Gysbreght van Aemstel

(1994)–Joost van den Vondel



[p. 53]

Het tweede bedryf. Willem van Egmond. Diedrick van Haerlem. Hoplieden. egmond Wy zijn by 't klooster weer, daer Willebord in vree Met al de broeders woont, en stort zijn avondbeê. 1 't Zal noodigh zijn dat wy den hoplien openbaeren Het geen op handen is. diedrick 't Is tijd, zy wisten gaeren, + 455 Wat hier van wezen magh. verlos hen van die pijn. + 2 egmond Manhafte + hoplien, hoort; wy 3 hebben, onder schijn + Van onderling krackeel, een' aenslagh voorgenomen, + Om beter tot ons wit + op eenen sprong + te komen. Men heeft daer op + het heir van daegh te rugh gevoert; 460 Maer dat 4 en is het niet, waer op de veldheer loert, + Noch 't geen men onder 't volck veel dagen hoorde mompelen. Ons wit is, dezen nacht den vyand t'overrompelen, Nu hy zich veiligh acht, en buiten krijghs gevaer. Voor 't opgaen van de maen 5, (ten duncke niemant zwaer) 465 Zal 't leger meester zijn van poorten en van vesten. Wat is 'er dan voor u een rijcke buyt ten besten! + Hoe zultghe weiden gaen + op 't slot en in de stad! Zoo yemant streeft na eer; ick toon hem 't rechte + pad, De heirbaen van de deughd, om moedigh op te steigeren. + 470 Zy 6 offert + u den prijs, 't en zy 't uw handen weigeren. 7
[p. 54]
Wie rustigh + is die spreeck, en hou de wapens reê. Wie zich flaeuwhertigh vind, + dat die rugge treê. Ick heb my op dit stuck + met weinigen beraeden, En 't Zeepaerd 8, 't welck eerst lagh aen 't Y, met rijs doen laeden, 475 Op dat'er de soldaet gerust in schuilen moght. De Sparewouwer reus, met yver aengezocht, + Ging met de bloem des volx + en 't puick van al de grooten 9 Te nacht grootmoedigh + scheep, op 't noemen van de loten: + Mijn broeder Wouter zelf, Vianen, met de zorgh 480 En hope van zijn huis: Abkou en Ryzenborgh, Put, Grobber, Kuilenburgh, met Arckel, Borsslen, Vooren, En 's graven zoonen beide: 10 en 't schip, na dat + wy hooren Uit ons doortrapten spie + 11, is al in stad gehaelt, Door Vossemeers beleit. zoo dat'er niets en faelt 485 Dan nu te nacht, zoo was zy poort en sloten + breecken, En Zwaenenburregh 12 viert, + te letten op dat teecken, En voort met alle maght te volgen, op het licht Des schrickelijcken brands, dien Vosmeer binnen sticht. hoplieden De veldheer geeft slechs last, aen ons zal 't niet gebreecken. egmond 490 Waer zalmen best een deel van 't oorlooghsvolck 13 versteecken + diedrick 't Katuizers klooster is ons 't reedst, + het leit hier by. egmond Dat volck is liefst verschoont, + en van inlegring vry.
[p. 55]
hoplieden 't Is voor een korte wijl. egmond Een Godshuis zoo t'ontwijen: Ick heb het lang verschoont. + diedrick Laet my daer mee betijen. + 495 Ghy hoplien boert terwijl den voortoght + herwaert aen: Wanneer ghy koomt, zoo zal het klooster open staen, Of 't most my aen de macht, dat zweer ick hen, ontbreecken. egmond Ick gae terwijl na stad, om Vosmeer noch te spreecken. Die ter gezette tijd + koomt zwemmen door den boom. + 14 500 Versteur de broeders niet, + maar hou u wat in toom, Noch roept niet luid, men moght uw stem te verre hooren. diedrick Een krijgsman laet zich niet van paepen ringelooren.
Poortier. Diedrick van Haerlem. Willebord poortier Wie klopt'er? diedrick Doe vry op, + en vrees niet. 't is uw vriend. poortier 't Is avond, en een tijd daer ons geen vriendschap dient. 505 Koom morgen vroegh by daegh. diedrick Wat zal ons hier gebeuren? 'k Zegh anderwerf, doe op.
[p. 56]
poortier Men opent hier geen deuren Zoo spade, + ga uw gang. + Koom morgen tijdigh + weer. diedrick Ick zegh voor 't lest, doe op, + en doet ghy 't niet, ick zweer. 15 poortier Wie zijtghe, die dus raest, als wild en uitgelaeten? + 510 Wy dochten langer niet om ruiters noch soldaten. Heer maerschalck, wel hoe dus? wat jaeght u hier zoo spa? Men sloegh u 't heiligh kruis, doen 't leger op + trock, na. 'k Geloof niet dat ghy ons al weder zoeckt te quellen. En koomtghe dus alleen? waer zijn uw rotgezellen? + diedrick 515 Ick koom alleen. waer is uw meester Willebord? poortier Ter kercke, daer hy vast, en zijn gebeden stort. diedrick Ga roep hem, want ik moet dien goeden vader spreecken. poortier O Iesus, sta ons by, dit is een mislijck + teecken. Ick heb gebelt. hy koomt. ga 16roep den vader, flux. + 520 Soldaten brengen ons heel zelden veel gelux. Wy zienze noo + van voor, en allerliefst van achter. diedrick Al wie een hopman 17 huist, + die heeft een' trouwen wachter, En ridderlijck beschut, en hoeft geen poort noch slot. + poortier De beste wachter is de stercke en groote God, 525 Die nimmermeer en slaept 18, en luistert na ons zuchten.
[p. 57]
Wy bidden staegh + om peis, en haeten krijgsgeruchten, En hooren met verdriet het kraeien van dien haen. 19 In oorlogh houden eerst abdy en klooster aen. + diedrick Ghy zat hier in 't belegh voor allen moedwil + veiligh. poortier 530 Wy weeten 't Egmond danck, + en houden hem voor heiligh. Daer is de vader zelf, zoo bleeck en afgevast. 20 willebord Heer maerschalck, wel, wat nu? diedrick Ick koom by u te gast. willebord Ghy zijt my wellekoom, al koomt ghy ongebeden. 'k Verwachte u t'avond niet, en luister na de reden 535 Dat ghy dus schichtigh + keert: daer is wat meer aen vast. diedrick 'k Verzoeck alleen aen u, en dat door Egmonds last, Of ick wat krijgsvolck magh te nacht in 't klooster leggen. Het is een krijgsmans bee, ghy mooghtze niet ontzeggen. + willebord 'k Geloof ghy deunt + met my. diedrick 't Is errenst, en geen spel, 540 En Egmonds eigen last. hy gafme dit bevel. willebord Hoe zalmen dit verstaen? + heeft Egmond dat bevolen? Hy stack noit Gdshuys aen, + noch zocht zich by de kolen
[p. 58]
Te warmen van dat vier. + 21 't is enkel misverstand. Ghy zijt my wellekoom, mijn heer, daer is mijn hand. 545 'k Zal u en uwen stoet + gewilligh innelaeten: Maer 't Godshuys op + te doen baldaedigen + soldaten Of ruitren, 'k ly + het niet: 'k vermagh 't met geen gemoed. + Het klooster is Gods erf, en Iesus eigen goed. + Wie kloosters raeckt, die raeckt den appel van Gods oogen. + 550 Heer overste, geloof 't is buiten ons vermogen. diedrick 't Is om een uur of twee te doen, ten hooghsten dry. Ick blijf u borgh, + en hou uw kerck en klooster vry Van overlast en scha, en zal de boosheid + straffen. willebord Met krijghsmans borreghtoght en heb ick niet te schaffen, + 555 Al was 't de veldheer zelf, ick zey 't hem in 't gezicht. Dit is een overoud, en vorstelijck gesticht, + Verzorght + in vree en krijgh met zegelen en brieven, + Dat wie het quetst, gedenck een' vorst des Rijx te grieven, Die zeit: hy raeckt mijn kroon wie 't Godshuis yet misdoet. 560 Sint Andries is 't gewijd. 't past geen krijgsman voet. 't Zy veer + dat Diedrick nu 's Katuizers vyand werde. Twee Alexanders zelfs, de vierde en oock de derde, Gelijck de tweede Vrbaen bevestighden dit slagh Van Godsdienst, + daermen Bruin wel d'eer van geven magh. 565 Ia op dat geen gerucht zou steuren ons gemoeden, + Magh niemant deze plaets, beneden honderd roeden 22 Betimmeren, veel min + bezwaeren met den last, Dien d'oorloogh na zich sleept, of eenigh oorloghsgast, Wy staen + op keizerlijcke en pauzelijcke wetten. 23 diedrick 570 De wetten zwijgen stil voor wapens en trompetten. De nood breeckt wet: ghy mooght + op geene wetten staen.
[p. 59]
willebord Ontwijd ghy dan 't gewijde? diedrick Als David heeft gedaen, Doen hy voor Sauls zwaerd te Nobe quam gevloden, En zijnen honger boete aen priesterlijcke brooden, 575 Dat niemant en vermoght 't en waer 't gezalfde hoofd. + 24 willebord De stoute + Usia werd rechtvaerdelijck berooft Van zijn gezondheid, doen hy 't heilighdom ontwijde. 25 De Priesters hebben God en d'englen op hun zijde. Dit is het errefdeel dat ons te beurte viel. + 580 Hy laed des graeven vloeck 26 rampzaligh op zijn ziel, Die 't Godshuis in zijn Recht en vrydom + wil verdrucken. Hebt ghy een' aenslagh voor, + 't en kan u niet gelucken. diedrick Hoe luid des graeven vloeck, dat ick u wel versta? willebord Dat aller heilgen toorne en eeuwige ongena 585 Alleen niet treffen zal den kindren en den vader, O gruwel! maer hy moet met Iudas, Gods 27 verraeder, Met Lucifer en al zijn engelen 28 vergaen, En schaemrood en verdoemt voor Iesus vierschaer + staen. 't Is schrickelijck. begint uw haer nog niet te beven? diedrick 590 Ia 't klooster heeft dien vloeck den landsheer voorgeschreven +. 29 willebord Het zy daer mee zoo 't wil, men opent nu geen poort.
[p. 60]
't Is Kersmis, 't klooster viert Gods vrolijcke geboort, de hooghste + feest van 't jaar; dus laet dit werreck steecken. + diedrick Katuizer, hier en geld geen prevelen, + noch preecken. 595 Bewilligh mijn verzoeck, en sta mijn bede toe, Of anders ly dat ick het ongebeden doe. De tijd verloopt, 't is spa: daer komen mijn soldaeten. willebord 'k Getroost my eer de dood, dan ick dit toe zal laeten. Wat, wilt ghy 't Helsche vier op uwe halzen laen? diedrick 600 T'sa mannen, vaert vry voort, + en steeckt het klooster aen, 't Is koud, zoo mogen wy ons by de kolen warmen. 30 willebord Och maerschalck, hou gemack, en wil u doch erbarmen: 't En is geen Kristen mensch, die brand in kloosters sticht. Al wat het Godshuis heeft, huisvesting, vier en licht, 605 En spijs en dranck, het is voor 't krijgsvolck al ten beste. + diedrick Nu mannen, treckt vry in, treckt voort, + ick blijf de leste.
Vosmeer. Willem van Egmond vosmeer Ick koom al heimelijck gezwommen door de grachten. 31 Waer sammelt + Egmond nu? hy zou my hier verwachten. 't Is doncker, ick ben nat, en klippertand van kou. egmond 610 Wel waer of Vosmeer blijft? ons afscheid + was, hy zou Verzeker op dees uur 32alhier zich laeten vinden.
[p. 61]
vosmeer Hier is de man al zelf, die zich durf onderwinden + Een' aenslagh vol gevaers, moet passen op zijn tijd. + egmond Weest welkoom, braeve borst. nu blijckt het, datghe zijt 615 Een krijgsman, op wiens woord men wel een kerck magh bouwen. Hoe hebt ghy 't met den heer van Aemstel al gebrouwen? + vosmeer Zoo geestigh, + dat 'er niets aen dezen aenslagh faelt. De burgery heeft zelf het Zeepaerd ingehaelt, Met zangen en triomf, + als die van Troje deden. 33 620 Ick stuurde en hield het roer: maer 't oorloghsvolck beneden En liep geen klein gevaer. de bodem slorpte 't nat, Door 't stooten op een' pael 34, waer door een yeder zat, In 't water tot de knie, en vreesde te versticken, Het ongemack was groot, noch + durfde niemant kicken: 625 Doch 't leck geraeckte dicht, en stopte + wonderbaer Van zelf: doen brogt de hoest ons weder in gevaer; Vermits + men 't schor geluid bescheidelijck + kon hooren. Zoo God niet had verdooft des Amsterdammers ooren, Wy waren van ons stem en eige keel verraen. 630 Ick gaf my zelven moed, en hief eens rustigh + aen Te zingen, dat het klonck, schoon hart en nieren krompen. Dan trantelde + ick van kou: dan viel ick + eens aen 't pompen. Zoo raeckten wy in stad, daer als een waterval Al 't volleck schoot na'et schip, van straet en burreghwal 35. 635 De geest van oud en jong door een scheen uitgespannen. + Men brogt het Vosmeer toe + met kroezen en met kannen. Maer 't zagh'er deerlijck + uit, doen Gijsbreght liet gebien, Men zou de naeste poort en 't slot van rijs verzien: Want door het lang belegh, en door de koude dagen 640 Was al de torf verbrand. ick holpze rustigh draegen, En scheen de gaeuwst van al, in 't bangste van dien nood:
[p. 62]
Want had het lang geduurt, de zolder 36waer ontbloot, Waer onder 't krijghsvolvk lagh gedoken in zijn laegen; + Doch d'avond viel heel kort, + en ick begon te klaegen, 645 En hielme gansch vermoeit, en riep: van daegh genoegh Geslaeft, men staeck het werck, en valle'r morgen vroegh Met nieuwe kracht op aen. het is nu tijd van vieren, + Nadien + ghy van den schrick der Hollandsche banieren Genadigh zijt verlost, en ick'er 't lijf afbrogt. 650 Ick schonckze vry gelagh, + en gafze geld, en zocht Geveinst + den arreneid tot 's morgens uit te stellen. De tijd en lijd + nu niet u alles te vertellen: Hoe slecht het in het schip en onder 't krijgsvolck stond, En elck verscheelde, + en wat een yeder raedzaemst vond: 655 Hoe ikze menighmael door dreigement dee zwijgen, En konze, om 't leven zelf, + niet aen 't bedaeren krijgen: Hoe Arkel 37, zeer verkoud, + zijn' eigen ponjaerd bloot Gezet had op den strot, en trooste zich de dood, Om al zijn mackers niet door 't hoesten te verklicken. 660 Nu schort'er dat wy elck ons werreck voort beschicken. + Het Zeepaerd, zwanger van gewapenden, zal gaen In arbeid, + en van vracht, voor 't opgaen van de maen, Ontrent ter middernacht, verlossen, als de kercken Op 't hooghtijd + zijn gepropt van menschen, die 't niet mercken: 665 Dan zal de laegh + in twee gedeelt, 38eer 't yemant hoort. Terstond vermeestren gaen de Haerelemmer poort, En rammenze met kracht: en ick, om u te lichten Van veer, zal daedlijck brand in 't holle Zeepaerd stichten, Dat midden in de stad by d'andre schepen leit. egmond 670 De maerschalck wacht op u in 't klooster, al bereit + Terstond met duizend man de muuren in te trecken, En 't leger leit niet veer. ick ga het hen ontdecken. + vosmeer En ick al weer na stad. nu veldheer, pas op 't stuck. +
[p. 63]
egmond God geef, dat u en my dees aenslagh wel geluck. rey van edelingen: 39 675 Wy edelingen, bly van geest, Ter kerke gaen op 't hooge feest Den eerst + geboren heiland groeten, En knielen voor de kleene voeten Van 't kind, waer voor Herodes vreest: 680 Het kind waer voor een starre rijst, Die Wijzen met haer straelen wijst De donkre plaets van zijn geboorte, En leit hen binnen Davids poorte, 40 Daer d'allerhooghste 't laeghste prijst, + 685 Het Oosten 41 offert wieroock, goud En myr, tot 's levens onderhoud 42 Van hem, die neergedaelt van boven, In 't arme Bethlem leit verschoven, + Hoewel hy alles heeft gebouwt. 690 't Gevogelt, dat op wiecken zweeft, Zijn nest, de vos zijn holen heeft, En woont in bergen en in bosschen: Een stal van ezelen en ossen Den Schepper naulix herbergh geeft. 43 695 De kribbe hem een wiegh verstreckt, + Die 't aerdrijck met den hemel deckt, + En elleck diet bestelt + zijn voeder. O kind, ghy zijt, gelijck uw moeder, Met pracht noch hoovaerdy + bevleckt. 700 Hier voert de neergedaelde God De trotze weereld om + met spot In zijn triomf, + tot smaed der hoven: 44 Hier voert hy 't nedrig harte boven + Met hem, in 't onverwinbre slot. 45
[p. 64]
705 Hier schuilt dat godlijck aengezicht, Waer uit de zonne schept haer licht, En alle starren glans en luister. + Hier leit hy zonder glans in 't duister, Die englen tot zijn' dienst verplicht. 710 Des hemels reien + wiegen hem In slaep met hunne zoete stem, Die noit van vaeck en was beschoten, + En weckt het hoofd van alle grooten, 46 In 't koningklijck Ierusalem. 715 Augsutus Rijck 47 verliest zijn eer: De Roomsche scepter + reickt niet veer: Het Oost versmaed Latijnsche naemen: 48 Maer dees beheerscht het al te zaemen, Oock daer de zonne neemt haer' keer. 49 720 De hemel 't aerdrijck en de hel Die luistren scharp na zijn bevel, En ziddren voor de zuivre wetten, Die hy door visschers 50laet trompetten, En blaezen over duin en del. + 725 De doecken daer dit kint in leit Is 't purper van zijn majesteit, + Waer in de harders hem aenschouwen, Dien + God de zielen komt vertrouwen; + Gelijck van ouds 51 was toegezeit. + 730 Dat God zijn kudde weiden zal, En hoen + voor ramp en ongeval, En na'et verdwaelde schaepken vraegen, En dat op zijne schouders draegen Met vreughd by 't overigh getal. + 52 735 Hier is de wijsheid ongeacht: Hier geld geen adel staet + noch pracht. De hemel heeft het kleen verkoren.
[p. 65]
Al wie door ootmoed word herboren, Die is van 't ghemelsche geslacht. 53 740 Ghy die der vorsten harten leit, + Gelijck een beeck, en schift en scheid Het licht van dicke duisternissen; 54 Laet den tyran 55 zijn' aenslagh missen, Die den onnooslen + laegen leit.	1 avondbeê: in de toneelwerkelijkheid is het nu negen uur à half tien 's avonds. + 't [...] gaeren: zij zouden graag weten wat er nu eigenlijk aan de hand is + pijn: pijnlijke onzekerheid 2 't Zal [...] pijn: de hoplieden (zie de aant. bij vs. 262), die niet betrokken waren bij het geheime krijgsplan van de legerleiding, zijn evenzeer misleid door de schijnvertoning van hun superieuren als Willebord. Zij moeten dan ook gemeend hebben dat het plotselinge bevel tot de aftocht het gevolg was van de onderlinge verdeeldheid van de hogere legeraanvoerders (zie vs. 235-254). Een aantal van hen is inmiddels -met duizend manschappen- door de veldheer Egmond en maarschalk Diedrick teruggeleid. Zij horen nu pas met welk doel: ze worden gevraagd om bij de overrompeling van de stad de voorhoede van het leger aan te voeren (zie vs. 495, 670-672). + Manhafte: dappere 3 wy: d.w.z. de veldheer en de maarschalk en de in het plan ingewijde hoge officieren, onder wie 't puick van al de grooten (zie vs. 473 en 477). + schijn: het mom + voorgenomen: beraamd + wit: doel + op eenen sprong: in één klap + daer op: met het oog daarop 4 dat: nl. een definitieve terugtocht. + loert: gericht is 5 voor 't opgaen van de maen: d.w.z. na middernacht (zie vs. 662-663). + is 'er ... ten besten: zal er klaar liggen + weiden gaen: zich te goed doen + rechte: juiste + op te steigeren: omhoog te gaan 6 Zy: d.w.z. de deugd. + offert: biedt aan 7 Zoo yemant [...] weigeren: de edelman Egmond gaat er vanuit dat voor de hoplieden belustheid op oorlogsbuit een sterkere prikkel tot strijd is dan verlangen naar eer, dat zijn eigen motivatie en die van de adellijke hogere officieren vormt. De gedachte dat men eer bereikte via deugd behoorde tot de aristocratische ethiek die o.a. Hoofts Geeraerdt van Velsen bepaalde. + rustigh: onbevreesd + flaeuwhertigh vind: bangelijk voelt + dit stuck: deze onderneming 8 't Zeepaerd: zie vs. 378. + met yver aengezocht: met klem bewerkt om mee te doen + de bloem des volx: de besten van het krijgsvolk 9 De Sparewouwer [...] grooten: de volgorde waarin Egmond de deelnemers aan de commandogroep noemt wordt bepaald door de interesse van de hoplieden. Vondel houdt in het Kort Begrijp, bestemd voor zijn lezers, de omgekeerde volgorde aan, die bepaald wordt door de sociale hiërarchie. + grootmoedigh: met heldenmoed + op [...] loten: na het voorlezen van de (getrokken) loten 10 Mijn broeder [...] beide: uit de kroniek van Van Gouthoeven kende het publiek bijn alle namen van de ‘grooten’ in het Zeepaerd. Egmond noemt na zijn eigen broer eerst enkele edelen die als speciale vijanden van Gijsbreght beschouwd konden worden omdat diens vader hun kastelen had verwoest: Hugo en Hubert van Vianen, Gijsbreght van Abcoude en Willem van Rysenborg. Hierna volgen medestanders van Floris V of diens zoon Jan I: Claes van Putten, Claes de Grobber, Jan van Arkel, Floris van Borselen, Gerard van Voorne. Met de twee, als laatste genoemde, zonen van de graaf kunnen de twee bastaardzonen van Floris V zijn bedoeld: Witte van Haemstede (zie vs. 1433) en Willem. Gegevens over Hubert van Kuilenburgh, een bondgenoot van Jan I, vond Vondel mogelijk in de Annales van Mattheus Vossius (1635). + na dat: naar + uit [...] spie: van onze volleerde spion 11 spie: met deze spion kan niet Vosmeer bedoeld zijn, die Egmond immers nog niet gesproken heeft. + poort en sloten: de met sloten vergrendelde (Haarlemmer)poort 12 Zwanenburregh: in het kasteel Zwanenburg, aan de overkant van het IJ, zetelde Gijsbreghts vijand Claes Persijn (zie vs. 1670-1672). Vondel baseerde zich hiervoor niet op Van Gouthoeven, maar op een uitgave van de Handvesten van Amsterdam. + viert: een lichtsignaal geeft 13 een deel van 't oorloghsvolck: nl. de voorhoede van duizend man (zie vs. 671). + versteecken: verbergen + is ... 't reedst: ligt het meest voor de hand + verschoont: ontzien + het ... verschoont: er vanaf gezien + betijen: mijn gang gaan + voortoght: voorhoede + ter gezette tijd: op afgesproken tijd + door den boom: over de grens van het stadsgebied in het water 14 den boom: de toegangen te water aan de kant van het IJ en de Amstel konden in Amsterdam met drijvende balken worden afgesloten. Hun gewoonlijke plaats werd ook boom genoemd. Hier moet de boom in de Amstel bedoeld zijn (zie vs. 607). + versteur [...] niet: maak het de monniken niet moeilijk + vry op: gerust open + spade: laat + u gang: uws weegs + tijdigh: te rechter tijd + op: open 15 ick zweer: Diedrick breekt hier zijn zin af. + als [...] uitgelaten: als een wildeman, door het dolle heen + op: af + rotgezellen: krijgsmakkers + mislijck: ongunstig 16 ga: gezegd tegen een monnik die op het bellen is verschenen. + flux: vlug + noo: node 17 een hopman: Diedrick weet dat volgens de monniken een hopman een hoge (en dus in het algemeen adellijke) officier is (zie vs. 262). Het publiek weet echter welke buitbeluste ‘echte’ hoplieden straks in het klooster gelegerd zullen worden. + huist: herbergt + hoeft [...] slot: heeft geen met sloten gegrendelde poort nodig 18 Die [...] slaept: een verwijzing naar Psalm 121, 4. + staegh: voortdurend 19 dien haen: de haan was o.a. een symbool voor strijd. + houden eerst ... aen: hebben het meest te verduren + moedwil: kwaadwilligheid + weeten 't ... danck: weten dat wij dit te danken hebben aan 20 bleeck en afgevast: in het Amsterdam van Vondels tijd werden kartuizers getypeerd als juist het tegendeel van bleek en uitgemergeld (zie de aant. bij vs. 210-211). Dit kwam o.a. tot uiting in de uitdrukking: ‘Hij heeft wangen als een katuizer’ (P.C.Hooft, Warenar, vs. 1468). Omdat Willebord ook op het toneel zo zal zijn voorgesteld, beoogde Vondel hier dus een komisch effect. + dus schichtigh: zo onverwacht snel + ontzeggen: weigeren + deunt: steekt de gek + verstaen: opvatten + stack [...] aen: viel nooit een klooster lastig (aansteken hier als synoniem van aanstoten) + zocht [...] vier: probeerde hij ooit te profiteren van onheil dat een klooster overkwam 21 Hy stack [...] vier: Willebord voelt zich in deze situatie niet bedreigd door brandstichting, maar door geweldpleging. Hij bouwt daarna de figuurlijke uitdrukking ‘zich bij de kolen warmen van een (i.c. andermans) huis’ op een andere betekenis van aensteken dan die hij binnen deze situatie aan dit werkwoord heeft gegeven, nl. ‘in brand steken’. Zie vs. 600-601. + stoet: staf, lijfwacht + op: open + baldaedigen: voor ruwe + ly: duld + 'k vermagh [...] gemoed: ik kan het in geen geval toestaan + goed: bezit + appel [...] oogen: Gods oogappel, dierbaarste bezit + blijf u borgh: sta borg voor uw veiligheid + boosheid: kwaadwilligheid + niet te schaffen: niets te maken + vorstelijck gesticht: door een vorst gestichte plaats + verzorght: veilig voorzien + zegelen en brieven: gezegelde brieven, oorkonden + veer: er verre van + dit slagh van Godsdienst: deze kloosterorde + gemoeden: geest 22 roeden: de lengtemaat roede was gelijk aan ongeveer 3½ à 4 meter. + veel min: laat staan + staen: steunen 23 Dit is een overoud [...] wetten: de wetten en privileges waarop Willebord zich hiervóór heeft beroepen, waren niet aan het publiek bekend. Vondel baseerde zich op een oorkonde van hertog Albrecht van Beieren (de vorst des Rijx, vs. 558) en één van Philips de Goede, uit het archief van het Burgerweeshuis. Van Gouthoeven vermeldde dat de pausen Urbanus II, Alexander II en Alexander III de door Bruno van Keulen in 1086 gestichte orde hadden erkend. + mooght: kunt + Dat [...] hoofd: wat niemand mocht doen, behalve wanneer zijn hoofd gezalfd was 24 Ontwijd ghy [...] hoofd: een verwijzing naar 1 Samuel XXI, 1-6. + stoute: vermetele 25 De stoute [...] ontwijde: een verwijzing naar 2 Kronieken XXVI, 16-21. + te beurte viel: verleend is 26 des graven vloeck: nl. de vloek van graaf Dirk V, vervat in een oorkonde, afgedrukt bij Van Gouthoeven. Het betreft hier eventuele belagers van de abdij van Egmond. + Recht en vrydom: rechten en privileges + Hebt [...] voor: beraamt ge een aanval 27 Gods: van Christus. 28 al zijn engelen: nl. alle engelen die Lucifers partij kozen en in duivels veranderd werden. + vierschaer: rechterstoel + voorgeschreven: gedicteerd 29 Ja [...] voorgechreven: Diedrick verwoordt hier een verwijt van zeventiende-eeuwse historici: monniken hadden zonder historische zin kronieken vervalst of in het Latijn gestelde giftbrieven door de graaf of vorst (die geen Latijn kende) laten tekenen. + hooghste: plechtigste + laet ... steecken: staak + prevelen: bidden + vaert vry voort: ga je gang maar 30 T'sa [...] warmen: Diedrick kaatst het door Willebord in vs. 542-543 gebruikte beeld letterlijk terug. De prior vat het nu ook als zodanig op en zal onmiddellijk door de knieën gaan. Het publiek moet bedacht hebben dat Diedrick zijn dreigement nooit zou hebben uitgevoerd: brand in het klooster zou de Amsterdammers gealarmeerd hebben. + al ten beste: zoveel als maar kan aanwezig + treckt voort: voorwaarts, mars 31 door de grachten: Vosmeer moest eerst ‘door de boom’ (vs. 499) van de Amstel zwemmen, om uiteindelijk ergens aan de westkant van de stad uit te komen. + sammelt: blijft, draalt + afscheid: afspraak 32 dees uur: de afspraak moet gesteld zijn op een tijdstip tussen half elf en elf uur 's avonds. Vosmeer en Egmond hebben de tijd kunnen afmeten aan het slaan van de torenklokken. + zich ... onderwinden: ondernemen + passen [...] tijd: tijdsafspraken goed in acht nemen + gebrouwen: klaargespeeld + geestigh: vernuftig + zangen en triomf: triomfantelijke gezangen 33 De burgery [...] deden: Vondel heeft in het Zeepaerd het paard van Troje, het turfschip van Breda en het rijsschip waarmee in 1480 Dordrecht werd verrast (vermeld bij Van Gouthoeven) verenigd. Het verhaal van de inname van Troje was in de zeventiende eeuw algemeen bekend. Dit gold ook voor de vergelijking tussen de verrassingen van Breda en Troje, die o.a. voorkomt in een lied in het Geuzenliedboek. (A. van Duinkerken, ‘Het turfschip van Breda als poëtisch motief’. In: Jaarboek van de Geschied- en Oudheidkundige kring [...] ‘De Oranjeboom’ 10 (1957), 12-52). Vosmeers beschrijving van de situatie in het schip is gebaseerd op die in het turfschip. 34 een' pael: een verrotte rest van één van de Amsterdamse palen voor het IJ. + noch: toch + stopte: sloot zich + vermits: aangezien + bescheidelijck: duidelijk + rustigh: flink (als in vs. 640) + trantelde: liep stampvoetend heen en weer + viel ick: zette ik mij 35 burreghwal: met de burreghwal is Op 't Water, het tegenwoordige Rokin, bedoeld. + De [...] uitgespannen: jong en oud schenen in een even uitbundige stemming te zijn + brogt het ... toe: bracht een dronk uit op + deerlijck: hachelijk 36 zolder: men had onder het rijshout kennelijk een los vloertje gelegd. + laegen: hinderlaag + kort: spoedig + van vieren: om feest te vieren + Nadien: aangezien + ick [...] gelagh: ik liet hen op mijn kosten drinken + Geveinst: huichelachtig + en lijd: laat niet toe + verscheelde: een andere mening had + om 't leven zelf: ook al ging het om hun leven 37 Arkel: als een andere Matthijs Helt, die hetzelfde in het turfschip van Breda deed. + verkoud: verkouden + Nu [...] beschicken: nu rest ons slechts ons eigen aandeel in de onderneming verder uit te voeren + gaen in arbeid: in barensnood raken + op 't hooghtijd: tijdens de nachtmis in de kerstnacht + de laegh: (mannen in) de hinderlaag 38 De laegh [...] gedeelt: bij de verrassing van Breda werd de hinderlaag in het schip in tweeën gedeeld, om de stad van binnenuit van twee kanten aan te vallen. Dit is in Egmonds plan niet het geval. Na de overmeestering van de Haarlemmerpoort van binnenuit en een lichtsignaal uit Zwanenburg(vs. 486) zal Diedrick met de voorhoede in actie komen, gevolgd door de rest van het leger, onder leiding van Egmond. + al bereit: volledig voorbereid + het ... ontdecken: inlichten + pas op 't stuck: zorg ervoor dat alles goed verloopt 39 Rey: de rei van edelingen opent de volgende scène, die gesitueerd is binnen de stad. N.B: God en Jezus worden hierin steeds als één persoon gezien. + eerst: pas 40 Davids poorte: koning Davids vroegere stad Bethlehem. + Daer [...] prijst: waar de allerhoogste (God) eer bewijst aan het allernederigste (de stal) 41 Het Oosten: de drie Wijzen uit het Oosten. 42 tot 's levens onderhoud: Jozef en Maria konden met deze geschenken Jezus groot brengen. + leit verschoven: als uitgestoten ligt 43 Den Schepper [...] geeft: vanaf vs. 690 een verwijzing naar Mattheus VIII, 20. + hem ... verstreckt: dient voor hem als + Die [...] deckt: die de hemel over de aarde uitspant (en deze zo beschut) + bestelt: voorziet van + pracht noch hoovaardy: geen hoogmoedige praalzucht + om: rond + triomf: triomftocht 44 Hier voert [...] hoven: een vergelijking met de plechtige intocht van een veldheer binnen Rome, waarbij aanzienlijke gevangenen werden omgevoerd. + boven: naar boven 45 't onverwinbre slot: de hemel, voorgesteld als een onneembare burcht. + glans en luister: schitterende glans + reien: (engelen)koren + Die [...] beschoten: die nooit door slaap werd overvallen 46 't hoofd van alle grooten: Herodes. 47 Augustus Rijck: het rijk van de machtige Romeinse keizer Augustus. + Roomsche scepter: Romeinse heerschappij 48 Het Oost [...] naemen: nadat het Oostromeinse rijk zich had losgemaakt van het Westen was het een Grieks-Byzantijns rijk geworden. 49 Oock [...] keer: voor de zeventiende-eeuwers was het gebied waar de beweging van de zon teruggewend wordt in noordelijke richting, nl. dat van de Steenbokskeerkring, het uiterste der aarde. Hier lagen pas ontdekte en zeer verre landen als die in het midden van Zuid-Amerika en het gebied ten zuiden van het toenmalige Oost-Indië. 50 visschers: d.w.z. de apostelen. + duin en del: duinen en valleien, berg en dal + van zijn majesteit: dat hij als teken van zijn vorstelijke waardigheid zou moeten dragen + hem ... Dien: Hem ... aan wie + vertrouwen: toevertrouwen 51 van ouds: nl. door de profeten van het Oude Testament. + toegezeit: voorspeld + hoen: hoeden + 't overigh getal: de rest van de kudde 52 Dat God zijn [...] getal: de vanaf vs. 730 genoemde voorspelling verwijst naar Jezus' parabel van de Goede Herder, zoals in Mattheus XVIII, 12, Lucas XV, 4-6 en Johannes X, 14-16. + staet: maatschappelijk aanzien 53 Al wie [...] geslacht: een verwijzing naar Spreuken XI, 2 en 1 Petrus V, 5. + leit: leidt 54 Ghy die der [...] duisternissen: vanaf vs. 740 verwijzingen naarSpreuken XXI, 1, resp.Genesis I, 4. 55 den tyran: met de tyran wordt niet alleen Herodes maar ook de vijandelijke macht van de Haarlemmers en Kennemers bedoeld. + den onnooslen: hen die een zuiver gemoed hebben

Vorige Volgende

Gysbreght van Aemstel (1994)

Het tweede bedryf.

Over het gehele werk