De werken van Vondel. Deel 10. 1663-1674

Eerstelingen des Priesterdoms,
van den E. Heere, Joannes Akerboom Doedensz.aant.^*

Longa cum veste sacerdos.

Joannes, die de maeght, Godts moeder,

Een zoon en troost strekte onder 't kruis,

En op de borst van elx behoeder³

Hem aen het hart laeght stil en kuisch,

Om hemelsche geheimenissen

Te leeren, wijze Euangelist,

En kruisgezant, laet d'offerdisschen⁷

Van uw genan, in 's weerelts mist,⁸

Een' strael genieten van uw klaerheit,
  Nu hy zijne Eerstelingen wijdt
En Gode heilight naer de waerheit,

En niet gelijk, in Arons tijt,

Zijn priesters bloedige offers slaghten;

Maer 't zuiverste offer, lang gespelt,¹⁴

* Van ? - Volgens de tekst in Vondels Poëzy 1682 I, blz. 511. Dit diepzinnige gelegenheidsgedicht op de Eerste Mis(sen) van een pasgewijd Priester herinnert sterk aan enige passages in Boek I van de Altaergeheimenissen, vooral aan de vss. 409-796 met de rede van Joannes de evangelist (dl. IV, blz. 666-vlg.) en de vss. 75-91 over Melchisedech (dl. IV, blz. 654).
Opschrift: Eerstelingen: Bij de Israëlitiese tempeldienst waren eerstelingen offergaven in natura; eerste vruchten, jonge dieren enz.; Vondel gebruikt hier het woord in geestelijke zin voor de eerste keren dat een Priester het Misoffer opdraagt. Joannes Akerboom Doedensz, geb. te Amsterdam, overleed in 1707 op hoge ouderdom als pastoor te Opdam bij Leiden.
't Motto, ontleend aan Aeneïs VI, 645, betekent: De Priester in zijn lang gewaad.

3 elx behoeder: de Verlosser, Christus.

7 offerdisschen: altaartafels.

8 genan: naamgenoot; 's weerelts mist: deze duistere wereld.

14 gespelt: voorspeld.

[p. 677]

15

Dat niet gebonden aen geslaghten,

 

Noch tijt, noch plaets, wert ingestelt

 

Van Godts gezalfden, uitgekoren¹⁷

 

Gelijk Melchisedech voorheen.¹⁸

 

Dat priesterampt, hem toegezworen,¹⁹

20

  Wenscht Doedens afkomst te bekleên²⁰

 

Door uwe voorbê naer 't behaegen

 

Van Jesus, die u heeft bemint,

 

Gelijk d'onfaelbre blaên gewaegen,²³

 

Getekent met uw hant en int.²⁴

25

O ooghgetuigh van 's Heilants lijden,

 

Veele eeuwen nu voorby gegleên,

 

Breng dezen zoendienst onder 't wijden

 

Met d'eerste instellinge overeen,^27-28

 

Op datwe onbloedigh klaer vertoonen

30

  Het bloedigh offer van Godts zoon,

 

Zoo heilrijk, boven alle troonen,

 

Gekroont met d'allerhooghste kroon.

 

Verwerf den offerenden heden³³

 

Genade, dat de hemel dael',

35

Op 't geurigh wierook der gebeden.³⁵

 

Laet 's hemels reien met hun schael

 

En wierookvat het Paeschlam eeren,

 

Daer Zacharias zoon op wees.³⁸

 

Hier is de heerlijkheit des Heeren.

40

  Gy Cherubijns, bedekt uit vrees

 

Eerbiedigh aengezicht en voeten,

 

Met dubble vleugelen: valt neêr:

 

De hooghste komt de laeghste ontmoeten.

 

Roept: drymael heiligh, u zy d'eer.

45

De godtheit, in een wolk beslooten,

 

Vertoont zich, als een regenboogh,

 

't Verlichaemt Woort wil dischgenooten

 

Met manna spijzen van om hoogh

17 Van Godts gezalfden: door Christus; het Gr. woord Christos betekent gezalfde.

18 Gelijk Melchisedech: Christus is de tweede Melchisedech, de goddelijke Hogepriester van het Nieuwe Verbond, gelijk de messiaanse psalm CX, 4 over Hem getuigt: ‘De Heere heeft gezworen, en het zal Hem niet berouwen: Gij [Christus] zijt Priester in eeuwigheid volgens de orde [ritus met “brood en wijn”] van Melchisedech’.

19 De tekst in de vorige noot aangehaald is volgens de kath. leer rechtstreeks van toepassing op de priester; het priesterschap is een sacrament, ‘dat een eeuwigdurend merkteken in de ziel indrukt’; hem: de genan van vs. 8.

20 afkomst: nakomeling, zoon.

23 d'onfaelbre blaân: de onfeilbare Schriftuurbladen.

24 door uw eigen hand geschreven; int: inkt.

27-28 dezen zoendienst: deze plechtigheid, die als offer een herhaling is van het eerste offer, aan het kruis.

33 offerenden: de gelovigen die de Mis bijwonen; deze worden geacht mede te offeren.

35 Wanneer de gebeden, als geurige wierook, ten hemel stijgen.

38 Zacharias zoon: Johannes de Doper (zie Joh. I, 29).

[p. 678]

 

Doch niet gelijk weleer Hebreeuwen,^49-vlg.

50

  Die heenestorven in verdriet;

 

Maer met een zielspijs die geene eeuwen

 

Noch dreigement des doots ontziet.

 

Joannes, gy getuight byzonder

 

Van 't broot, waerop de waerheit wijst,

55

Een hemelsch broot, een broot van wonder,

 

Godts lichaem, dat de zielen spijst,

 

Om 't welk uwe arenden vergaêren,⁵⁷

 

Die hooger zweven dan 't vernuft,

 

Alleen vernoeght met korenaeren.^58-59

60

  Dit wonder, 't welk natuur verbluft,⁶⁰

 

Wort van 't betrouwen aengebeden,

 

Dat op het alvermogen bout,^61-62

 

Veel hooger zweeft dan 's menschen reden,

 

En Godt, het Woort, in 't vleesch aenschout.

65

Men blijve aen 't uiterlijk niet hangen.

 

Melchisedech schaft broot en wijn,⁶⁶

 

Zijn vleesch en bloet met dank t'ontfangen,

 

Al is het graen en druif in schijn.⁶⁸

 

Hy dwaelt van 't spoor, die anders oordeelt.

70

  Wijk manna, bontkist, offersmet:⁷⁰

 

't Waerachtigh wezen volght het voorbeelt.⁷¹

 

Hier is het engelebanket.

 

Een wolk van geesten schijnt te hangen⁷³

 

Recht boven 't outer in de lucht,

75

Om dit zoenoffer met gezangen

 

Te kroonen uit een dankbre zucht.⁷⁶

 

De Burgemeesters, lang aen Sparen⁷⁷

 

En Aemstel eertijts zoo befaemt,

 

Zien hunnen neef den dienst bewaeren,⁷⁹

80

  Gelijk dien waertsten staet betaemt;⁸⁰

 

En d'outste wil nu hooger draven,⁸¹

49-vlg. Zie voor deze Sacramentsbeschouwingen Joh. VI 48-slot, waarin de evangelist inderdaad biezonder getuigt (Vondel vs. 53) over de Eucharistie.

57 uwe arenden: de arend is het symbool van Johannes de evangelist.

58-59 't vernuft: het beperkte menselike verstand, dat in de hostie slechts brood vermag te zien.

60 't welk natuur verbluft: dat het natuurlike verstand verstomd doet staan.

61-62 van 't betrouwen: door hen die vertrouwen stellen in het goddelik alvermogen.

66 Zie bij vs. 49. Hier is de tweede Melchisedech, Christus, bedoeld.

68 graen en druif: brood en wijn.

70 offersmet: de minder waardige bloedige offers van het Oude Testament.

71 't Waerachtigh wezen: God; volght het voorbeelt: nl. door een offer, maar nu van geheel andere aard, in te stellen, een engelebanket, waaraan engelen te gast gaan.

73 geesten: van engelen en heiligen.

76 zucht: gezindheid.

77 Claes Doedesz, korenkoper in de Kalverstraat, was in 1536 Burgemeester van Amsterdam.

79 neef: nakomeling; bewaeren: vervullen.

80 dien waertsten staet: die dierbaarste waardigheid.

81 hooger draven: een hogere vlucht nemen.

[p. 679]

 

Een, die door last van Gijsbreghts stam,⁸²

 

Den Keizer, d'eer der oude Graven,

 

Op 't raethuis zelf den eedt af nam.

85

Volhardt in 't offren al uw leven

 

Eerwaerdige, bewaer het lot

 

U uit Godts rijken schoot gegeven.

 

Zoo gaet, zoo streeft men recht naer Godt.⁸⁸

82 door last van Gijsbreghts stam: in opdracht van de stad Amsterdam. Op wie vs. 82-84 slaan is mij niet duidelik.

88 Vgl. het slotvers van de Maria Stuart: zoo ga men recht naer Godt (deel 5, blz. 238).