Logo DBNL
Jeptha, of offerbelofte. Koning David hersteld. Faëton, of roekeloze stoutheid (2004)

Jeptha, of offerbelofte. Koning David hersteld. Faëton, of roekeloze stoutheid

(2004)–Joost van den Vondel–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Berecht
Aan de begunstelingen der toneelkunst+

1Ik voer nu Jeptha, de zeeghaftige held, landvoogd, rechter en veldheer1 2van de Hebreeën, ten stichtigen treurtonele, waarop mijn gedachten al2 3menige jaren geleden speelden. Maar het spel bleef steken om de twee3 4maanden uitstel, de dochter toegestaan, middelerwijl zij haar maagde4 5lijke staat op de bergen beschreit, welk uitstel Aristoteles' toneelwet in5 6het licht staat. Want hij zegt dat het treurspel allermeest begrijpt de han-67del van één zonneschijn, of luttel min of meer. Waartegen Buchanan in7 8zijn treurspel van Jeptha zich - behoudens zijn treffelijke eer in de dicht-89kunst - te grof vergrepen heeft, ook tegen de openbare waarheid van9 10de bijbelse historie, gelijk van wijlen de heer professor Vossius, op de to-1011neelwetten afgericht, die in Buchanan overlang tegen mij bestrafte. Sedert11 12de geschiedenis van Jeptha ernstiger bij mij nagespoord, hoorde ik hoe

13Serarius, Arias, Salianus en andere treffelijke vernuften gevoelden, dat13 14Jeptha's krijgstocht tegen de wederspannige Efraïmmers nog uitgevoerd14 15werd eer de gemelde twee maanden uitstel verstreken waren, schoon het15 16Boek der Richteren en Josephus deze orde niet houden om het verhaal16 17van Jeptha en zijn offerande, alreeds begonnen, niet te storen en te delen,17 18maar vervolgens achtereen te beschrijven.18

19Deze hinderpaal hiermede verzet zijnde - want het is klaar dat men in 20het heiligdom des bijbels niets mag veranderen - nam ik voor dit werk op20 21te zetten, ook in dier voege, dat het alle eigenschappen, tot een volkomen-22heid vereist, in zich mocht besluiten en tegelijk de aankomende treurdich-2223ters dienen tot een voorbeeldelijk onderwijs van het toestellen der treur-2324spelen. Aristoteles heeft zijn leerlingen ingescherpt hoeveel gelegen zij 25aan een enige, schikkelijke stelling, in de voorbeelden van de leringen en25 26kunsten bij overoude wijzen ten hoogste waargenomen, en in zijn onder-2627wijs van de dichtkunst bij de gemelde niet overgeslagen. Zo plachten de27 28doorluchtigste Italiaanse schilders in hun historieschilderijen bijzonder28 29op het wel-schikken, de kroon van hun werken, te passen. Het spel heeft29

30zijn behoorlijke hoegrootheid en leden, met de mate van evenredenheid30 31gemeten. De ganse handel van Jeptha is één en enig, en de verscheiden-3132heid van de bedrijven, en alle omstandigheden van tijd en plaats en an-33derszins worden hier tot het uitvoeren en voltrekken van deze enige han-3334del geschikt, dewijl de schikkelijke tezamenstelling van de bedrijven de34 35ziel des treurspels genoemd wordt, dat zonder deze niet rechtmatig kan35 36bestaan, schoon er manhaftige uitspraak, noch zeden, noch spreuken ont-3637breken.

38Ons toneel staat hier doorgaans onverwrikt en vast voor het hof te38 39Masfa in Gilead - een uitstekende opmerking, waarop Euripides in zijn39 40volwrochte Phoenissae zonderling gelet heeft. Het spel is niet eenvervig,40 41maar geschakeerd. Zo heten wij het volkomener slag van spel, dat niet41 42altijd eenzelfde toon van droefheid of blijdschap houdt, maar van staat42 43verandert, hetzij van ongeluk in geluk, of van geluk in ongeluk, gelijk in 44Filopaie sterk, in Jeptha flauwer gezien wordt. Ook levert deze geschiede-4445nis de rechtschapen aard van een treurspel, want de zwarigheid en het45 46haperen valt niet simpelijk tussen gemene of verre bloedvrienden, maar46 47tussen het naaste bloed: vader, moeder, en dochter; een enige dochter, en 48gemaal, en gemalin. Jeptha, de hoofdpersonaadje, uit de stam van Ma-48

49nasse gesproten en een doorluchtig veldoverste, verschijnt hier noch heel49 50vroom, noch onvroom, maar tussen beide. Want hij verliest door onwe-5051tende ijver, ongehoorzaamheid en het overtreden van de wet en zijn va-5152derlijke plicht de naam van een volkomen vromigheid en staat hierom,52 53vóór zijn verzoening met God en de aartspriester - waarna hij eindelijk 54heiliglijk overlijdt en namaals onder de heiligen, als in triomf, omgevoerd54 55wordt - tussen vroom en onvroom, een hoedanigheid eigenlijk in een55 56personaadje van een volkomen treurspel vereist.

57De beide hoofdsieraden hier bijeengevoegd - bij de Latijnen peripeteia57 58en agnitio, of staatverandering en herkennis genoemd - gaan in arbeid58 59om hun kracht met een machtige bewegenisse te baren. Want de onma-5960tige blijdschap van de moeder - aldus tevoorschijn gebracht om hierna 61het welig hart een zwaardere slag te geven - verandert in de uiterste droef-6162heid, gramschap, wraaklust en zinneloosheid; gelijk des vaders roekeloze62 63offerijver in een schrikkelijk en bijkans mistroostig naberouw. En zij63 64komen beiden te spade tot kennis, de één van haar dochters ongeluk, de64 65ander van zijn blindheid in het goddeloos uitvoeren van de dwaze offer-6566belofte. De uitbreidsels, bij de latinisten episodia geheten, worden niet66 67tegen de natuur ingedrongen, noch te ver gehaald, maar dienen ter zake67 68en zetten de handel een heerlijke luister bij. Onder de trapsgewijze en68 69langzame opsteigering wordt er bijwijlen enig zaad van het toekomende69 70gezaaid, dat te zijner tijd opkomt, om opmerkende toehoorders gedurig70 71te onderhouden in een bespiegeling van het navolgende.

72De rede is gezedevormd naar de staat en gesteltenis van de perso-7273naadje, zonder hetwelk goeden en kwaden ondereen gemengd worden en73 74de schouwburg ten nadele van het staatsgezag een school van gebreken 75en niet van deugden strekt, waarin zelfs aloude toneelmeesters van het75 76rechte wit afdwaalden. Om die misslag te schuwen zochten wij op de76 77voeglijkheid te letten en elk personaadje naar zijn oude, staat en gelegen-7778heid uit te beelden, en de zeden en spreuken naar de leest van elks lijf te78 79passen. Men vindt hier driederhande oude, de jeugd van de dochter, de79 80middelbare oude in vader en moeder, de ouderdom in de hofmeester en 81eerste hofraad. De dochter draagt zich godvruchtig, gehoorzaam en eer-8182biedig neffens God, vader en moeder, en de hofpriester. De moeder wordt,82 83naar de tedere aard der vrouwen, ingevoerd dartel, moedig, en uitgespat83 84in voorspoed en liefde tot haar enige dochter, en eindelijk zoveel te dieper84 85in kleinmoedigheid, over hals en hoofd, gedompeld. Jeptha draagt zich85 86manhaftig en gestreng in de oorlog, is roekeloos ijverig in het beloven,86 87onverzetbaar in het beloofde te voltrekken, en wordt ondertussen in het87 88vaderlijk hart van weemoedigheid geschokt en getroffen, en blijft einde-8889lijk, tot naberouw en herkennis van zijn lasterstuk gekomen, niet weder-8990horig om dit te boeten en zich met God en de aartspriester, Gods mond en90 91de levendige stem der wet, te verzoenen. De hofmeester toont zich, naar91 92de eis van een wereldlijk raadsheer en zijn hoge ouderdom, nadachtig en92 93omzichtig in beleid en raadgeven. De hofpriester en wetgeleerde ijveren 94voor de wet en waarachtige godsdienst, handhaven het hoofdgezag van 95de aartspriester, pogen alle schandalen naar hun vermogen te weren en95

96ondertussen de landvoogd met alle bescheidenheid, de staat en het vader-9697land ten beste, in te volgen, zoveel hun heilig ambt en wijding enigszins97 98lijden kan. De hofpriester laat ten laatste Jeptha in zijn verlegenheid niet98 99steken, noch de misdaad onbestraft, maar wijst hem naar de aartspriester99 100om een uitkomst te vinden en alle stoornis, tegen de aankomst van de100 101bedgenote, te minderen. Hij bejegent de wederkerende moeder naar haar101 102krankheid, zet ze allengs neder, vertroost ze en voorspelt door een heime-102103lijke openbaring Jeptha's gelukzaligheid en heiligheid namaals, onder de103 104gelovige helden en heiligen tentoon te voeren. De reien der maagden blij-104105ven middelerwijl zedig in het helen der geheimenisse haar toebetrouwd,105 106getrouw in het vertroosten en sterken der godvruchtige dochter, begunsti-106107gen de billijkheid, keren het onheil naar hun vermogen en verheffen de107 108gehoorzaamheid. Aldus woelen, tuimelen en barnen hier verscheide108 109hartstochten door gedurige veranderingen van het begin tot het einde.

110De slag, voorheen tegen Ammon geslagen, wordt in het voorbijgaan110 111slechts beknopt en kort aangeroerd, de strijd, sedert tegen Efraïm gestre-111112den, breed verhaald, dewijl dit niet kon vertoond worden, ook buiten112 113tijds was. De maagd sterft niet voor de ogen van de aanschouwers, gelijk 114Horatius in zijn Dichtkunst leert, om ongeloofwaardigheid te schuwen.114 115Ondertussen wordt de voorbereiding ter dood de ogen niet onttrokken, 116dewijl het zien meer de harten beweegt dan het aanhoren en verhaal van116 117het gebeurde, schoon de toestel des treurhandels zodanig behoorde te117

118wezen, dat die zonder enige kunstenarij of hulp van de lijdende perso-118119naadje machtig ware alleen door het aanhoren en lezen der treurrolle119 120- zonder wanschapen en gruwzame wreedheden te vertonen, en mis-120121geboorten en wanschepsels door het ontstellen van zwangere vrouwen te121 122baren - mededogen en schrik uit te werken, opdat het treurspel zijn einde122 123en oogmerk mocht treffen, hetwelk is deze beide hartstochten in het 124gemoed der mensen matigen en manieren, de aanschouwers van gebre-124125ken zuiveren en leren de rampen der wereld zachtzinniger en gelijkmoedi-125126ger verduren.

127Wij zochten ook te bereiken de drie deugden des toneelstijls: klaarheid127 128en geloofwaardigheid doorgaans, en kortheid ter behoorlijke plaatse. Dit128 129treurspel treedt voort op verzen van tien en elf lettergrepen, naardien de129 130edele heer Ronsard, de vorst der Franse dichters, deze dichtmaat hoog-130131dravender oordeelt, en beter van zenuwen voorzien en gesteven dan de131 132alexandrijnse van twaalf en dertien lettergrepen, die, zoveel langer, naar 133zijn oordeel flauwer vallen en meer op ongebonden rede rekken, tenzij133 134deze, uit een uitnemende meesters koker komende, zich verheffen, gelijk134 135uitheffende schilderijen en, rijk gestoffeerd en doorwrocht, van gemene135 136kout en ommegang ver afgescheiden zijn - een uitstekendheid bovenal in136

137treurspelen vereist, gelijk Ovidius, wiens Medea helaas verloren blijft, in137 138dit vers opzong:138

 
Hoe hoog men draav' in stijl en toon,139
140
Het treurspel spant alleen de kroon.140

141Om in deze treurhandel nergens het leven, zijn voorbeeld, te bezwijken,141 142verversten wij onze geheugenis met overlezen en herlezen van Aristoteles'142 143en Horatius' Dichtkunst, en hun uitleggers over dezelfde stof, namelijk 144Robortellus, Madius, Lombardus, Scaliger, Heinsius, en de voorrede van144 145Hugo de Groot op Euripides' vertaalde Phoenissae, Castelvetro, Delrius,145 146en Strada, ook Vossius en Mesnardière, die beiden elk om het wakkerst,146

147de één in Latijn, de ander in Frans, de schouwburg, het worstelperk van 148de menselijke hartstochten, helpen opbouwen.

149Maar gelijk de Grieken de eer van de heerlijke vond der toneelspelen,149 150allengs bij trappen in top gesteigerd, niet kan geloochend worden, zo ver-150151eist een gewijd treurspel, op hun leest geschoeid, tot het uitvoeren keur151 152van bekwame personaadjen, en toestel van toneel, en maatgezang van152 153reien, geoefend door een grote Orlando, om onder het spelen de aan-153154schouwers te laten horen een hemelse gelijkluidendheid van heilige gal-154155men, die alle delen van de goddelijke zangkunst in hun volkomenheid 156zodanig bereikt, dat ze de zielen buiten zichzelf, als uit het lichaam, ver-156157rukt, en ten volle met een voorsmaak van de gelukzaligheid van de enge-157158len vergenoegt.158

159Wij oordeelden niet ondienstig dit treurspel en zijn omstandigheden te159 160ontleden, of het opwassende en leergierige Nederduitsers leerde opmer-160161ken om zich, als van een toneelkompas, hiervan op deze holle deiningen161 162te dienen, alle klippen en zandplaten van doling en schipbreuk van on-162163wettige schikking te mijden, en eindelijk, beter gemanierd de gewenste163 164haven van de volkomenheid der toneelkunst in te zeilen. Behaagt het hun, 165laat ze eens lustig en rustig in de handen klappen en mij helpen hoge en165 166lage staten met spel en zang stichten en verheugen.166


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

titels