zoon zelf uitroept: Zo lief⁴¹ 42had God de wereld, dat Hij Zijn enig geboren Zoon gaf.

43In deze toneelhandel draaft de onuitblusbare liefde van koning David⁴³ 44tot Absalom onder zovele en verscheiden hartstochten van de andere 45personaadjen doorgaans vooruit, onaangezien hij de vader naar de kroon⁴⁵ 46en het hart stak, en zijn opluikende Salomo, namaals 's vaders grote⁴⁶ 47nazaat, niets dan onheil van die verwaten broeder te verwachten stond.⁴⁷ 48Koning Davids weeklacht en lijkgeschrei om Absaloms rampzalige dood 49- aldus in de heilige bladen uitgedrukt: Och, mijn zoon Absalom, och⁴⁹ 50Absalom, mijn zoon, mocht ik voor u sterven! Och Absalom, mijn zoon, 51och mijn zoon Absalom! - schijnt bijkans zijn triomfbazuin te verdoven.⁵¹ 52En de zon van de koninklijke herstelling komt ten lange leste uit deze

32 Rispa: als genoegdoening voor de misdaden die de Gibeonieten van de kant van Saul te verduren hadden gehad, stemde David ermee in zeven zonen van Saul te offeren; van hun moeder Rispa wordt gezegd dat zij lange tijd gerouwd heeft bij de opgehangen lichamen van haar zonen, zie 2 Samuël 21:8-10

33 onder het gerecht: onder de galgen

35 Salomo's oordeel: de wijze rechter Salomo beslechtte een geschil tussen twee vrouwen, die beiden beweerden de moeder van een zuigeling te zijn door te dreigen het kind in tweeën te delen en ieder van hen de helft te geven; de vrouw die daarmee instemde kon in ogen niet de echte moeder zijn, zodat hij het kind aan de moeder gaf die zich tot het einde toe tegen de tweedeling verzet had, zie 1 Koningen 3:16-28; de rechte: de echte (moeder)

37 Abraham: Abraham kreeg de opdracht van God zijn enige zoon, Isaak, te offeren; op het moment van het offer evenwel verhinderde een engel de voltrekking ervan; de bereidheid van Abraham zelfs afstand te doen van zijn zoon, zie Genesis 22, onderstreept zijn Godsbetrouwen

41 afbeeldde: vooruitwees naar; Zo lief enz.: zie Johannes 3:16

43 draaft [...] vooruit: komt op de voorgrond te staan

45 onaangezien: ongeacht het feit dat

46 opluikende: opgroeiende

47 verwaten: gewetenloze

49 Och, mijn zoon [...]: zie 2 Samuël 18:33

51 zijn triomfbazuin te verdoven: een smet te werpen op de triomf

[p. 110]

53duistere nacht en nevel van de vaderlijke rouw met schonere stralen 54tevoorschijn. Doch de rede ontschuldigt de afgeworstelde en neergesla-⁵⁴55gen vader, aangezien hij al te gevoelig, ook met gevaar van zijn kroon, 56beseft de verdoemde staat waarin de zoon, die hem zo na aan het hart lag,⁵⁶ 57eeuwig van God verstoten blijft, hoewel de bedroefde man, door Joabs 58raad en uit hoogdringende nood, zijn onverzetbare rouw met macht in-⁵⁸59toomt.

60Hier valt in zijn uitgang het treurspel op het allerkrachtigst en gaat alle⁶⁰ 61treurspelen in droefheid te boven. Ik werd ontstoken deze treurstof, uit⁶¹ 62haar aard zo hartroerend en leerzaam, te ontvouwen, en nog te vuriger, 63aangezien koning Davids herstelling, als het andere deel, vast is aan zijn⁶³ 64ballingschap, onlangs gespeeld, opdat ze tegen elkander te klaarder afste-65ken en, de onbestendigheid van het beloop van de wereld voor der aan-66schouwers ogen stellende, hun levendig inboezemen dat er heden niets zo 67vreemd voorvalt, of het is al vanouds gebeurd. Want onder het omwente-68len van het rad van avontuur komen dezelfde zaken in andere tijden, 69plaatsen en personaadjen telkenmale weder boven. Ik hoop de weledele 70heer Vlooswijck, die als een burgervader over de burgerij, de staat en de 71stad ten beste waakt, zal mij toelaten dit treurspel in het licht te brengen 72onder de schaduw van zijn naam en heerlijk wapen dat, in alle delen vol-⁷²73trokken, dit werk een luister bijzet, terwijl ik wens altijd te blijven

weledele en gestrenge heer,

uw weledele, gestrenge, dienstwillige

J. v.d. Vondel

54 afgeworstelde: door innerlijke strijd uitgeputte

56 de verdoemde staat: omdat Absalom vóór zijn dood geen berouw voor zijn daden heeft getoond, zal hij ten eeuwigen dage verdoemd zijn

58 onverzetbare: ontroostbare

60 in zijn uitgang: aan het slot

61 werd ontstoken: voelde de behoefte

63 als het andere deel: Vondels Koning David hersteld is het vervolg op een kort daarvoor verschenen drama, Koning David in ballingschap (1660), dat gewijd is aan het begin van het verzet van Absalom tegen zijn vader

72 onder de schaduw: onder de bescherming; voltrokken: volmaakt