De werken van Vondel. Deel 10. 1663-1674

[p. 555]

Sofokles Herkules in Trachin.^*

Deianira:

 

Een spreekwoort is van outs elk in den mont gegeven,

 

Dat niemant 's menschen lot, voor 't ende van zijn leven,

 

Kan kennen, of het goet of quaet uitvallen zal:^{Vs. 2-3}

 

Maer ik gevoel voor 't endt wat leedt, wat ongeval

5

My drukt, die binnen 't hof van Eneus, mijnen vader,^4-5

 

In Pleuron woonende, meer druk dan al te gader⁶

 

De vrouwen lijden moet, ter oirzaek van mijne echt:^6-7

 

Want Acheloüs, Godt des grooten lantstrooms, leght⁸

 

In dry gedaenten toe om zich met my te paeren,^8-9

10

Dan stier, dan draek, dan mensch. uit knevelen en haeren¹⁰

 

Van 't stiershooft vloeien bron en beeken naer beneên.

 

Ik ongelukkige, gevrijt, en aengebeên

 

Van zulk een' vryer, wensche eer 's levens licht te derven,

 

Dan dat dees bruidegom mijn' maeghdom zou verwerven.

15

Ten lange leste komt, ter goeder uure en tijt,

 

Alkmeens en Jovis zoon, die dit gedroght bestrijt,¹⁶

 

En my hier van verlost: doch hoeze t'zaemen streden

 

Isme onbewust: die 't zagh zou dit met gront van reden¹⁸

 

Verhaelen konnen: want ik vreesde, dootsch van rou,¹⁹

* Algemene Opmerkingen: Vondels vertaling berust in hoofdzaak op de Latijnse overzetting van Winsemius; blijkens het Dl. VIII, bl. 983 opgemerkte heeft Vondel Winsemius' Latijn geraadpleegd in de verzameluitgave der Poetae Graeci Veteres (1614). De gevallen dat Vondels vert. duidelijk alleen met het Grieks (tegenover het afwijkende Latijn) overeenstemt, zijn schaars, maar veel sprekender dan die in de Oedipus-vertaling; zie de vbb. die Geerts aanhaalt in zijn Vondel als Classicus enz., blz. 232 en vergelijk verder de Griekse tekst bij vs. 220, 297, 346, 375, 529-30, 824.
Voor de afkortingen vergelijke men de noot bij de Oedipus-vertaling, Dl. VIII, blz. 863.
De Trachiniae is het enige der bewaarde stukken van Sophocles dat naar de wijze van Euripides met een monoloog opent. Het treurspel vertoont ook in andere opzichten overeenkomst met Euripides' treurspeltrant.

Vs. 2-3 vergelijk hiermee de slotregels van Koning Oedipus; uitvallen zal; Soph.: ‘geweest is’.

4-5 wat .... drukt; Soph.: ‘dat mijn lot rampzalig en zwaar te dragen is’; die ....: die reeds, toen ik nog in het paleis van mijn vader woonde (dus: in mijn jeugd) ....

6 Pleuron: stad in Aetolië; volgens anderen was Calydon de residentie van Eneus (zie Inhoudt, r. 1).

6-7 al te gader de vrouwen: alle vrouwen te zamen; moet (historisch praesens): moest; echt: uithuwelijking.

8 Acheloüs, zie Inhoudt, r. 3-vlg.

8-9 leght .... paeren; versta: vertoonde zich in drie verschillende gedaanten bij het dingen naar mijn hand.

10 draek; versta: slang; mensch, Soph.: ‘mens met stierengelaat’; knevelen en haeren; Soph.: ‘de dichte baard’.

16 Alkmeens en Jovis (Jupiters) zoon, zie bij de Toonelisten.

18 met gront van reden, toevoegsel; D. was verbijsterd (zie vs. 19), van iemand die het werkelijk gezien heeft, mag men met grond verwachten dat hij ....

19 ik vreesde: ik zat daarbij verbijsterd van angst; rou: droefheid.

[p. 556]

20

Dat mijne schoonheit my tot onheil strekken zou:

 

Doch Godt Jupijn, die al de strijden kan regeeren.²¹

 

Wist deze zwaericheit tot mijn geluk te keeren;

 

Indien men dit geluk magh noemen: want wat baet

 

Dat Herkules my trout, naerdien ik vroegh en laet²⁴

25

Geduurigh schrik op schrik, van 's avonts tot den morgen,

 

Om hem moet uitstaen, noit ontlast van angst en zorgen.

 

De nachten brenge ik met bekommeringen door,

 

Die gaen en koomen op haer beurte, na als voor.

 

Wy teelden kinders, doch de vader zietze zelden:

30

Gelijk een akkerman, die vergelege velden

 

Bezit, en slechts bezoekt, wanneer men zaeit en oogst.

 

Dus leve ik met een' man, die zelden my vertroost,

 

En t'huis, en dan van huis, geduurigh, als een slave,³³

 

Een' andren staet ten dienst; en keerende, als een brave³⁴

35

Verwinner, uit den strijt, met eere doorgestaen,

 

Dat jaeghtme doorgaens meest een' angst en dootschrik aen:^34-36

 

Want sedert Ifitus ter neder wert gesmeeten³⁷

 

Hebbe ik in Trachin hier in ballingschap gezeten,

 

By eenen vreemden waert. waerheen hy sedert ging³⁹

40

Weet niemant: en ik schroome in dees bekommering,^39-40

 

Beducht wat tegenspoet den helt is wedervaeren;

 

Want 'k hoorde uit niemants mont bescheit, noch zekre maren,

 

Niet in een korte, maer in vijftien maenden tijt.

 

Geduurigh levende bekommert en in strijt,⁴⁴

45

Schijnt my een donkre wolk recht boven 't hooft te hangen,

 

En 'k vreeze tijding van een droef geval t'ontfangen.

 

Hy schonkme in 't scheiden noch dit hantboek met zijn hant.⁴⁷

 

Ik bid de goôn het strekk' my geen onzaligh pant.⁴⁸

Leervrou:

 

O Deianier, mevrou, ik zie u om het scheien⁴⁹

50

Van Herkles, uwen man, te bitter traenen schreien:

 

Doch kuntge toestaen dat een dienstmaeght, uw slavin,

21 die .... regeeren, paraphrase van Zeus' bijnaam.: de kampbestierder.

24 trout: getrouwd heeft.

33 en .... van huis: nu eens thuis, dan weer afwezig.

34 een' andren: Eurystheus (zie vs. 1047); D. wil de gehate naam niet uitspreken. Soph. zegt: iemand.

34-36 en keerende enz.; Gr.: ‘en thans, nu hij deze zware werken alle heeft volbracht, ben ik nog het meest beangst.’ Vondel zegt, in overeenstemming met het onjuiste Lat., in vs. 36: dan pleeg ik het meest beangst te zijn (doorgaens: altijd door) Om V.'s zinsconstructie te begrijpen geve men: en keerende .... weer door: zijn wederkeren .... (dat) jaagt mij enz.

37 Ifitus; voor het hier vermelde feit zie men vs. 263-69.

39 waert: gastheer, nl. Ceyx, koning van Trachis.

39-40 waerheen enz.; zie vs. 240-vlg.

44 strijt: folterende onzekerheid.

47 Soph.: ‘immers, hij gaf mij ...’ (Deianira deelt de reden van haar angst mee, nl. het feit dat Hercules haar een hantboek (Soph.: schrijftafeltje) had gegeven, waarin een orakel stond; vgl. vs. 80 en 156-vlg.); met zijn hant (toevoegsel): eigenhandig, of eerder eigenhandig geschreven.

48 strekken: strekken tot. - Leervrou; zie de aant. bij de Toonelisten.

49 ik zie; Gr.: ‘ik zag u reeds vaak ....’; het scheien: het vertrekken.

[p. 557]

 

Haer hooghgebore vrou vermaene, vat mijn' zin.⁵²

 

Wat baet de vruchtbaerheit en 't jaerlijx kinderteelen,

 

Dewijlge niemant zent, om, volgens uw beveelen,

55

Zijn' heer en vader op te zoeken, kloek en trou,^53-55

 

Een last, die Hyllus, meer dan iemant, voegen zou;

 

Indien hy zorgh draeght voor zijn vaders heil en leven:⁵⁷

 

En nu komt dees van pas ten drempel innestreven:⁵⁸

 

Hieromme raede ik u ten beste in dezen staet,

60

Gebruik hem om uw' man te zoeken: volgh mijn' raet.

Deianira:

 

Mijn zoon, een dienstmaeght, uit onedele geboren,

 

Spreekt dikwijls heerlijk, en dat waerdigh is te hooren;⁶²

 

Gelijk dees dienstmaeght nu, niet ydel met haer' mont,

 

Maer edelmoedigh, spreekt, en billijk, en gegront.^63-64

Hyllus:

65

Wat zeghtze, moeder? zegh, indien ik dit magh weeten.

Deianira:

 

Zy zeght, 't is schande, dat gy, ledigh hier gezeten,

 

Niet gaet verneemen waer heer vader zich onthoudt.

Hyllus:

 

Ik weet het wel, indien 't vrou moeder my vertrout.⁶⁸

Deianira:

 

Wel zoon, waer steekt hy, in wat oort, in wat landouwe?

Hyllus:

70

Hy stont, voorleden jaer, een Lydiaensche vrouwe⁷⁰

 

Een lange wijl ten dienst.

Deianira:

 

een bô zal nu gewis

 

Ons melden wat hy hoort dat hem bejegent is.^71-72

Hyllus:

 

Maer hoorde ik recht, hy heeft zich elders heen begeven.⁷³

Deianira:

 

Waer zeggenze is hy nu, of doot, of noch in 't leven?

52 vermanen: een les geven, waarmee men zijn voordeel kan doen.

53-55 De tekst is door V. niet begrepen; Soph.: ‘waarom zendt gij, moeder van zovele kinderen (die toch bescherming behoeven) niet iemand uit om uw man te zoeken’. Bij V. is niemant: geen van uw zoons; dewijl: zolang als, wanneer.

57 zorgh draegen voor: zich bekommeren om; Gr.: ‘indien hij althans zich bekommert om ....’

58 ten drempel innestreven; versta: naar huis (het paleis waarvoor beide vrouwen staan).

62 heerlijk: voortreffelijk (tevens nog gevoeld in de etymologische betekenis, zie vs. 64).

63-64 Soph.: ‘gelijk deze vrouw nu; zij is een slavin, maar spreekt het woord van een vrijgeborene’ (vgl. bij V. dienstmaeght - edelmoedigh).

68 indien .... vertrout; Soph.: ‘als men het (gerucht) mag geloven’. V.: als moeder vertrouwen in mij stelt met betrekking tot deze zaak.

70 een Lydiaensche vrouwe, nl. Omphale, zie vs. 240-vlg.

71-72 een bô enz.; Gr.: ‘als hij ook dit, het allersmartelijkste, heeft kunnen verduren, dan kan men ook alles verwachten’ (nl. te horen).

73 Gr.: ‘maar van deze taak is hij weer ontslagen naar ik hoor’.

[p. 558]

Hyllus:

75

De stadt van Eurytus zeght hy den oorlogh aen,⁷⁵

 

In 't vette Eubeesche lant, of zal het korts bestaen.⁷⁶

Deianira:

 

Maer weetge wel, mijn zoon, wat hy voorheen vertelde

 

Van dees landouwe, en uit gewisse antwoorden spelde?^77-78

Hyllus:

 

Wat's dit, vrou moeder? ik begrijp dees rede niet.

Deianira:

80

Dat hy daer sterven zal, of, al dit rijxgebiet

 

Bemaghtigende, heel gelukkigh zijne jaeren^80-81

 

Volendigen. dewijl uw vader in gevaeren

 

En 's levens weeghschael hangt, zoudt gy niet heenegaen

 

Om uwen vader, als een noothulp, by te staen,

85

Nu ons behoudenis en heil hangt aen zijn leven?^85-vlg.

 

Want sterft hy op dien toght, wij zullen t' zamen sneven,

 

Of boven staen, zoo hy behouden blijve in 't endt.^86-87

Hyllus:

 

Ik ga, vrou moeder, en voorwaer wasme eer bekent

 

Deze antwoort van de goôn, 'k waer lang naer hem getogen.⁸⁹

90

Nu wil 't gewoone lot van vader niet gedoogen⁹⁰

 

Dat wy te veel bezorght, en al te schrikkigh zijn.

 

Dit weetende eischt de reên dat ikme nu verpijn⁹²

 

Om naer te spooren hoe 't hiermede zy gelegen.

Deianira:

 

Ga heene, zoon: want nu gy kennis hebt gekregen

95

Is 't oirbaer datge u quijt, al scheelt het aen den tijt.⁹⁵

REY VAN TRACHINISCHE VROUWEN.

I. Keer:

 

Ik roep de zon aen, voor wiens klaerheit⁹⁶

 

De starrelichte nacht

 

Vertrekken moet met zijne naerheit,

 

En wort in slaep gebraght.^96-99

75 Zie Uitv. Inhoud, bl. 547.

76 korts: binnenkort.

77-78 wat...; Soph.: ‘dat hij mij een betrouwbaar orakel heeft achtergelaten met betrekking tot dit land’ (vgl. voor antwoort = orakel ook vs. 89).

80-81 al .... bemaghtigende; Soph.: ‘na dit zware werk te hebben volbracht (bemaghtigende: bemachtigd hebbende; vgl. Inhoudt, r. 59).

85-vlg. V. negeert terecht een ingeschoven vers van de Sophocles-tekst.

86-87 sneven (ondergaan) tegenover boven staen (behouden blijven).

89 antwoort; vgl. vs. 76.

90 't gewoone lot (van vader): de hem door het lot toebedeelde levenswijze.

92 Vergelijk voor deze constructie, Inhoudt, r. 20-21; dit weetende, versta: nu gij mij dit orakel van mijn vader hebt meegedeeld (zie vs. 80); zich verpijnen: zich inspannen.

95 al .... tijt; versta: al zijt ge daarmee (nl. met het u kwijten van uw taak) wel laat. Soph.: ‘al komt men ook laat, toch blijft het krijgen van goede berichten een gewin’.

96 wiens (bij een vrouwelijk antecedent), zie Van Helten, Vondels Taal, § 162.

96-99 Gr.: ‘die door de flonkerende nacht, op het ogenblik dat zij zelf beroofd wordt van haar luister, wordt voortgebracht (in de morgen) en die (des avonds) in vlammende gloed door haar te slapen wordt gelegd’; naerheit: duisternis; bij wort .... gebraght is als subject te denken een relatief die (bij zon; zie de vertaling hierboven).

[p. 559]

100

Ik roep de zon aen, datze ontvouwe

 

Waer zich Alkmenes zoon

 

Versteekt, in zeeklippe, of landouwe.¹⁰²

 

O zon, die 't al ten toon

 

Kunt stellen, en ons openbaeren,^103-104

105

Zegh op: waer is hy heengevaeren?

I. Tegenkeer:

 

Wy hooren Deianier verlangen

 

Naer heuren trouwen man,

 

Als 't galoos vogelkijn, bevangen¹⁰⁸

 

Met rou, niet rusten kan.

110

Zy schreit bekommert, en, gedachtigh

 

Aen 't afzijn van dien heer,

 

Zit galoos in haer kamer klaghtigh,

 

En vreest. een vrou is teêr,¹¹³

 

Geduurigh angstigh, vol bezwaeren,

115

Voor onheil, en aenstaende maeren.

II. Keer:

 

Gelijk in zee de holle baeren,

 

Dan op dan ondergaen,

 

Als Zuid en Noort in strijt vergaêren,¹¹⁸

 

En ongeduurigh slaen:¹¹⁹

120

Zoo wort ook Herkules gesmeeten,

 

Gesolt door zwaericheên,^120-21

 

Gelijk de woeste zee van Kreten.¹²²

 

Maer altijt hanthaeft een,

 

Een godtheit, hem in doots gevaeren.

125

Dus overleeft de helt zijn jaeren.¹²⁵

II. Tegenkeer:

 

Waerom ik u met reên beschuldigh,¹²⁶

 

Luit dit onaengenaem,

 

't Verquikt u, hoortge dit geduldigh.^127-28

102 in zeeklippe, of landouwe; Gr.: ‘in de engten (lett. bergpassen) der zee (nl. tussen de eilanden) of op een der beide vaste landen (Europa en Azië)’.

103-104 die ....; Gr.: ‘(gij) die in scherpte van blik allen overtreft’.

108 als: evenals; galoos: zonder gade (vgl. vs. 112).

113 een vrou is teêr, veralgemenende toevoeging van V.

118 Soph.: ‘hetzij van Zuiden- of van Noordenwind’ (gedreven). V. heeft gedacht aan passages als Eneas, Het eerste Boeck, r. 119-vlg. (zie Dl. VI, blz. 360); in strijt vergaêren: samenbotsen.

119 ongeduurigh slaen: rusteloos slag leveren.

120-21 gesmeeten, gerolt: heen en weer geslingerd. V. geeft de corrupte tekst naar de zin juist weer.

122 Kreten: Creta; de onstuimigheid van de Cretensische zee is spreekwoordelijk; zie Horatius' Gezangen in Dl. VII, blz. 280, r. 2.

125 toevoeging; zo ís het alsof de held een hem door het lot gestelde levensduur overschrijdt.

126 waerom: en daarom; beschuldigen, hier: terechtwijzen; men denke achter dit woord een puntkomma.

127-28 Luit .... u; Gr.: ‘al gaat dit wat ik zeg, tegen u in, het strekt u toch tot verheugenis’. Tegenwoordig leest men in het Grieks i.p.v. deze laatste woorden: ‘het is met alle eerbied gezegd’; hoort ge ....: indien ge .... hoort (toevoeging van V.).

[p. 560]

 

Bezwijk om roep noch faem.¹²⁹

130

d'Alheerschende Jupijn schenkt gaven

 

Niet zonder arrebeit;^130-31

 

De schade en blyschap voor de braven,^132-vlg.

 

Gemengt door 't hoogh beleit.

 

Zoo wort het avontuur verheven

135

Als op een kloot, rondom gedreven.^134-35

Toezang:

 

De starrelichte nacht vlieght heenen:¹³⁶

 

Geluk en rijkdom houden stant¹³⁷

 

Een oogenblik, en flux verdweenen.¹³⁸

 

Dees erft, en lacht, die derft zijn pant.¹³⁹

140

O koningin, zijt niet neêrslaghtigh,

 

Maer hoopt, en zijt dees les gedachtigh:¹⁴¹

 

Want wie Jupijn ten raetsman koos

 

Bleef noit in rampen hulpeloos.^142-43

Deianier:

 

Gy staet, gelijk het blijkt, nu hier aen mijne zijde,

145

En hoort mijn droefheit, maer wat hartewee ik lijde^144-45

 

Verstaet noch voeltge niet: dewijl de jeught krioelt,¹⁴⁶

 

En, weidende in haer velt, geen vier van liefde voelt,

 

Noch regen nochte wint. zy slijt verheught heur jaeren;

 

Ontlast van zwaericheên, tot datze koom' te paeren,^146-49

150

En, deelende in de zorgh van 't huwelijxgespan,¹⁵⁰

 

Zich 's nachts bekommert met de kindren en den man.¹⁵¹

 

Dan vintze een voorbeelt aen haer eige zwaericheden,¹⁵²

 

En voelt van hoe veel leedts ik daeghlijx wort bestreden.

129 Versta: laat u niet (door kwade geruchten) ter neer slaan, zodat ge de hoop opgeeft; de woorden tussen haakjes zijn een toevoeging van V.

130-31 schenkt ....; versta: schenkt (immers) geen geluk zonder beproevingen.

132-vlg. hangen af van schenkt; men denke schade parallel met arrebeit, blyschap met gaven; voor de braven; Soph.: ‘voor allen’; 't hoogh beleit: Jupiter.

134-35 Zo wordt het lot, alsof het hoog op een bol stond, rondgedreven, zegt V.; Soph.: (geluk en ongeluk wentelen) ‘gelijk de draaiende banen van het Beergesternte’ (als culminerende en weer dalende sterren).

136 de starrelichte nacht; vgl. vs. 97.

137 Soph.: ‘onheil en rijkdom’.

138 en .... verdweenen: en weldra (zijn ze) verdwenen.

139 naar het onjuiste Latijn: huic relinquitur ut gaudeat, alii vero ut egeat; ook Vondel heeft binnenrijm. Gr.: ‘en weer voor een ànder komt de beurt van vreugde en van beroving’ (voortzetting van 137-38).

141 en .... gedachtigh is toevoeging (zo wordt want in 142 begrijpelijk).

142-43 Gr.: ‘immers wie zag ooit Zeus op dergelijke wijze (nl. als gij schijnt te vrezen) onverschillig voor zijn kroost’ (Lat. suos); Vondel vergeet dat Hercules een zoon is van Zeus. - Toezang, weergave van 't Griekse epoidos = slotzang (vgl. voor de naam Dl. VII, blz. 339).

144-45 Soph.: ‘gij zijt blijkbaar tot mij gekomen, daar gij gehoord hebt van mijn verdriet’.

146 verstaet .... niet (dubb. ontk.); V. volgt het onjuiste Lat.; Gr.: ‘moogt gij het nimmer door eigen leedservaring leren verstaan; thans hebt gij daar nog geen ondervinding van’; de jeught; de rei bestaet uit jonge meisjes.

146-49 dewijl .... zwaericheên, onjuist, als het Lat.; het Gr. heeft het beeld van een bloem: ‘want veilig groeit de jeugd op eigen (welbeschutte) plek (V.: in haer velt), geen zonnebrand (vgl. bij V.: vier van liefde), geen regen, geen wind die haar teistert; in vreugde heft zij haar zorgeloos leven omhoog’.

150 huwelijxgespan (vgl. eedgespan): echtverband.

151 zich bekommeren met: vervuld zijn met zorgen over.

152 Gr.: ‘dan (in die levensstaat) zou een vrouw (nl. gij meisjes van het koor)’ enz.

[p. 561]

 

'k Bezuurde veel verdriets, een wijl voorheen gedult:¹⁵⁴

155

Nu dreightme een grooter ramp, gelijkge hooren zult.

 

Toen koning Herkles lest ten oorlogh weêr ging streven,¹⁵⁶

 

Liet hy een hantboek t'huis, van binnen dicht beschreven

 

Met eenigh erfberecht, het welk hy, onbezwaert¹⁵⁸

 

Ten oorlogh trekkende, ons noit had geopenbaert:^158-59

160

Want zijn gewoonte was te trekken met zijn knechten,¹⁶⁰

 

Niet om te sterven, maer iet dappers uit te rechten.¹⁶¹

 

Nu trok hy heene, als een die veegh was, van zijn vrou,

 

En zey wat huwlijxgoet en erf ik deelen zou;¹⁶³

 

Wat deel van vaders rijk de kinders zouden erven.¹⁶⁴

165

Hy zette een tijt, dat hem was toegeleght te sterven,

 

Juist vijftien maenden na den optoght uit het lant:

 

Of hiel na dezen tijt zijn leven langer stant,

 

Dat hy in weelde dan zijn jaeren zou verbreeden.^165-68

 

't Besluit der goden hadde Alcides dapperheden¹⁶⁹

170

Dit perk gestelt; gelijk het Dodoneesche wout,¹⁷⁰

 

Door duiven spreekende, den sterfdagh hem ontvout.¹⁷¹

 

De zekerheit van dees voorspellinge en haere orden¹⁷²

 

Is juist voorhanden, en moet nu voltrokken worden.¹⁷³

 

Vriendinnen, dit's de reên dat ik niet slaepen kan,

175

Uit dootschrik voor 't verlies van zulk een' braven man.¹⁷⁵

Rey:

 

Schep moedt, een man brengt stof tot juichen en verblijding.¹⁷⁶

 

De krans bekranst zijn hooft. hy brengt een blijde tijding.¹⁷⁷

Bode:

 

O Deianier, mevrou, ik d'eerste bô van al,¹⁷⁸

154 bezuren: lijden; een wijl voorheen gedult: reeds vroeger ondergaan (zie de aant. bij vs. 158-59).

156 lest: de laatste keer; ten oorlogh .... (ging streven) heeft Vondel geschreven onder invloed van vs. 180-vlg. Deianier weet niet, waarheen Hercules is gegaan, zie vs. 39-vlg. Soph. heeft niet ten oorlogh, alleen: vertrok. - 157; vgl. vs. 47.

158 erfberecht; volgens de gewone opvatting van deze plaats bevatte het ‘tafeltje’ behalve het vs. 169-vlg. vermelde orakel (vgl. aant. vs. 1149) ook Hercules' laatste wilsbeschikking (= erfberecht).

158-59 onbezwaert ten oorlogh trekkende; versta: bij vroegere gevaarlijke ondernemingen (‘de werken van Hercules’), omdat hij toen onbezorgd uittrok.

160 met zijn knechten (toevoeging), voortzetting van de verkeerde gedachte in vs. 159.

161 Versta: niet in de gemoedsgesteldheid van iemand die ging sterven (zie onbezwaert, vs. 158), dus niet: als een die veegh was (vs. 162).

163 deelen, hier: als deel ontvangen (nog Zndl.).

164 de kinders, nl. ieder afzonderlijk.

165-68 Versta: hij noemde een termijn (in 166 nader aangeduid), waarop hij òf bij lotsbeschikking de dood zou vinden, òf ontkomen zou zijn aan alle verdere levensmoeilijkheden (zie vs. 168); optoght: opmars; Soph.: vertrek; in weelde: in ongestoord geluk (een lang leven zou genieten).

169 besluit; Gr. ‘beschikking’, Lat. ‘orakel’; Alcides heet Hercules als kleinzoon van Alceus (zie Dl. VI, blz. 686, r. 1); dapperheden (Gr. ponoi; Lat. labores): moeilijke werken.

170 perk: termijn; het Dodoneesche wout; Soph.: ‘de oude eik te Dodona’ (in Epirus).

171 duiven; de priesteressen die in het ritselen van het eikenloof de openbaring hoorden van de wil van Zeus, heten nl. Peleiades, meestal verklaard als ‘Duiven’.
den sterfdagh, toevoeging; versta: termijn (vs. 170).

172 zekerheit: vervulling; dees voorspellinge en haere orden (hendiadys): deze aan die vastgestelde tijd gebonden voorspelling.

173 voorhanden: daar.

175 dootschrik: doodsangst (vgl. vs. 179).

176 een man; die nl. op dit ogenblik nadert.

177 vgl. Oedipus, vs. 108.

178 d'eerste bô van al; vgl. de aant. bij vs. 187.

[p. 562]

 

Ontsla uw hart van rouwe, en schrik voor ongeval.

180

Noch leeft Alkmenes zoon. hy won den strijt alreede,

 

En brengt inlantschen goôn zijne eerstelingen mede.¹⁸¹

Deianier:

 

Wat zeghtge, ô oude man? wat tijding brengtge my?

Bode:

 

Dat uw grootdaedigh man hier daetlijck frisch en bly¹⁸³

 

Zal wezen, met een maght van zegenrijke schaeren.

Deianier:

185

Uit wien verstontge dit? uit burgren, of barbaeren?¹⁸⁵

Bode.

 

Ik hoorde het in 't velt uit Lichas, den herout,¹⁸⁶

 

En spoede herwaert aen, op dat gy 't weeten zoudt,¹⁸⁷

 

Om loon en teffens gunst by u, mevrou, te haelen.

Deianier:

 

Zoo Lichas welvaer', hy moet komen zonder draelen.¹⁸⁹

Bode:

190

Dat valt bezwaerlijk, en mevrou begrijpt dit licht.

 

Al 't Melienzer volk belet hem zijnen plicht¹⁹¹

 

In 't spoeden herwaert aen. elk loopt den bode om d'ooren,

 

Om dees gewenschte maer vans lant 's triomf te hooren.¹⁹³

 

Hy toeft onwilligh, opgehouden van de liên,

195

En nadert meer en meer. gy zult hem daetlijk zien.

Deianier:

 

Jupijn, bewooner van den Eta, noit geschoren,¹⁹⁶

 

Gy laetme, al komtze spade, een blijde tijding hooren.

 

Nu zingt, ô vrouwen, die in 't hof of buiten staet.¹⁹⁸

 

Dees maer verheught mijn hart, en geest, al komtze laet.

REY.

Keer:

200

Nu vrolijk binnen 't hof gezongen,

 

Om d'aenkomst van den bruidegom.²⁰¹

181 eerstelingen: een van de buit afgezonderd gedeelte, voor de goden bestemd.

183 frisch: welvarend.

185 uit burgren of barbaren: uit landgenoten of vreemdelingen.

186 in 't velt: in de Malische vlakte, tussen Trachis en de Malische zeeboezem, waar de door Hercules vooruitgezonden Lichas was geland, zie Inhoudt, r. 47.

187 op dat ....; Soph.: ‘om de eerste te zijn, die het U berichtte’; zie vs. 178.

189 Versta: waarom is hij dan nog niet hier, als hij een goede boodschap heeft te brengen?

191 Melienzer: Malisch; zie aant. 186.

193 gewenscht, het Latijnse exoptatus: waarnaar men vurig verlangd heeft; van .... triomf, toevoeging.

196 Eta: Oeta-gebergte, bij Trachis; noit geschoren; de bergweiden van de Oeta waren gewijd bezit van Zeus en mochten niet worden afgemaaid.

198 in 't hof: binnen het paleis.

201 Vondel heeft de vocatief futuri sponsi: ongehuwde jongelingen opgevat als genitief in de zin van adfuturi sponsi (van den naderenden bruidegom); bruidegom is in zijn gedachtengang: man (Hercules); het Gr. zegt (vs. 200-201), met moderne tekstverbetering: ‘laat daarbinnen in 't paleis de toekomstige bruiden nu een lied aanheffen’; daarbij sluit dan vs. 202 aan.

[p. 563]

 

Laet mannen mede hunne tongen²⁰²

 

Hieronder mengelen alom.

 

Zingt Iô Pean, en gedichten²⁰⁴

205

Voor godt Apollo, fix op schichten.²⁰⁵

Tegenkeer:

 

Gy maeghden, zingt nu lofgezangen,

 

d'Ortygische Diaen ten prijs,²⁰⁷

 

Verlichtster, tuk op hartevangen.²⁰⁸

 

Looft haeren nabuurrey. geen wijs²⁰⁹

210

Noch fluit ontbreeke. ik schijn te zweven,^209-10

 

Van godt Apolloos geest gedreven.

Toezang:

 

O Evoë, gy roert mijn zinnen.

 

Ik zwaey de groene wijngertspeer,²¹³

 

Met 's wijngodts dronke zangerinnen.^212-14214

215

  'k Zing Iö Pean, en braveer.²¹⁵

 

Mevrou, gy dorst geen zege hoopen.²¹⁶

 

Dit 's nu gelukkigh afgeloopen.

Deianier:

 

Beminde vrouwen, 'k zie nu wakker uit mijne oogen²¹⁸

 

Dien sterken drom van ver hier komen aengetogen,

220

En wensch den brenger van dees onverwachte maer

 

Geluk, verkunschapt hy geluk, en geen gevaer.^220-21

Lichas:

 

Mevrou, het gaet voor wint. wy bootschappen u zegen,

 

En vreught en voorspoet, recht gelijk het is gelegen.^222-23

202 mannen; versta: de mannen in het paleis.

204 Iô: heil; Pean, bijnaam van Apollo als redder in de nood.

205 fix op schichten: ervaren als schutter (of: gaarne de boog hanterend? vgl. 208 tuk op hartevangen).

207 Ortygisch, bijnaam van Diana, waarschijnlijk op te vatten als: geboren op Ortygia: Delos.

208 verlichtster; Gr.: ‘in beide handen een fakkel dragend’; vgl. de aant. bij vs. 265 van de Oedipus; tuk op hartevangen: die gaarne op de hertenjacht gaat.

209 nabuurrey; Soph.: ‘de (Malische) nimfen, haar buren’ (nimfen dus die zich in de buurt van Diana's tempel ophielden).

209-10 geen .... ontbreeke; Soph.: ‘ik zal de fluit niet van mij weren’. - Zang en dans van het koor worden begeleid door fluitspel.

213 de groene wijntgertspeer: de thyrsus; zie de aant. bij Koning Edipus, vs. 272.

212-14 Vondel gaat uit van het onjuiste Latijn en vat Evoë op als persoonsnaam voor Bacchus. Evoë is een juichende uitroep en het volgende gij dient betrekking te hebben op het fluitspel.

214 dronke zangerinnen: de rei van Bacchus, de Bacchanten; met dient men hier op te vatten in de betekenis van als.

215 en braveer; vertaal: in uitgelaten vreugde.

216 Mevrou; Soph. heeft ‘beminde vrouw’; daarop slaat het antwoord in vs. 218.

218 wakker ....: met mijn ogen die met aandacht hebben uitgekeken.

220-21 wordt gezegd tot Lichas, die opkomt, gevolgd door krijgsgevangene jonge vrouwen. Het Gr. heeft: ‘heil roep ik den heraut toe, indien hij een heil boodschap brengt’. Aan Winsemius, die hier ook overigens verkeerd vertaalt, is deze opzettelijke woordweerslag ontgaan. Vondels dees is a.h.w. verschóven (deze brenger van een bericht, waarop ik niet meer durfde hopen).

222-23 Vondels vert. = onjuist Lat.; Gr.: ‘wij komen in goede welstand aan, met goede woorden worden wij door u ontvangen (vgl. het woordspel met heil in vs. 220-21), geheel overeenkomstig het welslagen van de (Hercules') overwinning.’ - Hierna laat Vondel (zoals vaker in dit toneelstuk) een geheel vers, waarin nog eens hetzelfde wordt gezegd, weg.

[p. 564]

Deianier:

 

O jongeling, ontdek ons daetlijk eerst vooral²²⁴

225

Of Herkles levendigh zijn vrou 't huis komen zal.

Lichas:

 

Ik liet hem levendigh, gezont en vry van rouwe.²²⁶

Deianier:

 

In 't vaderlant, of in barbarische landouwe?^227-vgl.

Lichas:

 

Hy bout outaeren, by d'Eubeesche kaep aen zee,

 

Ten dienst van Jupiter te Ceneus, slaght'er vee,^228-29

230

En offerhande, en wydt hem wijn en korenschoven.^229-30

Deianier:

 

Uit kracht van kerkbelofte, of raet der goôn van boven?²³¹

Lichas:

 

Beloftes halve, als een verwinner van het lant

 

Der vrouwen, die gy ziet, gevangen met zijn hant.²³³

Deianier:

 

By Jupiter, van waer? wie zijn deze onbekenden?²³⁴

235

Indienwe recht zien, zy beschreien haere elenden.

Lichas:

 

Hy streekze tot zijn' buit, ten offer voor de goôn,²³⁶

 

Verdelgende Eurytus gebiet, en stadt, en troon.²³⁷

Deianier:

 

Most hy, om deze stadt te winnen en verpletten,

 

Zijn wederreis naer huis zoo lang ter zijde zetten?

Lichas:

240

Geensins. den meesten tijt, al viel de tijt u lang,²⁴⁰

 

Heeft hy in Lydie gesleeten door bedwang,²⁴¹

 

Niet vry, maer als verkocht, lijfeigen daer ter stede.²⁴²

 

Mevrou, versteur u niet om zulk een harde rede.

 

Jupijn alleen is zelf hier eenige oirzaek af.^243-44

224 vooral: voor alles, in de eerste plaats.

226 rouwe; Soph.: ‘ziekte’.

227-vgl. de aant. bij vs. 185.

228-29 Zie de aant. bij Inhoudt, r. 46-47.

229-30 slaght ...; Soph.: ‘en offert hem veldgewas’ (als symbool van het overwonnen land; zie vs. 232).

231 uit .... kerkbelofte: om zich te kwijten van een tempelgelofte.

233 zie de aant. bij vs. 220.

234 van waer; Soph.: ‘aan wie toebehorend’ (zie Lichas' antwoord in vs. 236).

236 hy (Hercules), met nadruk; voor dit strijken vgl. Opdracht, r. 16 en de kroon, de palm strijken; ten offer: onjuist; Soph.: ‘uitgekozen’ (als tempelslavinnen).

237 Zie Inhoudt, r. 41 met aant.

240 al .... lang; toevoegsel.

241 in Lydië, van welk land Omphale (vs. 245) koningin was (zie Opdracht, r. 54 en vs. 70).

242 niet vry: niet als vrije. Hier laat Vondel weg de woorden die Sophocles den dienaar laat toevoegen: ‘zoals hij (Hercules) zelf zegt’: de heraut vindt het onaangenaam de schande van zijn meester te verhalen (vgl. ook vs. 246: gelijk .... hoorden).

243-44 Soph.: ‘gij moet aan deze wòorden geen aanstoot nemen, de dàad immers is uitgegaan van Zeus’; rede in vs. 243 is dus op te vatten als: woorden, mededeling.

[p. 565]

245

Hy was aen Omfale verkocht, tot zijne straf,²⁴⁵

 

En sleet'er 't gansche jaer, gelijkwe van hem hoorden.²⁴⁶

 

Dus veel versmaetheên uw' gemael zoo vreeslijk stoorden,²⁴⁷

 

Dat hy met eede zwoer den stichter van dit quaet²⁴⁸

 

Met kinderen en vrouwe, uit ingekropten haet,

250

In slavernye wech te voeren uit den lande.

 

Dees eedt was niet vergeefs: want hy, door offerhande²⁵¹

 

Geloutert, worf een heir, en vloogh, bezweet van stof,^251-52252

 

Naer Eurytus gebiet en stadt; naerdien dit hof²⁵³

 

Een eenige oirzaek was van zulk een bitter lijden:²⁵⁴

255

Want Herkles in zijn hof ontfangen, na lang strijden,²⁵⁵

 

Gelijk men naer gewoonte onthaelt een' ouden gast,²⁵⁶

 

Wert met veel schimp en smaet geterght, en aengetast

 

Heel fors op deze wijs: hy zou 't geweer genieten,

 

Dat onontvlughtbaer was, en evenwel met schieten^258-59

260

Verwonnen worden, in 't hanteeren van den boogh,

 

Door zijne kinders, en, gelijck een slaef, in 't oogh²⁶¹

 

Van alleman, geplaeght, veel leet en smaet verdraegen.^261-62

 

In 't endt dorst Eurytus hem van de maeltijt jaegen,

 

En dronken, elk ten schimp, wechstooten uit de poort.²⁶⁴

265

Om dien geleden hoon verbittert en gestoort,

 

[Toen Ifitus de zoon, in der Tyrintren hoeken,

 

Zijn paerden, afgedwaelt van anderen, quam zoeken]^266-67267

 

Grijpt hy dien vyant aen, verbystert van verstant,²⁶⁸

 

En ploft hem van den trans des torens in het zant.²⁶⁹

270

Jupijn, de koning van de goôn, hierom ontsteeken,

 

Verstiet, verkocht hem, die door list en looze streeken²⁷¹

245 tot zijne straf; vgl. hierbij vs. 266-71.

246 hem: hemzelf; zie de aant. bij vs. 242.

247 storen: vertoornen.

248 den stichter van dit quaet, nl. Eurytus; zie vs. 266.

251 was niet vergeefs: deed hij gestand.

251-52 door .... geloutert; na het jaar van boetedoen in ballingschap, bij Omphale, had Hercules, overeenkomstig het Griekse gebruik, een rituele reiniging moeten ondergaan. Daarmee was hij gereinigd van de bloedsmet (zie vs. 269).

252 bezweet van stof, toevoeging.

253 dit hof: het hof van dezen, nl. die vorst zelf (vgl. voor dit Inhoudt, r. 18: dit veer).

254 Gr.: ‘de enige sterveling die mede (nl. met Zeus) oorzaak was ....’.

255 na .... strijden (na een tocht, vol strijd en avontuur), toevoeging. Versta: want eens, enige jaren geleden, was het gebeurd dat ....

256 een' ouden gast; tussen Eurytus en Hercules bestond een relatie van zogenaamde gast-vriendschap, die beiden verplichtte den ander en zijn kinderen gastvrij te ontvangen (zie vs. 266 met aant.).

258-59 hy zou (indirecte rede ....): nl. dat hij pijlen (= geweer) bezat waaraan niet te ontkomen was (die steeds doel troffen); dit ‘geweer’ was een geschenk van Apollo, waarop Hercules klaarblijkelijk tegenover Eurytus had gepocht; vandaar E.'s plagerij.

261 zijne kinders, nl. die van E., dus zijne met nadruk; E. had enige zoons, waaronder Ifitus, vs. 266.

261-62 gelijck een slaef .... geplaeght: en geplaagd dat hij slaaf was (nl. bij Eurystheus, voor wien hij de 12 werken moest verrichten).

264 dronken bij hem (263).

266-67 Let op de plaatsing van de bijzin met Toen, die wij normaal achter grijpt hy (268) zouden plaatsen. Voor: de zoon vgl. de dochter Hebe, Inhoudt, r. 67. Zie verder de aant. bij vs. 256: Ifitus is als gastvriend bij Hercules gekomen.

267 in der Tyrintren hoeken: in het land der Tyrinthers; versta: in de stad Tyrins (in Argos) Hercules' woonplaats.

268 dien vyant; Soph.: ‘hem’ (Ifitus, ondanks het feit dat hij als gastvriend onder Hercules' dak kwam); verbijstert van verstant; Soph.: ‘terwijl hij (I.) afwezig voor zich uitkeek’ (wel denkend aan zijn paarden).

269 in het zant, toevoeging.

271 verstiet .... hem; Soph.: ‘deed hem zijn land verlaten om als slaaf verkocht te worden’.

[p. 566]

 

Noit mensch dan Ifitus alleen hadde omgebroght:^271-72

 

Want zoo hy, voor de vuist, zijn wraek hadde uitgewrocht,²⁷³

 

Jupijn zou billijk een gerechte wraek verschoonen:²⁷⁴

275

Want godtheên nimmer spijt beminnen. maer de zoonen²⁷⁵

 

Van Eurytus, te trots, en bits en los van mont,²⁷⁶

 

Gevoelen hunne straf, gedoemt in Plutoos gront.²⁷⁷

 

De burgery komt hier in slaverny gedreven,²⁷⁸

 

En deze, die gy ziet, vervielen, uit een leven²⁷⁹

280

Vol voorspoet, in elende, en koomen hier door last

 

Van uwen heere en man. 'k heb nu, gelijk het past,

 

Mijn' plicht voltrokken. gy zult Herkles komst verwachten,^281-82282

 

Zoo dra de zuivring en het dankbaer offerslaghten²⁸³

 

Gewijt is aen Jupijn, den godt van dat gebiet,²⁸⁴

285

Voor 't winnen van de stadt: want wat gy hoort of niet,

 

Zijn wederkomst is 't liefst' dat uw gemoedt kan streelen.^285-86

Rey:

 

O koningin, uw hart verquikt in alle deelen,²⁸⁷

 

Door deze tyding, en de vrouwen, die gy ziet.

Deianier:

 

't Is billijk datme dit tot blyschap na verdriet

290

Gedy, dewijl mijn man zijn wraeklust nu volkomen²⁹⁰

 

Met recht heeft uitgevoert: maer echter staet te schroomen,

 

Indien men 't overweegh, dat dien manhaften heer

 

Een onheil wedervaer': want mijn gemoedt, heel teêr,²⁹³

 

Wert van medoogenheit bestreden, ô vriendinnen,

295

Toen ik dees vreemden zagh, eerst vry, gelijk slavinnen,²⁹⁵

 

Van huis en ouderen en 't lieve vaderlant

271-72 De zin is: anders had Hercules steeds in een eerlijke, openlijke strijd (zie voor de vuist in 273) zijn tegenstanders overwonnen.

273 voor de vuist: in een openlijk gevecht.

274 Jupiter is de god van de gastvriendschap en zou in geval van ‘een eerlijk bevochten overwinning’ (aldus Soph., waar V. vertaalt: een gerechte wraek) het schenden van de wetten der gastvriendschap gebillijkt hebben (dus verschoonen hier: verschoond hebben).

275 spijt hier te denken als de krenkende woorden van Eurytus en zijn zoons (zie vs. 258-vlg.); het Gr. heeft hubris; 't Lat. injuria; maer, eenvoudig aanknopend; duidelijker: zo boeten dan E.'s zonen enz. 't Gr. begint de nieuwe zin met: ‘Zij zelf’ (nl. E. en zijn zonen, in tegenstelling met 278 (de stad) en 279 (de jonge, krijgsgevangen vrouwen). Met deze wending komt Lichas terug tot zijn verhaal (de uitweiding loopt van vs. 255-77).

276 Eurytus' zonen hebben blijkbaar mee gesard en gehoond.

277 Soph.: ‘zijn thans allen bewoners van het dodenrijk’ (Pluto's rijk).

278 verkeerde vertaling van het Lat.; Soph.: ‘de stad is gebracht in de toestand van onderhorigheid’.

279 deze: deze jonge vrouwen (zie vs. 233).

281-82 'k Heb .... voltrokken; Soph.: ‘ik als zijn vertrouwde dienaar voer deze opdracht (het brengen van de gevangen vrouwen) uit’; zie last in vs. 280.

282 zult .... verwachten (expectabis): moogt, moet ....

283 de zuivring, onjuist; Soph.: ‘de reine (= heilige) offerande’ (zie vs. 229 met aant.); misschien schrijft V. het onjuiste zuivring onder invloed van vs. 251-52.

284 den godt .... gebiet; Gr.: ‘den god zijner vaderen’.

285-86 want wat gy ....; versta: wat gij ook moogt horen, het bericht van zijn terugkomst enz.

287 verquicken (intr.): opleven.

290 V. laat hierna een vers van Soph. onvertaald.

293 een onheil wedervaer'; versta: eenmaal een ramp zal overkomen. D. denkt aan de wisselvalligheid der fortuin bij de aanblik der gevangen vrouwen, voorheen vrij; zo wordt want in 293 begrijpelijk.

295 gelijk: in de toestand van (vgl. vs. 261).

[p. 567]

 

Verstooten, sukkelen in dien bedroefden stant.²⁹⁷

 

Jupijn, behoeder voor elende en droeve dingen,

 

'k Wensch datge nimmer met mijn zaet dus om mooght springen;²⁹⁹

300

Ten minste, lust het u, geensins terwijl ik leef:³⁰⁰

 

Want deze ziende, is 't vreemt dat hier mijn hart om beef?³⁰¹

 

Rampzaligh kint, wie zijtge, een maeght, of een getroude,³⁰²

 

Of moeder? want wat uw natuur belangt, ik houde³⁰³

 

U een onnoosle, die uw onheil niet verstaet,³⁰⁴

305

Maer edel zijt van aert. ô Lichas, uit wat zaet³⁰⁵

 

Is deze uitheemsche maeght? wie was het, die haer teelde?

 

Wie was de moeder? wie de vader, eerst in weelde?³⁰⁷

 

Ay zeghme dit: want 'k heb medoogen eerst met haer,³⁰⁸

 

Die wel de wijste schijnt aen opzicht, en gebaer.³⁰⁹

Lichas:

310

Wat weet ik 't? z'is misschien uit slechten niet gesproten.³¹⁰

Deianier:

 

Is zy van Eurytus niet een van 's konings loten?³¹¹

Lichas:

 

z'Isme onbekent. 'k Heb haer zoo scherp niet ondervraeght.

Deianier:

 

Heeft geene reisgenoot van haeren naem gewaeght?

Lichas:

 

In 't minste niet: want ik verrecht mijn werk met zwijgen.

Deianier:

315

Nu zeghme, elendige, spreek zelf, om licht te krijgen:³¹⁵

 

Want dit's ook jammer dat men niet zijn herkomst kent.³¹⁶

Lichas:

 

Zy breidelt haere tong, en is doorgaens gewent

 

Niet laegh te spreeken, noch op stam en staet te stoffen,^317-18

297 verstooten: gewelddadig verwijderd; sukkelen: zich moeizaam voortslepen; stant: toestand. Vondels vertaling vertoont hier meer overeenkomst met het Gr. dan met het Latijn.

299 zaet: kroost.

300 lust het u: mocht gij het al willen; terwijl: zolang.

301 dat .... beef: dat ik hiervoor (nl. dat ook ons een dergelijk lot eens overkomt) beducht ben; deze ziende sluit aan bij een - uit mijn hart te halen - subject ik.

302 wordt tot Iöle gezegd; of een getroude, toevoeging.

303 natuur (letterl. vert. van Sophocles), hier op te vatten als uiterlijk; want (klassieke wending); versta: ik richt tot u het woord, want ....

304 onjuist; (ik houd u) voor een die niet gewoon is aan slavernij.

305 edel .... van aert: edel van geboorte.

307 in weelde: in voorspoed levend, gelukkig.

308 eerst: in de eerste plaats.

309 de wijste; Soph.: ‘de enige die haar houding weet te bewaren’; opzicht, en gebaer: uiterlijk en houding.

310 uit slechten niet: niet uit onaanzienlijken (litotes).

311 van 's konings, bijstelling bij Eurytus.

315 om .... krijgen, te denken als afhankelijk van een verzwegen: ik vraag dit.

316 De Gr. tekst is corrupt. Het ten grondslag liggende Lat. heeft: ‘want ook dit is een ongeluk dat wij niet weten wie gij zijt’. In verband daarmee is Vondels tekst misschien op te vatten als: dat men niet weet wie iemand is.

317-18 en is doargaens gewent enz. Vondel heeft de tekst die hij vertaalde, niet begrepen. Soph.: ‘zij zal wat het spreken betreft, zich juist zo gedragen als voorheen, zij die nooit een woord uitbracht, noch groot noch klein’. Vondel denkt blijkens zijn vertaling ten onrechte aan nederig en trots (zie vs. 318).

[p. 568]

 

Maer droef te klaegen, om d'elenden, die haer troffen,³¹⁹

320

En schreide, sedert zy het vaderlant verliet.

 

Het avontuur, dat haer zoo jammerlijk verstiet,³²¹

 

Valt lastigh, en vereischt dat wy dien rou verschoonen.³²²

Deianier:

 

Ontslaze dan. zy ga by haer die binnen woonen,³²³

 

Of waer 't heur lust. 'k wil niet dat iemant ramp op ramp^323-24

325

En onheil, by mijn schult, op d'andre elenden klamp.^324-25

 

Zy leedt alreê genoegh. nu treênwe t'zaemen binnen.

 

Bestel al watge wilt. ik zal, om tijt te winnen,

 

In 'thof bestellen al wat noodigh wort geacht.^327-28

Bode:

 

Ay blijf een poos alleen. laet deze gaen, en wacht³²⁹

330

Tot dat ik melde 't geen u nimmer quam ter ooren,

 

En wie gy inhaelt, en wat noodigh zy te hooren.³³¹

Deianier:

 

Waerom verletge my?

Bode:

 

hou stant een korte stont:

 

Gy hebt niet vruchteloos gehoort uit mijnen mont,

 

Al wat ik u verhaelde, en nu noch zal ontvouwen.^333-34

Deianier:

335

Begeertge dat de mans het hooren, of de vrouwen,

 

Of alle beide dit uit uwen mont verstaen?^335-36

Bode:

 

Laet vrouwen buiten, en de mannen binnen gaen.³³⁷

Deianier:

 

Zy gaen alreede heen. wy luisteren nu gaeren³³⁸

 

Naer 't geen u raetzaem dunkt ons wijder t'openbaeren.³³⁹

Bode:

340

Dees knaep verhaelde u niet waerachtighs in der daet.³⁴⁰

319 maer .... klaegen, onjuist (zie de vorige aant.); Gr.: ‘lijden’; schreien in vs. 320 is dus zeer bepaald wenen, tranen storten.

321 avontuur: lot.

322 valt lastigh: is zwaar te dragen; dien rou, toevoeging van Vondel; Soph. bedoelt: dit zwijgen.

323 ontsla ze dan, nl. van antwoorden.

323-24 zy ... lust, niet geheel juist. Soph.: ‘zij kan naar binnen gaan zò, als het haar zelf het liefst is’.

324-25 'k Wil ... klamp; Soph.: ‘de pijnen die zij reeds verduurt, mogen niet verdubbeld worden, doordat ook ik haar nog leed toevoeg’.

327-28 Bestel enz. Soph. bedoelt: dan kunt gij spoedig daaarheen gaan, waarheen gij verlangt te gaan (nl. terug naar Hercules) en ik daarbinnen alle nodige schikkingen treffen; om .... winnen, toevoeging (om geen oponthoud te veroorzaken). - Lichas gaat nu met de gevangenen in de richting van het paleis.

329 een poos, versta: een ogenblik.

331 wie gy inhaelt: wie gij in uw paleis haalt (Iöle). Vondel verkort hier.

333-34 al wat ik u verteld heb en nog zal vertellen, is wel uw aandacht waard.

335-36 Soph.: ‘zal ik hen daar (Lichas die met de gevangen vrouwen naar 't paleis loopt) terugroepen, of wilt gij spreken alleen ten aanhore van mij en deze vrouwen hier’ (de rei).

337 Soph.: ‘Tot u en deze hier (de rei) kan ik zonder bezwaar spreken, laat die anderen buiten de zaak’.

338 Zy, nl. Lichas met de gevangen vrouwen.

339 wijder: verder.

340 Dees knaep: Lichas; verhaelde .... daet: vertelde niets dat in feite waar was.

[p. 569]

 

Hy broght u flus niet goets, of brengt nu enkel quaet.³⁴¹

Deianier.

 

Hoe spreektge zoo bedekt? gy dient het uit te leggen.³⁴²

Bode:

 

Ik hoorde dezen gast by veel getuigen zeggen,³⁴³

 

Dat Herkules, uw man, het sterke Echalia³⁴⁴

345

En 't hof van Eurytus verdelghde, om zulk een ga

 

Te winnen; maer alleen de liefde van de goden^345-46

 

Hem heenedreven, door bedwang van hun geboden,

 

In dienst van Omfale; naerdien hy t'onverwacht

 

Den zoon van Eurytus door list hadde omgebraght,

350

En van den torentrans geslingert naer beneden.^346-50

 

Nu lochent hy 't rond uit, verdraeiende de reden,³⁵¹

 

Waerom hy Eurytus verdelghde, en rijk en stadt.

 

Toen dees hem Iöle, zijn telgh, geweigert had,³⁵³

 

Bestreet hy 's konings lant, benam den vader 't leven,

355

En nu komt Herkles met dees dochter herwaert streven,

 

En zentze u hier in 't hof, geensins gelijk slavin,

 

Maer overmidts hy blaekt en brant van haere min.

 

Mevrou, my docht geraên vrypostigh u te melden³⁵⁸

 

Al 't geen Trachiners op het merktvelt elk vertelden,

360

Een overtuiging des geveinsden door de faem.^359-60

 

Dit 's waer, al klinkt het in uw oore onaengenaem.

Deianier:

 

Wee my elendige! waer ben, wat doe ik langer?

 

Van welk een huispest gaet dit hof nu heimlijk zwanger!

 

Och ongelukkige! dees naemelooze spruit

341 flus: zoëven, in tegenstelling met nu; Soph.: ‘of nu (hier), of zoëven (op het veld, zie vs. 186) heeft hij gelogen’.

342 Vondel laat hierna een overbodig vers weg.

343 by .... getuigen: ten aanhore van velen.

344 Echalia; zie Inhoudt, r. 40.

345-46 om .... winnen: om deze jonge vrouw (Iöle) te winnen.

346-50 maer alleen .... beneden, geheel in de war. Vondel bedoelt: maar dat alleen de liefhebbende goden (dit goden bewerkt bij V. een meerv. gezegde) hem, onder dwang van een gebod, naar Omphale hebben gedreven; Gr. echter: ‘en dat Eros alleen van alle goden (toespeling op de andere voorstelling van Lichas in vs. 244) hem door zijn tovermacht er toe had gedreven om deze wapenfeiten te verrichten, nièt de (wrok om de) zwaar te dragen dienstbaarheid bij Omphale in Lydië, noch de dood van den door hem naar beneden geslingerden Ifitus’ (zijn enige drijfveer was dus geweest liefde tot Iöle); van de goden heeft Vondel uit het Gr.; het ontbreekt in het Latijn.

351 Nu, tegenover u, schuift hij (Lichas) Eros op zij; lochent dus: geeft hij brutaalweg een geheel andere voorstelling.

353 Met de woorden Toen dees hem enz. zet de bode zijn referaat van Lichas' eerste voorstelling der feiten, zie vs. 343, voort; Iole; de naam is door Vondel, ten onrechte, ingevoegd, zie vs. 364; geweigert had; Vondel laat weg: die hij verlangde als bijzit.

358 vrypostigh (toevoegsel): vrijmoedig

359-60 Soph.: ‘wat ik van Lichas heb gehoord, terwijl tegelijk met mij, midden in de samengeschoolde menigte (nl. buiten de stad, zie vs. 186), vele andere Trachiniërs het hoorden, zodat er afdoende bewijs tegen hem (den leugenaar) is’ (voor de laatste woorden zie vs. 360); door de faem: door wat elk (nu weet en) zegt.

[p. 570]

365

Ziet Eurytus gedaente en aert ten oogen uit,

 

Al zwoer de leitsman met een' hoogen eedt vermeeten

 

Geensins te konnen raên hoe deze wert geheeten,

 

Noch min dat Iöle de naem was, dienze droegh.^364-68

Rey:

 

Och of de plaegh met recht niet alle onvroomen sloegh,

370

Maer die, geveinst van aert, den vroomen laegen leggen!^369-70

Deianier:

 

Helaes, wat gaet ons aen? wat zal men doen, of zeggen?

 

Hoe staenwe door dees maer verslaegen en ontstelt!

Rey:

 

Ga heene, en ondervraegh. hy zal u, met gewelt³⁷³

 

Geperst, de waerheit van de zaeke naekt ontkleeden.

Deianier:

375

Wy gaen dan heene: want gy spreekt niet buiten reden.³⁷⁵

Rey:

 

Wy toeven hier een wijl, ten dienst van uw gezagh.³⁷⁶

Deianier:

 

Houdt stant: de knaep komt ongedaghvaert voor den dagh,

 

En uit den huize treên.

Lichas:

 

mevrou, wat's u begeeren

 

Dat ik verkunschappe aen uw' man in 't wederkeeren?

Deianier:

380

Gy zult niet licht van hier uit Trachin heenegaen,³⁸⁰

 

Ten zywe ons onderling gesprek van vooraf aen

 

Hervatten op een nieu.

Lichas:

 

begeertge iet meer te hooren,

 

Hier ben ik. vraeg, mevrou.

Deianier:

 

zultge ook de waerheit smoren?

Lichas:

 

Geensins, dat weet Jupijn, is 't my slechts wel bewust.³⁸⁴

Deianier:

385

Wat voor een vroumensch brengt gy mede op deze kust?³⁸⁵

364-68 Vondel verkort hier en geeft enige verzen van den Bode aan Deianier in de mond. Gr.: (Deianira): ‘Zij een naamloze, zoals hij die haar hier bracht, mij bezweert?! Is zij niet hoog-aanzienlijk, zowel naar uiterlijk als van afkomst?’ (Bode): ‘De dochter is zij van Eurytus en Iöle werd zij eens geheten, zij van wier afkomst Lichas in 't geheel niets wist te zeggen, daar hij immers geen navraag had gedaan’ (ironische herhaling van Lichas' eigen woorden); naemeloos (364), vgl. vs. 353 (met aant.).

369-70 Versta: laten desnoods alle anderen die slecht zijn, hun straf ontlopen, maar mogen zìj althans ten verderve gaan, die aan hun slechtheid arglistigheid paren.

373 hy: Lichas.

375 buiten reden, waarschijnlijk direct naar het Gr.: apo gnōmès.

376 van uw gezagh: van u, als gebiedster. Vondel volgt hier het onjuist Lat.; Gr.: ‘zullen wij hier blijven’ (of wilt ge anders); zie vs. 377. Tegenwoordig laat men dit vers door den Bode zeggen: dat de rei blijft, spreekt vanzelf.

380 Onjuist; Gr.: ‘hoe wilt gij, terwijl het u zoveel tijd heeft gekost om hier te komen, zo haastig weer vertrekken, zonder dat wij eerst nog eens met elkaar gesproken hebben’.

384 weet: wete (J. zij mijn getuige); is .... bewust: ten minste indien wat gij mij vragen wilt, mìj bekend is.

385 vroumensch, niet ongunstig; Soph.: ‘vrouw’.

[p. 571]

Lichas:

 

Een rechte Eubeesche vrou, doch 'k weet niet wie heur baerde.³⁸⁶

Deianier:

 

Zie herwaert. weetge niet, noch kentge niet de waerde

 

Van my, die met u spreek?

Lichas:

 

wat's oirzaek van dees vraegh?³⁸⁸

Deianier:

 

Zegh op, zoo gy verstaet wat antwoort my behaegh.³⁸⁹

Lichas:

390

Ik spreek met Eneus bloet, een koninginne, een groote,³⁹⁰

 

Zoo mijn gezicht niet dwaelt, met Herkles bedgenoote,

 

Mevrouwe Deianier.³⁹²

Deianier:

 

dit woude ik weeten, of

 

Gy my ook kent voor vrouwe, en koningin van 't hof.³⁹³

Lichas:

 

Met reden.³⁹⁴

Deianier:

 

zegh wat straf verdientge, zijtge waerdigh,

395

Bevint men datge haer bejegent dus boosaerdigh

 

En valsch?

Lichas:

 

hoe dus, mevrou? wat boosheit? hoe dus wars?³⁹⁶

 

Hoe uitertge u zoo vreemt, in 't vraegen al te dwers?³⁹⁷

Deianier:

 

Niet ik maer gy valt dwers.

Lichas:

 

mevrou, ik ga dan heene,³⁹⁸

 

En ben te dwaes, zoo 'k u mijne ooren langer leene.

Deianier:

400

Gy zult niet heenegaen, ten zy men eerst beleeft⁴⁰⁰

 

Op mijne vraegh een klaere en billijke antwoort geeft.⁴⁰¹

Lichas:

 

Wel vraegh wat u belieft, dewijl u lust te spreeken.⁴⁰²

386 rechte, toevoegsel.- Algemene opmerking bij vs. 387-422: de verzen die de door Vondel gebruikte editie aan Deianira geeft, komen in werkelijkheid den Bode toe; eerst bij vs. 425 neemt D. weer het woord.

388 Versta in verband met de algemene opmerking hiervòòr: van haar die met U spreekt.

389 Versta: spreek, gij begrijpt toch wel, welk antwoord ik van u wil hebben.

390 een groote, toevoegsel.

392 Mevrouwe Deianier; Soph.: ‘mijn koningin’ (zie vs. 393).

393 my; versta deze (zie Alg. Opm.); kennen voor: erkennen als.

394 met reden: dat spreekt van zelf.

396 mevrou, toevoegsel (zie Alg. Opm.); wars: boos, nog Zndl.

397 zich uiteren: zich uiten (Soph.: ‘ik mijn plicht verzaken, wat is dit voor een raadseltaal?’). dwers: niet rechtuit, (raadselachtig).

398 Mevrou, toevoegsel.

400 men: gij.

401 antwoort, hier vrl. (400-01 Soph.: ‘tenzij ge een korte vraag van mij beantwoordt’).

402 dewijl .... spreeken (weer tot den Bode); Soph.: ‘zwijgzaam zijt ge niet bepaald’.

[p. 572]

Deianier:

 

Gy brengt hier een slavin. wie is zy? uit wat streeken?⁴⁰³

Lichas:

 

Ik zegh, wat vraeghtge my?⁴⁰⁴

Deianier:

 

bekentge zelf niet vry

405

Dat Iöle deze onbekende, in slaverny⁴⁰⁵

 

Gevoert, de dochter is van Eurytus? laet hooren.

Lichas:

 

Maer by wat lieden, wat getuigh heeft met zijne ooren⁴⁰⁷

 

Dees rede uit mijnen mont gehoort en opgevat?

Deianier:

 

By veele burgers, op het ruime merktvelt, dat⁴⁰⁹

410

Een groote troep het hoorde.

Lichas:

 

en schoon zy durven zeggen⁴¹⁰

 

Dat dit gehoort wiert: 't is, indien men 't uit wil leggen,

 

Wat anders hooren slechts in schijn: wat anders is't

 

Een zaek te bootschappen. dit misverstant baert twist.^411-13

Deianier:

 

Wat's zeggen slechts in schijn? bezwoertge niet met eede⁴¹⁴

415

Gy broght voor Herkules dees bedgenoote mede?⁴¹⁵

Lichas:

 

Een bedgenoote voor uw' Herkles? by Jupijn,⁴¹⁶

 

Mevrou, wat gast geeft hier mijn rede zulk een' schijn?⁴¹⁷

Deianier:

 

Hier staet hy, die u hoorde ontvouwen by de schaeren,⁴¹⁸

 

Dat hy, ter liefde van dees dochter, jongk van jaeren,⁴¹⁹

420

De gansche stadt verdelghde, en geensins om de trou

 

En groote liefde tot de Lydiaensche vrou,

 

Dit 's kenbaer, heeft verwoest.

403 Wie .... streeken onjuist; Soph.: ‘gij weet wel wie ik bedoel?’

404 Soph.: ‘ja maar waarom mij omtrent haar een vraag gedaan?’ Bekent .... vry: hebt ge niet eerst (eigener beweging = vry) verklaard.

405 deze onbekende: die gij nu verklaart niet te kennen.

407 by (ten aanhore van) wat lieden; zie 404b met aant.; getuigh (collectief): getuigen.

409 op .... merktvelt, evenals in vs. 359 naar onjuist Lat. foro; Gr.: ‘de verzamelde menigte’.

410 en schoon: hoewel.

411-13 indien .... leggen, toevoegsel. Vondel bedoelt: slechts in zijn verbeelding (in schijn) iets te horen en iets te bóódschappen zijn twee; Soph. echter: ‘iets vertellen dat men zich slechts verbeeldt en de wààrheid spreken zijn twee’. Dit ... twist, toevoeging; wat anders .... wat anders, Gr. en Lat. constructie.

414 wat .... schijn; versta: wij zouden ons slechts verbeeld hebben u dit alles te hebben horen zeggen?

415 dees bedgenoote: deze als bedgenote.

416 uw', toevoegsel.

417 Nu wendt Lichas zich verontwaardigd tot Deianira (zie Alg. Opm. vs. 386); wat gast: wie is die vreemde (die enz.; toevoeging van Vondel); schijn: beeld, voorstelling.

418 Bij Sophocles zegt nu de Bode: ‘het is degene die er zelf bij stond, toen gij ....’

419 hy: Hercules.

[p. 573]

Lichas:

 

laet dezen man vertrekken:^420-22

 

Want 't is geen wijsheit by een krankhooft iet t'ontdekken.⁴²³

Deianier:

 

By godt Jupijn, wiens vier en blixem op 't geberght

425

Van Eta weêrlicht, 'k wil, dewijl 't u wort geverght,

 

Dat gy dit niet verzwijght. gy zult het niet verklaeren

 

Aen een gestoorde vrouw, of een, die onervaeren⁴²⁷

 

Zich luttel op 't beloop van 't weereltsdom verstaet,⁴²⁸

 

Of niet begrijpt hoe ver de vrouweliefde gaet:⁴²⁹

430

Want hy waer onwijs, die, als met een' opgeheven

 

En sterken arm in 't perk, de min zou wederstreven:^430-31

 

Dewijlze naer heur' lust de goôn beheerscht, ook my.⁴³²

 

Waerom zou Herkules een andre vrou, wie 't zy,

 

Beminnen meer dan my? weshalve waer 't onzinnigh^433-34

435

En dwaes, zoo 'k mijnen man, verslingert, en aenminnigh,⁴³⁵

 

Beschuldighde, of dees vrou, die geensins my verdriet

 

Of leet berokkende. neen zeker, 't is zoo niet.^436-37437

 

Indien zijn valsch berecht u steef en sterkte in logen,⁴³⁸

 

Zoo hebtge uit 's meesters borst geen goede leer gezogen,⁴³⁹

440

En leeraert, onder schijn van goet en deught, het quaet.

 

Zoo blijkt uwe ondeught. spreek dan waerheit in der daet:^440-41

 

Want wat luit schendiger dan dat een vrygeboren⁴⁴²

 

Op logens wort betrapt? dus beelt u, wiltge hooren,

 

Niet in dat logentael voor my verborgen blijf:

445

Want die het zelfs uit u verstonden, zullen 't stijf⁴⁴⁵

 

En sterk bevestigen voor my. wat wiltge schroomen,

420-22 en geensins .... verwoest; Vondel vult hier een elliptische zegswijze verkeerd aan. Soph.: ‘en dat geenszins (wrok wegens die dienstbaarheid bij) de Lydische vrouw (Omphale) de stad heeft verdelgd’ (zie aant. bij vs. 346); dit's kenbaer, hinderlijk toevoegsel; dezen man: de Bode.

423 krankhooft: krankzinnige; iet t'ontdekken (iets te openbaren); versta: zijn tijd te verpraten.

427 een gestoorde vrouw: een vrouw die er boos om zal worden (proleptisch gebruik van gestoort). Algemene Opmerking: Deianira tracht of veinst een vergoelijkende houding aan te nemen tegenover het feit dat in vs. 355-37 is genoemd.
of, lett. vert. van 't Lat. aut, dat in ontkennende zinnen voor et: en wordt gebruikt; of een, die: nl. zo een die.

428 beloop van 't weereltsdom: gang der wereldse zaken.

429 of, lett. vert. van 't Lat. aut, dat in ontkennende zinnen voor et: en wordt gebruikt; of een, die: nl. zo een die.
hoe .... gaet; Soph.: ‘dat men zich niet altijd verlustigt in hetzelfde’ (Lat.: quod non semper idem diligitur). Vondel geeft hier een onduidelijke vertaling, waarin men vrouweliefde desnoods kan opvatten als liefde tot de vrouw, (wat in overeenstemming met de bedoeling van Sophocles zou zijn).

430-31 Vondel brengt in het potentiële over, wat Soph. in de indicatief zet (want alwie de min weerstreeft .... is onwijs); vgl. Oedipus, vs. 848 + aant. en vs. 1191; in 't perk, versta: zoals de vuistvechter dat zijn tegenstander doet in het strijdperk.

432 naer heur' lust: naar lust en welbehagen; de goôn ...., ook my; versta: zelfs de goden, hoeveel te eer dus mij (die maar een zwak mensenkind ben).

433-34 waerom .... my, onjuiste vert.; Soph. (aansluitend bij ook my, vs. 432): ‘en waarom zou de liefde dan ook niet heersen over een andere vrouw, voor wie hetzelfde geldt als voor mij’; weshalve, hier, en op andere plaatsen, behoudt Vondel de relatieve aansluiting van het Latijn; wij: en hierom.

435 aenminnigh: zijn liefde tot een ander uitstrekkend (van deze bet. geeft het Ned. Wdb. geen vbb.).

436-37 die .... berokkende; Vondel in overeenstemming met het halfjuist Lat.; Gr.: ‘wegens iets dat noch een schande is voor hen beiden, noch voor mìj een krenking.’

437 't is zoo niet: zo is het niet (dat ik daar boos om ben).

438 Soph.: ‘zo gij van hem hebt geleerd te liegen’.

439 meester, hier leraar (blijkens het Lat.), t.w. Hercules.

440-41 En .... ondeught, geheel onjuist. Gr.: ‘zo gij echter u zelf dit liegen hebt geleerd, weet dan, dat ook al wilt gij het goede (nl. mij zo lang mogelijk sparen), gij toch het kwade uitricht’; zie verder aant. bij vs. 447.

442 schendig: schandelijk.

445 zelfs: zelf; verstaen: vernemen; stijf en sterk, vgl. vs. 778.

[p. 574]

 

Dewijl 't meer quetsen zal, begint het uit te komen?⁴⁴⁷

 

En hooren wy 't, dat strekt tot niemants harteleet.⁴⁴⁸

 

Heeft Herkules zich niet aen veelen uit besteet,⁴⁴⁹

450

En iemant hierom leedt van my geleên voor dezen,⁴⁵⁰

 

Of wederwaerdigheit, of hoeft'er voor te vreezen?⁴⁵¹

 

Hoewel hy hierom, krank van minne, quijnen gaet:^451-52

 

Ik zelf heb deernis haer t' aenschouwen in dien staet,

 

Naerdien de schoonheit stof tot haer bederf bestelde,⁴⁵⁴

455

Toen hy het lant bedorf, de poorten nedervelde,

 

Hoe zwaer het viel, en haer vervoerde in slaverny.^455-56

 

Dit spreeke ik rustigh heene, op datge tegens my⁴⁵⁷

 

De waerheit spreekt, en dit by andren weet te kleeden.

Rey:

 

Ay luister naer mevrou: zy spreekt met goede reden.

460

De tijt zal 't loven, ik u gunstigh zijn hier voor.⁴⁶⁰

Lichas:

 

Lofwaerdige mevrou, terwijl ik zie en hoor⁴⁶¹

 

Dat gy een mensch zijt, en in menschelijken wandel

 

Niet onbescheiden, wil ik u den ganschen handel^462-63

 

Ontdekken: want het is alleens gelijk hy zeit.⁴⁶⁴

465

Alcides, dus op haer verslingert en misleit,⁴⁶⁵

 

Bestreet Echalie, en bestont haer stadt te schennen,⁴⁶⁶

 

En om nu ront te gaen, verboot noit dit t'ontkennen:⁴⁶⁷

 

Doch ik, bekommert by my zelven, waertste vrou,

 

Dat mijn oprecht verhael u smart aenbrengen zou,⁴⁶⁹

470

Vergreepme, indienge dit een misgreep wilt verklaeren.⁴⁷⁰

447 Soph.: ‘in onwetendheid blijven, dat zal mij veeleer pijn doen.’

448 en (toegevend voegw.) ... 't: zelfs al horen wij 't; vgl, Edipus, aant. 841; tot niemants harteleet: niet tot iemands (= mijn) verdriet; ongetwijfeld heeft dit gebruik van het onbep. vnw. hier affectieve kracht.

449 zich .... uit besteet: velen gehuwd (euphemistisch voor: als geliefden gehad).

450 Versta: en heeft soms iemand (ook maar één van die minnaressen) ....; voor dezen: te voren.

451 wederwaerdigheit: onaangename bejegening.

451-52 of hoeft .... gaet; Sophocles (in één zin): ‘en ook deze jonge vrouw heeft niets van mij te duchten, ook niet al zou zij met nog zoveel innigheid opgaan in haar liefde’ (lett.: wegsmelten in; vgl. Vondels weergave in vs. 452); hy: iemand als Iöle nu; het manl. (meer algemene) pronomen is door Vondel gekozen om grammatische overeenstemming met iemant (450) tot stand te brengen; hierom: uit liefdesverlangen tot Hercules.

454 stof .... bestelde: oorzaak was van haar rampspoed.

455-56 Onjuist, naar verkeerd begrepen Latijn, dat zegt: ‘en daar zij, hoewel dit niet willend, tot verderf strekte voor haar vaderland en dit in de toestand van slaafse onderworpenheid bracht’ (‘vervoerde in slaverny’ is de verkeerde vert. van: in servitutem redegit; zie ook vs. 278).

457 rustigh: kloek; de vert. is onjuist naar verkeerd Lat., Gr.: ‘maar genoeg, dit ga dan zoals de wind het drijft’ (berustingsformule); opdat ...., Gr.: ‘tot ù echter zeg ik dit: bedrieg desnoods anderen, maar spreek tegen mij steeds de waarheid’; kleeden: vermommen.

460 Versta: het zal later blijken dat gij er goed aan hebt gedaan; gunstigh: dankbaar.

461 terwijl: nu, daar.

462-63 Soph.: ‘dat gij, in het bewustzijn slechts een mens te zijn, alles beschouwt naar menselijk standpunt en niet ontoegeeflijk zijt’; in ... onbescheiden: niet zonder inzicht in het doen en laten der mensen (nec imprudentem); handel: toedracht.

464 alleens: geheet en al; hy: de Bode.

465 Alcides: Hercules; misleit (op het verkeerde pad): buiten het spoor der echtelijke trouw.

466 haer stadt, nl. van Iöle (zie 465).

467 om .... gaen: om het nu ronduit te bekennen; verboot .... ontkennen; contaminatie uit: verbood nooit, dit te bekennen en - gebood nooit, dit te ontkennen.

469 mijn oprecht verhael: mijn verhaal, indien het overeenkomstig de waarheid zou zijn.

470 een misgreep: tot een misgreep.

[p. 575]

 

Dewijlwe u al de zaek nu rustigh openbaeren,⁴⁷¹

 

Betoon dat gy dees vrou om uwen man alleen

 

En u bemint, en breng uw woorden overeen^472-73

 

Met d'openbaere daet, aengaende uw medelijden

475

Met dees bedrukte vrou: want Herkles, die in 't strijden^473-75

 

Alle andren overwon, leght onder haer gewelt

 

Door liefde t' haerwaert, die zijn kracht en sterkheit smelt.

Deianier:

 

'k Versta genoegh dat my dit lijdzaem staet te lijden,

 

En wil in dit geval niet tegens goden strijden,

480

Noch my verpijnigen. maer laet ons binnen gaen,⁴⁸⁰

 

Op datge mijnen heer verkuntschapt wat voortaen⁴⁸¹

 

Ik u beveel, met een hem levert mijne gaven,⁴⁸²

 

Tot eene erkenning der schenkaedjen, van dien braven

 

My toegestuurt door u: want 't is in dezen staet

485

Niet billijk datge bloot en ledigh heene gaet,

 

Naerdienge herwaert quaemt met zulk een zegestaetsi.⁴⁸⁶

REY.

Keer:

 

De godtheit van de min

 

Is zulk een kracht gegeven

 

Datze altijt overwinn':

490

Want om voorby te streven⁴⁹⁰

 

Hoe geestigh zy voorheen⁴⁹¹

 

Met goôn hebbe omgesprongen;

 

Verzwijge ik nu om reên

 

Hoe Jupiter gedwongen

495

  Verschalkt wiert door haer' vont,^494-95

 

Ook Pluto, diep gedooken⁴⁹⁶

 

In 's afgronts duistren gront:

 

En hoeze dorst bestooken^498-vlg.

 

Neptuin, die d'aerde schokt

471 nu, met klem; rustigh: flinkweg.

472-73 Betoon .... bemint, onjuist; Soph.: ‘wees verdraagzaam tegenover deze vrouw, zowel terwille van Hercules als van u zelf.’

473-75 breng .... vrou; versta: schep overeenstemming tussen uw (straks gesproken, zie vs. 453) woorden en uw daden, nl. door een openlijk betoon van medelijden met deze bedroefde vrouw; want: want gij hebt rekening te houden met deze staat van zaken dat ...

480 noch my verpijnigen: en mij zodoende vruchteloos afmartelen (kwellen).

481 voortaen: nu, verder; versta dus: opdat ik u zo aanstonds daarbinnen kan opdragen wat gij mijn gemaal van mijnentwege moet zeggen.

482 bevelen: opdragen; mijne gaven; bedoeld is het kleed dat in vs. 606 voor het eerst duidelijk wordt genoemd.

486 zegestaetsi: de jonge krijgsgevangen vrouwen. - Rey; het koor werkt nu de in vs. 432 door Deianier geuite gedachte uit.

490 om .... streven: om over te slaan, om onvermeld te laten.

491 geestigh: op loze wijze.

494-95 slaan op de ontelbare ongeoorloofde minnarijen van Jupiter; vont: loosheid (hoe J. - onder bedwang der min - verschalkt werd ....).

496 Dit vers slaat op de roof van Proserpina, door Pluto, den god van de onderwereld.

498-vlg. Vergelijk de uitspraak van Propertius (II, 26): Neptunus fratri par in amore Jovi (N. is de evenknie van J. in de liefde); Neptunus heeft als bijnaam: de aardschudder; hij bewerkte de vulkanische verschijnselen; vork: drietand.

[p. 576]

500

Met zijne vork van onder:

 

Veele andren [loos verlokt,

 

Bekoort van min, byzonder

 

Om schoone Deianier,

 

Eer zy met Herkles troude,

505

  In 't vechtperk trots en fier,

 

Daer ieder het aenschoude,]

 

Zich queeten, heet op lof,⁵⁰⁷

 

Bezweet en vuil van stof.^501-08

Tegenkeer:

 

Hier quam nu d'Etolier⁵⁰⁹

510

De stroomgodt mê, vol toren,⁵¹⁰

 

Viervoetigh, als een stier,

 

Gewapent met den horen,

 

Dat's Acheloüs, lust

 

U zijnen naem te weeten.

515

  Zijn tegenstrijder rust⁵¹⁵

 

Zich toe, om dien vermeeten

 

t'Ontmoeten in den strijt,

 

Verlaet Thebaensche reien,

 

Godt Bacchus toegewijt.^518-19

520

Hy weet de knods te zweien,⁵²⁰

 

Is boogh en speer gewoon

 

Te handlen tegens grooten,⁵²²

 

Zoo braef, gelijk een zoon

 

Uit Jupiter gesproten.^523-24

525

  Zy worstlen beide fel,

 

Om deze bruit te winnen.

 

In 't midden van dit spel⁵²⁷

 

Zat Venus, die het minnen

 

De wet stelt. deze zet

530

  Den kampren ook een wet.^529-30

507 zich queeten: toonden zich dappere strijders.

501-08 Veele andren, ...., onjuist naar de vulgaattekst van Sophocles (‘enige ....’). De juiste lezing is: ‘maar toen deze vrouw (nl. Deianira) als bruid moest worden verworven, wie waren toen de dapperen die in het strijdperk traden? Wie begaven zich in slagenrijke, stofopjagende kampstrijd?’ Het antwoord volgt in vs. 509.

509 d'Etolier: Acheloüs (zie vs. 8-vl. ook voor wat de rei verder inhoudt).

510 mê is een onjuiste toevoeging, onder invloed van de bij vs. 501 vermelde misvatting.

515 zijn tegenstrijder: Hercules.

518-19 Vondel heeft a Thebis Baccho sacris (gekomen van het aan Bacchus gewijde Thebe) verkeerd opgevat als: (verlaat) Thebe, en wel een plechtig feest ter ere van Bacchus.

520 de knods is het geliefde wapen van H.

522 handlen: hanteren; tegens grooten (toevoegsel), hoe geweldig ze ook zijn.

523-24 gelijk ....: zoals het een zoon van Jupiter past.

527 in .... spel: als scheidsrechter (zie vs. 529-30) tussen de beide strijders.

529-30 De zin- en klankweerslag in de wet stellen en een wet zetten is van Vondel, die hier dichter bij de Gr. tekst dan bij de Lat. vertaling blijft (Gr.: rhabdonomei).

[p. 577]

Toezang:

 

Men hoort de vuisten treffen,

 

En 't ramlen van den boogh

 

Zich in de lucht verheffen.

 

Het grimmigh stiershooft vloogh,

535

En stiet met zijnen horen.

 

Dus worstlenze onder een,

 

Schuimbekkende van toren.⁵³⁷

 

De slaegen kraeken been

 

En bekkeneel. zy steenen

540

  Op elken fellen slagh.

 

De dochters oogen weenen.⁵⁴¹

 

De schoone en teêre zagh

 

Dien strijt aen, op den oever^542-43

 

Gezeten, flaeu van rou,

545

Verwachtende, altijt droever,^544-45

 

Met wienze huwen zou.

 

Ik klaegh dit, als haer moeder,⁵⁴⁷

 

Die 't aenzagh en verstont.

 

Elk vocht om 't eerst verwoeder.⁵⁴⁹

550

  De maeght, van schrik gewont,

 

Zit treurigh, en verbeit,⁵⁵¹

 

Als 't kalf, dat, vet geweit,

 

Van zijne moeder scheit.

Deianier:

 

Vriendinnen, nu de gast in 't hof gevange vrouwen⁵⁵⁴

555

En maeghden, eer hy gaet, alleen zoekt t'onderhouwen,⁵⁵⁵

 

Koome ik u heimlijk hier voor 't hof, niet onbedocht,⁵⁵⁶

 

Ontvouwen wat mijn hant voor dezen heeft gewrocht,

 

Op datge mijn verdriet beklaegen helpt met rouwe:^557-58

 

Want 'k hebbe een maegt, geen maegt, maar een gehuwde vrouwe,

560

Zoo schat ik 't, binnen 's huis ontfangen, 't welk my stoort;⁵⁶⁰

 

Gelijk een zeeman, die een pak neemt binnen boort,

 

Een koopmanschap, die hem tot schade zal gedyen.⁵⁶²

537 toevoeging.

541 toevoeging.

542-43 zagh .... aen; versta: moest lijdelijk afwachten (vgl. vs. 18); oever, onjuist; Gr.: hoogte.

544-45 flaeu van rou en altijt droever zijn toevoegsels.

547 naar het onjuiste Lat.: ‘ik die, als ware ik haar moeder, hierbij tegenwoordig was, verhaal u dit naar mijn bevinding’. Het Gr. is corrupt.

549 om 't eerst verwoeder; de ongewone constructie (een ander vb. Feniciaensche, vs. 721) zal wel door contaminatie zijn ontstaan; versta: de een vocht al verwoeder dan de ander.

551 en verbeit ....; Gr.: ‘wacht daar af en plotseling is zij heen van haar moeder (meegenomen door haar bruidegom), verlaten als een jonge vaars’.

554 gast (vert. van Gr. xenos): Lichas.

555 alleen (toevoegsel) .... onderhouwen: bezig houdt met zijn gesprekken.

556 heimlijk, nl. zo dat Lichas het niet merkt; niet onbedocht (litotes): met opzettelijke bedoeling.

557-58 Soph.: ‘deels u tonen wat ik met mijn handen heb verricht (zie vs. 606), deels met u mijn leed bejammeren’.

560 't welk my stoort (heftig ontstemt), toevoegsel (zie vs. 571).

562 koopmanschap: koopwaar (zie vs. 561: pak).

[p. 578]

 

Nu staet ons anders niet met groot gedult te lyen

 

Dan datwe beide, van een deken toegedekt,

565

Een' man omhelzen, die onze oogen luikt en wekt.⁵⁶⁵

 

Die Herkules, befaemt voor vroom en eenen braven,

 

Vereert zijn gemaelin met zulke fraeie gaven,

 

Tot een vergelding, dat, terwijl hy reist en vaert,

 

Zy zulk een langen tijt den drempel heeft bewaert:⁵⁶⁹

570

Doch 'k wilme, al hinkt mijn man geduurigh aen dit evel,

 

Niet stooren, neen geensins, noch wenschen dat hy snevel.⁵⁷¹

 

Maer zeghme toch, wat vrou zou draegen zulk een kruis,

 

Dat deze vreemde vrou bewoone een zelve huis,

 

Een zelve ledekant gebruike zonder hinderen?

575

Want 'k zie haer schoonheit eerst opluiken, mijne minderen.⁵⁷⁵

 

Hy kust de roozen van haer levens morgenstont,

 

En walght van my een' kus te geven mont aen mont.^576-77

 

Dus spijtme een gemaelin van Herkules te heeten,⁵⁷⁸

 

Terwijl hy van de min der jeughdige is bezeten:

580

Doch als ik zeide, het betaemt niet dat een' vrou,

 

Die wijs en rustigh is, zich hierom stooren zou.⁵⁸¹

 

Maer hoort vriendinnen [neemt mijn rede nu ter harte,]⁵⁸²

 

Wat raet my overschiet, tot heeling van dees smerte.

 

'k Heb noch een out geschenk van 't grijze menschepaert⁵⁸⁴

585

Dus lang zorghvuldigh in een kopre bus bewaert.⁵⁸⁵

 

'k Ontfing het, noch heel jong, van Nessus, ruigh van haeren,

 

Den veerman, dootelijk gewont, in 't overvaeren

 

Van den diepgrondigen Euenus, daer hy, zeil

 

Noch riem gebruikende; zijn veergelt won, doch geil^588-89

590

My [Herkles gemaelin, gesterkt met huisgenooten,⁵⁹⁰

 

In 't volgen van mijn' man] met onbeschofte pooten⁵⁹¹

 

Betasten woude, recht in 't midden van den vliet

 

Gedraegen op zijn' hals. ik schreeude. Herkles schiet

 

Hem daetlijk in de borst ter longe in, dat het ruischte.⁵⁹⁴

595

Het ondier stervende, als een geile en onbesuiste,⁵⁹⁵

565 een, met klem.

569 den drempel bewaren: het huis bewaren, een trouwe huisvrouw blijven.

571 noch .... snevel (sterve), toevoegsel, dat vooruitloopt op de tragische ontknoping.

575 eerst: pas (in haar eerste bloei).

576-77 Soph.: ‘van zulken als zij plukt het ... oog (der mannen) gaarne de bloem; van zulken als ik echter trekken zij de voet terug’.

578 onduidelijke vert.; versta: daarom vrees ik dat ik (slechts) in naam Hercules' vrouw ben (en zij in werkelijkheid).

581 (wijs en) rustigh (cordatam): flink.

582 neemt .... ter harte, toevoegsel.

584 van 't grijze menschepaert, Soph.: ‘van het menspaard van lang geleden’ (zie Inhoudt, r. 18).

585 dus lang: tot op heden; bus: urntje.

588-89 Nessus droeg de mensen over de Euenus (zie 593).

590 gesterkt met huisgenooten: met een gevolg uit vaders huis, naar het onjuist Lat.; Gr.: verstoken van alle geleide uit mijn ouderlijk huis (zie vs. 553).

591 onbeschoft: geen schaamte kennend; pooten, versta: handen; Vondel heeft zich hier geen juiste voorstelling gemaakt van een centaur.

594 dat het ruischte: zo dat de pijl ruisend, snorrend binnendrong.

595 als een .... onbesuiste, toevoeging; onbesuist: wild, vol onbedwongen hartstocht, onbesuisde met d is een latere ontwikkeling.

[p. 579]

 

Sprak minzaem: ô mijn kint, gy telgh uit Eneus stam,

 

Zult, om dat ik u lest uit liefde in d'armen nam⁵⁹⁷

 

En overvoerde, dit geschenk ten loon ontfangen,⁵⁹⁸

 

Indienge luistren wilt. wort Herkules bevangen

600

Met iemants min, gebruik mijn dik geronnen bloet,

 

Dat uit dees wonde vloeit, daer Herkles pijl verwoet⁶⁰¹

 

En giftigh, eer in 't lek van Lerne diep gedompelt,⁶⁰²

 

Mijn zy me trof: hy zal, van minzucht overrompelt,

 

Geen ander vrouwenbeelt beminnen boven u.^603-04

605

Ik, overdenkende dat jongste woort, heb nu

 

Dien rok besmeert met bloet, dus lang in huis gescholen,⁶⁰⁶

 

Gelijk die veege riet, en zoude ongaerne doolen,⁶⁰⁷

 

In quaet te leeren, min iet reukeloos bestaen,^607-08

 

Naerdien ik boosheit haet. men pooge Herkles aen

610

Te lokken door gevley, de maeght met minnedranken:^608-10

 

Doch dunkt dees middel u niet raetzaem om de kranken

 

Te heelen; 'k zal het liefst nalaeten uit ontzagh.^611-12

Rey:

 

Indien men op zijn werk betrouwen stellen magh,⁶¹³

 

Zoo dunkt ons zijtge hier niet qualijk in beraeden.

Deianier:

615

Wy houden 't zo, hoewelwe in 't werk voorheen noit traden.⁶¹⁵

Rey:

 

Gy moet uw werk verstaen, en geensins onbedocht⁶¹⁶

 

Aenneemen voor bekent het geen gy noit bezocht.⁶¹⁷

Deianier:

 

Men zal 't haest weten. 'k zie hem hier ten huize uit komen,⁶¹⁸

 

En spoeden: wacht u dat dit geensins wort vernomen;⁶¹⁹

620

Want wie in 't heimlijk een bestrafbaer werk bestaet,⁶²⁰

597 lest: als laatste, het laatst; uit .... nam, toevoeging (dus: omdat ik u het laatst overvoerde).

598 ten loon: storend toevoegsel.

601 verwoet: kwaadaardig.

602 lek: plas, hier: bloedplas, vgl. Ndl. Wdb. en Dts. Blutlache; Lerne, evenals in vs. 837 voor: de Lernaeïsche slang (hetgeen Soph. heeft); Vondel kent deze ongewone metonymie uit Seneca's Hercules Oetaeus (vs. 1360 en 1534).

603-04 hy zal; versta: hij zal nooit - in een opkomende liefdesvlaag - een ander enz.; vrouwenbeelt; vgl. Edipus, vs. 1193.

606 dien rok, nl. de rok die ze in de hand heeft en waarnaar ze nu wijst; schuilen, hier transitief: opbergen, wegbergen.

607 veeg: zieltogend.

607-08 zoude .... bestaen: zou niet graag op een dwaalweg geraken door kwade dingen aan te leren en ook niet iets ondoordachts wagen; voor min zie Edipus, vs. 1081.

608-10 men pooge .... minnedranken; geheel verkeerd; Soph. (met tegenstelling ten opzichte van boosheit): ‘dit is door mij alleen beraamd in de hoop dat ik mijn mededingster zal overwinnen door een liefdeverwekkend middel’ (vgl. voor het onjuiste minnedranken Inhoudt, r. 51).

611-12 om .... te heelen, uitbreiding van Vondel onder invloed van de misvatting in de voorafgaande verzen; uit ontzagh (toevoeging): uit vrees, onder de indruk van uw afwijzende houding; liefst: zeer gaarne.

613 men .... zijn: gij .... uw (vgl. vs. 400). Versta: indien ge goede gronden hebt om vertrouwen te stellen in datgene wat ge wilt doen, dan ....

615 Versta: wij menen goede grond te hebben, maar wij hebben met het middel nooit een proef genomen.

616 gy .... verstaen: gij moet wèten wat ge doet (vgl. D.'s antwoord in 618).

617 bezoeken: beproeven.

618 haest: weldra; hem: Lichas.

619 geensins; de ontkenning is logisch niet op haar plaats.

620 bestrafbaer: laakbaar (zie Edipus 1366).

[p. 580]

 

Vervalt niet licht in scha, schandael, en schande en smaet.⁶²¹

Lichas:

 

O Eneus dochter, zegh my nu, wat's u begeeren?⁶²²

 

Ik toefde lang in 't hof, en moet nu wederkeeren.

Deianier:

 

Het is alreê beschikt, terwijlge alleen in 't hof⁶²⁴

625

De vrouwen onderhielt. schenk Herkles, groot van lof,

 

Dit rijk gewrocht gewaet, het hantwerk van mijn handen.

 

Vermaen hem dat hy toch geen' mensch met deze panden⁶²⁷

 

Bekleede, noch de zon, noch haert noch outervier

 

Dien rok beschijne, eer 't mes den witten offerstier

630

De keel afsteeke, en hy zich staetigh voor de goden⁶³⁰

 

Vertoone, volgens mijn belofte, en hun geboden,⁶³¹

 

Die luiden dat ik hem in 't nieuwe altaergewaet

 

Moet eeren, daer hy, een nieu priester, 't offer slaet,

 

In 't aenzien van de goôn: en op dat hy zich regel^{631-34634-vgl.}

635

Naer mijn bevel, zoo sterk het met dit pant, daer 't zegel,

 

Van hem hierop gedrukt, ook daetlijk wort gekent.

 

Ga lever hem dees doos: en nu men u verzent,

 

Bestel niets noodeloos, het welk wy konnen derven,^637-38

 

En quijt u zoo, dat wy zijn dubble gunst verwerven.⁶³⁹

Lichas:

640

Voltrek ik mijnen plicht, als een die heene reist,⁶⁴⁰

 

'k Zal niets verzuimen 't geen uw dienst naer reden eischt,⁶⁴¹

 

Dees doos hem offeren, en, naer mevrous behaegen,⁶⁴²

 

Getrou aen uwen heer dees boodtschap overdraegen.

Deianier:

 

Ga heen, die weet hoe gy het hier geschapen vont.

621 Men lette op Vondels verzwarende opeenhoping van synoniemen; schandael: opspraak; vgl. vs. 730.

622 Vondel staat hier en in vs. 629 dichter bij het Gr. dan bij het Lat.

624 alleen, vgl. vs. 555.

627 pand: geschenk; vermanen: op het hart drukken.

630 staetigh: in pronkgewaad (zie vs. 632).

631 belofte: gelofte; en hun geboden, onjuist; Soph.: ‘volgens mijn (dank-) plicht’. Wat in vs. 632 volgt is de inhoud van de gelofte.

631-34 Soph.: ‘want deze gelofte deed ik, dat, als ik eenmaal verzekerd zou zijn van zijn wederkeer, ik naar plicht (zie boven) hem zou hullen in dit lijfkleed, opdat hij zou treden voor het aangezicht der goden als nieuw (= zich een nieuw mens voelend) offeraar in nieuw gewaad’.

634-vgl. en op dat ....: Soph.: ‘en voor de betrouwbaarheid van deze boodschap zult gij hem in deze afdruk van mijn zegel een waarborg brengen, die hij bij de eerste blik herkennen zal’. Vondel heeft het Lat. signum, sigillo notatum opgevat als: een waarborg waarop nog een zegel is gedrukt, en ziet dan in de waarborg de doos met het kleed (zie pant in vs. 635 en ook 637). Verder lette men er op dat het haar zegel is dat de koningin Lichas meegeeft en niet, zoals Vondel het voorstelt, Hercules' zegel.

637-38 onjuist; Soph.: ‘wees indachtig aan deze eerste plicht van een bode niets te doen dat buiten uw opdracht valt’ (met het oog op L.'s vroegere handelwijze is deze waarschuwing niet overbodig).

639 dat ...; Soph.: ‘dat gij ons beider dank verwerft’.

640 Soph.: ‘Zowaar als ik steeds mijn Hermestaak (de mij heilige bodetaak) op betrouwbare wijze vervul’, zal ik ....

641 naer reden: met recht (mag eisen).

642 offeren: aanbieden (Lat. offeram); Soph. voegt achter doos toe: zoals zij is (L. zal ze dus niet openen).

[p. 581]

Lichas:

645

Ik weet het wel, en zal hem melden hoe 't hier stont.⁶⁴⁵

Deianier:

 

Gy weet het: zegh hoe ik dees vreemde wellekoomde.⁶⁴⁶

Lichas:

 

Zoo minzaem, dat ik naeu mijn vreught en blyschap toomde.⁶⁴⁷

Deianier:

 

Wat zultge boven dit noch zeggen? want ik vrees⁶⁴⁸

 

Dat gy mijn liefde ontdekt, onkundigh of hy dees

650

Of my in 't harte plant.^648-50650

REY.

I. Keer:

 

O baden, warme zeerotsstoven,

 

En die om Etna zette uw' stoel,

 

Of midden in Melidaes poel,

 

Of op Dianaes strant geschoven,

655

  Daer Grieken om het merktvelt zwarmt,⁶⁵⁵

 

En 't berghbadt 's menschen leên verwarmt:^651-56656

I. Tegenkeer:

 

Nu speelt de fluit u blijde wijzen,⁶⁵⁷

 

Op stemmen van de zanggodin.⁶⁵⁸

 

Men haelt Alkmenes afkomst in

660

En Jovis zoon, wel waert te prijzen.

 

Hy brengt in 't endt van over zee

 

Den roof van alle deughden me.⁶⁶²

II. Keer:

 

Men wachte op hem wel vijftigh weeken,⁶⁶³

 

Terwijl hy dwaelt van kust tot kust.

665

  Zijn gemaelin zat, onbewust

645 en .... stont, onjuist. Soph.: ‘en zal hem melden, dat alles (door uw zorgen) in de oude toestand is bewaard gebleven’ (zie vs. 569).

646 zegh; Soph.: ‘zeg hem dan ook, hoe vriendelijk’ enz.

647 mijn vreught en blyschap; Soph.: ‘mijn blijde verbazing’.

648 wat .... zeggen, rhetorisch op te vatten: verder moet ge liever maar niets zeggen.

648-50 want .... plant. Gr.: ‘want ik vrees dat gij, als gij bovendien nog spreekt van mijn verlangen naar hem, dit te vroeg zult doen, zolang gij niet weet, of hij ook naar mij verlangt’.

650 is een halfvers.

655 Grieken: Griekenland (= de Gr.); merktvelt, onjuiste vert. van agora: vergadering (zie vs. 359).

651-56 Deze 1ste Keer is een aanspraak tot allen die in het landschap Malis (zie vs. 653) wonen; Vondels vert. is geheel onjuist. Gr.: ‘o gij allen die woont bij de hete baden (bronnen) tussen de ankerplaats (haven) en de rotsen, en bij de klippen van het Oetagebergte, en aan de door land omsloten baai van Malis, op de kust aan de maagd met gulden pijlschacht (Diana) toegeheiligd, daar, waar in heerlijkheid vergadert de Pylaeische raad der Grieken’ (d.i. een vergadering van de Amphictyonen, die gehouden werd bij de Thermopylae, in 't begin van de rei beschreven; bij de Thermopylae had Hercules zich gebaad na het volbrengen van de 12 werken).

656 is een dwaze toevoeging, berustend op een volkomen onjuiste opvatting.

657 Soph.: ‘weldra zal weer spelen’ (nl. na Hercules' terugkeer) ....

658 op stemmen (tonen) ....; Gr.: ‘in de toonaard van de liermuziek’ (de muziek der vreugde, terwijl de fluit anders meestal klaagliederen speelt).

662 Versta: de buit, behaald door de hoogste heldenmoed (spolia omnium virtutum).

663 men: wij.

[p. 582]

 

Van hem, zoo lang van rou bezweeken.^665-66

 

Dees krijghshelt heeft, dus lang verbeit,⁶⁶⁷

 

Dien zwaeren krijghstocht afgeleit.

II. Tegenkeer:

 

Hy keere. laet het schip niet rusten

670

  Voor dat het van het eilant schey,

 

En spoedigh lande aen deze key,⁶⁷¹

 

Van daer hy offert op de kusten,^669-72672

 

Bekleet met dit altaergewaet,⁶⁷³

 

Hem toegestuurt door Nessus raet.

Deianier:

675

O vrouwen, 'k vreeze dat ik blint, my zelf ten laste,⁶⁷⁵

 

Een reukloos stuk bestont, en erger dan het paste.

Rey:

 

Hoe nu, mevrou, wat 's dit?

Deianier:

 

ik weet het niet. my quelt⁶⁷⁷

 

Dat weldoens halve iet quaets in 't werk moght zijn gestelt,⁶⁷⁸

 

Uit hoope van wat goets.

Rey:

 

hoe? spreektge van de giften,⁶⁷⁹

680

Aen Herkules gestuurt?

Deianier:

 

dat is het. mijne driften^680-81

 

Bestonden niemant oit te raeden werk te spoên

 

In eene onzekre zaak.

Rey:

 

indien ik 't magh bevroên

 

En weeten, zeghme dan, wat port u dus te schroomen?⁶⁸³

Deianier:

 

Och vrouwen, hoortme toch hoe dit is toegekomen,⁶⁸⁴

685

Een wonderbaere zaek, en noit voorheen gedacht.⁶⁸⁵

 

De wol, geschoren van een witte schaepevacht,

 

Daer ik mijn' schoonen rok me streek, is gansch verdweenen,⁶⁸⁷

 

Van niemants hant geroert, en droop op koude steenen.⁶⁸⁸

 

Maer om t'ontvouwen hoe de zaek is toegegaen,

690

Zal ik 't wijtloopender u geven te verstaen.

665-66 onbewust van hem: niets van hem wetend.

667 Soph.: ‘maar nu heeft de krijgsgod hem eindelijk van de dagen der zwoeging bevrijd’ (door de val van Oechalië).

671 key: kade (vgl. werf in vs. 807).

669-72 Onjuist; Soph. heeft deze gedachte; ‘laat het schip van Hercules, na te zijn vertrokken van het eiland (Euboea), waar hij bezig is zijn dankoffer te brengen, niet eerder rusten, voordat het hem naar deze stad heeft gebracht’.

672 van daer, nl.: van het eiland waar.

673 bekleet enz. moet blijkens het Latijn (en Soph.) aansluiten bij lande, vs. 671.

675 my .... laste, toevoegsel.

677 my quelt, nl. de vrees.

678 weldoens halve: met het doel iets goeds te doen (herhaling in vs. 679).

679 giften, plur. poëticus.

680-81 mijne driften bestonden (potentieel): ik zou nooit zo ver durven gaan (nunquam ego alicui consuluerim); dus: nooit zou ik iemand durven en willen aanraden overijld te werk te gaan.

683 schroomen: vrezen (zie vs. 677).

684 toegekomen: gebeurd.

685 en .... gedacht: die niemand had kunnen verwachten.

687 strijken: besmeren.

688 droop (vgl. vs. 709): viel uiteen; op koude steenen: op de vloer.

[p. 583]

 

Al wat het menschepaert, dat zijnen tijt zagh enden,

 

Met eenen scherpen schicht geschoten in de lenden,

 

My leerde, heb ik niet geslagen in den wint,

 

Maer naeu en stip bewaert, als eene wet, geprint

695

In eene kopre plaet, gelijk het dier voorzeide,⁶⁹⁵

 

My raedende dat ik d'artsny voorzichtigh leide,

 

Bedekt voor vier en zon, in een' verborgen hoek,

 

Tot dat men 't smeeren zoude op stof, of eenigh doek.

 

Dit's al bestelt, gelijk de tijt het scheen te leeren.⁶⁹⁹

700

'k Bestont het, binnen 's huis, al heimelijk te smeeren,^699-700

 

Gebruikende hiertoe de wol, van eene vacht

 

Getrokken, 'k heb dat kleet gevouwen, en gewacht⁷⁰²

 

Voor vier en zonneschijn, in eene doos gesloten,

 

Hem tot een gaef bestelt: dit weetge, ô reigenooten.⁷⁰⁴

705

Nu koomende in het hof, verneeme ik daer met rou⁷⁰⁵

 

Iet schrikkelijx, en dat geen mensch vermoeden zou.

 

De wol, waermé 't gewaet besmeert was en bestreeken,

 

Gesmeeten op den vloer, wort van de zon ontsteeken,⁷⁰⁸

 

Vervloeit verteert op d'aerde, onzeker om wat reên.⁷⁰⁹

710

Gelijk het zaegemeel, van eenigh hout gesneên,⁷¹⁰

 

Zoo lagh het ook op d'aerde, en kookte, en raekte aen 't smoken,⁷¹¹

 

Recht als by herrefsttijt de most begint te kooken.

 

Ik arme elendige weet naulijx, noch begrijp

 

Wat my te denken sta, en schrik voor mijn onrijp

715

En zorgelijk bestaen. het dier, geraekt om 't leven^714-15

 

Om Deianier, zou dat uit gunste een gave geven?⁷¹⁶

 

Dit schijnt geen waerheit: maer het woude, in stervens noot

 

My listigh vleiende, zelf d'oirzaeck van zijn doot⁷¹⁸

 

Uit wraekzucht moorden: en dit schiet, helaes te spade,

720

In mijn gedachten. 'k zal rampzaligh mijne gade,⁷²⁰

 

Ten zy de gissing miss', verliezen: want ik weet⁷²¹

 

Hoe Herkles al die hy met zijnen pijl bestreet,

695 gelijk .... voorzeide: gelijk Nessus van te voren had gezegd.

699 dit's al bestelt: dit alles heb ik vroeger reeds gedaan; achter bestelt dient te zin te eindigen.

699-700 gelijk enz. Soph.: ‘en nu, nu het ogenblik van handelen gekomen was, heb ik het daarbinnen heimelijk uitgestreken ...’; smeeren; versta: op een kleed (zie vs. 702).

702 'k heb; versta: ik heb daarna; wachten voor: beschermen tegen, verre houden van.

704 bestellen: zenden; ô reigenooten, toevoeging. Vondel stelt zich de jonge vrouwen van de rei voor als vriendinnen die bij feesten met de vorstin ten rei gaan.

705 vernemen: zien.

708 gesmeeten: daarna (op de vloer) geworpen.

709 vervloeit, vgl. vs. 688.

710 zaegemeel: zaagsel; van .... gesneên (wanneer het hout wordt gezaagd), toevoegsel onder invloed van Lat. resegmina (zaagsel).

711 en kookte, versta: en daar begon het te koken.

714-15 onrijp bestaen (ausum): ondoordacht waagstuk.

716 zou .... geven: zou dat uit genegenheid mij een geschenk hebben gegeven.

718 listigh vleien: bedriegelijk-vriendelijk bejegenen; zelf; ten grondslag ligt de gedachte: stervend door toedoen van een ander zelf ook die ander weer doen sterven.

720 mijne gade; het vr. geslacht van gade, het gewone, hier bij-behouden, waar het een manl. persoon betreft. (vgl. daarmee het vrouwelijk gebruik van gemael bijv. Eneas I, vs. 59).

721 ('k zal) verliezen (perditura sum): te gronde richten (een in Mnl. taal zeer gewone betekenis van het werkw.).

[p. 584]

 

Ook Chiron, dootlijk trof, en elk die schoonheên vryde.⁷²³

 

Het zwarte bloet, dat uit 's gewonden Nessus zijde

725

Quam springen, is besmet van gruwzaem moortvenijn.

 

Hoe kan 't hem anders dan ten hooghste dootlijk zijn?⁷²⁶

 

Aldus begrijp ik 't, en besluit, van rou gedreven,⁷²⁷

 

Zoo hem iet quaets gebeur', te scheiden uit dit leven,

 

Op eenen oogenblik: want een doorluchte haet⁷²⁹

730

Te leven in schandael, elk een' ten schimp en smaet.

Rey:

 

't Is billijk dat men schrik voor ysselijke stukken:⁷³¹

 

Doch laet voor d'uitkomste u door wanhoop niet verrukken,⁷³²

 

Noch oordeel voor den tijt.

Deianier:

 

in quaden raetslagh gelt⁷³³

 

Noch valt geen troost of hoop, die ons gemoedt herstelt.⁷³⁴

Rey:

735

Maer in bedroefden, die met opzet niet misdreven,⁷³⁵

 

Is minder knaeginge, en dit moetge u zelf vergeven.

Deianier:

 

Zoo spreeke niet die schult aen eene misdaet heeft,

 

Maer binnen 's huis geen stof tot zulk een onheil geeft.⁷³⁸

Rey:

 

Het voeght mevrou haer' krop een luttel in te houwen,⁷³⁹

740

Ten waer zy 't haeren zoon wou melden en ontvouwen.

 

Hier komt hy aen, die flus naer zijnen vader ging.⁷⁴¹

Hyllus:

 

Och moeder, 'k wenschte u van dry dingen slechts een ding,⁷⁴²

 

Of datge doot waert, of, geberght door een' behoeder,⁷⁴³

723 dootlijk eist volle klem in dit verband; ook Chiron enz., onjuist; Soph. spreekt van de ongeneeslijke wonde, door Hercules zelfs aan den onsterfelijken Chiron (een centaur) toegebracht; al wat sterfelijk was (zie beneden), doodde H. door zijn pijlen; en .... vryde, door Van Lennep wel terecht verklaard als: ‘en elk die de gunst zocht van schone vrouwen, waar Hercules op verliefd was.’ Vondels voorstelling berust intussen op een drukfout in de Lat. vertaling: amantium (minnenden) i.pl.v. animantium (levende wezens).

726 ten hooghste dootlijk; logisch laat dootlijk geen gradatie toe.

727 aldus begrijp ik 't: zo zie ik het (nu) in; Lat. echter videtur igitur mihi in de zin van: ik besluit, dus synoniem met wat volgt (Lat. et quidem decretum est).

729 op eenen oogenblik: op een en hetzelfde ogenblik met hem; doorluchte; Soph.: ‘wie er haar eer in stelt haar edel bloed niet te verloochenen (kan niet leven als ze haar goede naam heeft verloren’).

731 schrikken: terugdeinzen, huiveren.

732 verrukken: meeslepen.

733 in quaden raetslagh: bij verkeerd beraad (beraamd plan).

734 die .... herstelt: die ons weer nieuwe zielskracht geeft.

735 Onjuist; Soph.: ‘maar over hen die zonder kwaad opzet verkeerd hebben gehandeld, pleegt men minder hard te oordelen, dit moet ook ten opzichte van u thans gelden’ (zie het antwoord).

738 maer (alleen wie) binnen 's huis; Soph. bedoelt: in eigen gemoed; tot .... onheil dient te zijn: tot zelfverwijt.

739 hare krop .... in te houwen: zich enigermate te betomen; Soph. enkel: ‘niet verder te spreken’.

741 flus: voor kort; naer zijnen vader, nl. om hem op te sporen (zie vs. 66-vlg.).

742 van .... een ding: een van deze drie dingen (nl. dat ge dood waart, dat ge niet mijn moeder waart of dat ge een andere inborst hadt).

743 geberght: indien al in leven gebleven (de rest van het vers is storende toevoeging).

[p. 585]

 

Den naem moght draegen van een anders echte moeder,⁷⁴⁴

745

Of elders voortgeteelt van eenen andren aert.⁷⁴⁵

Deianier:

 

O zoon, hoe ben ik zulk een vloek en laster waert?⁷⁴⁶

Hyllus:

 

Gy hebt mijn' vader en uw' man van daegh verslagen.⁷⁴⁷

Deianier:

 

Och zoon, van welk een stuk hoore ik u nu gewaegen?

Hyllus:

 

Dat u onmooghlijck is te keeren en verhoên:⁷⁴⁹

750

Want niemant kan wat eens gedaen is weêr ontdoen.

Deianier:

 

Wat zeghtge, zoon? wie was de bode, die vertelde

 

Dat ik een lasterstuk zoo snoot te werke stelde?⁷⁵²

Hyllus:

 

'k Zagh met mijne oogen zelf heer vaders lijden aen,

 

En heb dees droeve smert uit zijnen mont verstaen.⁷⁵⁴

Deianier:

755

Waer hebtge hem gemoet, in wat gewest gevonden?

Hyllus:

 

'k Zal u de gansche zaek, op dat gy 't weet, verkonden.

 

Toen hy verreizen zou, daer Eurytus palleis⁷⁵⁷

 

En wijtbefaemde stadt verdelght lagh, en op reis

 

De zegetekens en den roofschat medesleepen,⁷⁵⁹

760

Had helt Alcides, op d'Eubeesche kaep, begreepen⁷⁶⁰

 

Jupijn te Ceneus toe te wijden een altaer,

 

En heiligh kerkwout. 'k zagh hoe hy kerkpleghtigh, daer⁷⁶²

 

Ter stede, eerst dankbaer zijn slaghtofferhande inwijde.

 

Hier quam ook Lichas, uw hofdienaer aen, heel blijde

765

Van huis, als een herout, met uwe fraeie gift,⁷⁶⁵

 

't Venijnigh kleet. uw man schoot daetlijk met een drift⁷⁶⁶

 

Het op uw woort aen 't lijf, en slaghte zes paer stieren,

 

Alle eerstelingen van den vrybuit, vette dieren,⁷⁶⁸

 

Noch tienwerf tien stuk vees, van allerhanden slagh,⁷⁶⁹

744 echt: wettig.

745 Onjuist; Soph.: ‘of dat ergens vandaan een betere geest u was komen bezielen dan thans in u is’.

746 vloek en laster (hendiadys): schandelijke vervloeking.

747 verslagen: gedood.

749 dat: (van een stuk) dat; en verhoên: dwaze toevoeging.

752 een .... snoot: een zo misdadig schandstuk.

754 De beste hss. hebben: ‘en ik weet het niet slechts van horen zeggen’.

757 daer: vanwaar of toen.

759 roofschat; vgl. vs. 662 en 1090.

760 begrijpen: zich voornemen.

762 heiligh kerkwout (dubbel uitgedrukt): een hem toegeheiligd woud; kerkplegtigh: overeenkomstig de heilige ritus; inwijden: de voorbereidingen treffen.

765 als een heraut: in zijn functie van heraut; fraeie, ironische toevoeging.

766 daetlijk met een drift, verzwarende toevoeging.

768 vrybuit: de tot eigendom van den overwinnaar geworden buit.

769 Achter dit vers dient men (voor de overeenstemming met Soph.) te denken: zouden nog volgen; vee, Lat.: pecora.

[p. 586]

770

Dat al de weerelt vreught in 's offraers oogen zagh:

 

Zoo scheen hy door 't gewaet verquikt van geest en wezen,^770-71

 

In' 't storten der gebeên. maer toen de vlammen rezen,

 

Ontsteeken aen het vet der offerhande en 't hout,⁷⁷³

 

Begon het zweet hem uit te breeken zilt en zout,⁷⁷⁴

775

De rok te kleven aen de leden en de lenden,

 

Zoo taey gelijk het lijm; te scheuren en te schenden⁷⁷⁶

 

De zenuw, vel, en been, te rukken van het lijf.⁷⁷⁷

 

Het bloedige venijn ging weiden, sterk en stijf,⁷⁷⁸

 

Als adderenvergift. hy jammert ongeduldigh,⁷⁷⁹

780

Roept uwen Lichas, aen dit lasterstuk onschuldigh,⁷⁸⁰

 

En vraeght hem door wiens list hy dit besmet gewaet⁷⁸¹

 

Hem toebroght. dees, geensins bewust van eenigh quaet,⁷⁸²

 

Zeght daetlijk dat gy hem dit kleet geboot te geven.

 

Toen Herkules dit hoorde, en dol wiert aengedreven,

785

Te jammerlijk verrukt van smert in 't ingewant,

 

Greep hy den knaep by 't been, en klonk hem aen het strant,^784-86786

 

Op eene scherpe rots, het bekkeneel te pletter.

 

Daer spatten brein en bloet, gemengt met hair en etter.⁷⁸⁸

 

Al 't volk schreeut jammerlijk om 's helts krankzinnigheit,

790

En Lichas droeve doot: maer niemant onderleit⁷⁹⁰

 

Hem eens t' ontmoeten, hy zijght vlak ter aerde neder,⁷⁹¹

 

En wentelt zich rondom: dan rijst hy schichtigh weder⁷⁹²

 

Al schreeuwende overluit, dat al d'Eubeesche kust,

 

Geboort met rotzen, galmt. toen nu de kracht geblust,⁷⁹⁴

795

De moedt met een bezweek, wierp hy zich neêr ter aerde,^794-95

 

Niet eens, maer reis op reis, en gilde, en huilde, en baerde,⁷⁹⁶

 

Verlasterende uw echt, te smertelijk bezuurt,⁷⁹⁷

 

En Eneus bruiloftslot, een pest, hem toegestuurt⁷⁹⁸

 

Tot 's levens ondergang. in 't ende, aldus aen 't quijnen,⁷⁹⁹

770-71 Men leze - in overeenstemming met Sophocles' bedoeling - de verzen in omgekeerde volgorde, met puntkomma na 769.

773 het vet enz.; Soph. echter: het vette d.i. harsige hout.

774 zilt en zout, toevoeging (vgl. Deel VI, blz. 428, r. 211).

776 te scheuren enz., sterk uitgebreid naar onjuist Lat.; Vondel bedoelt: de klevende rok begon spieren, vel en been te scheuren enz. Gr. alleen: ‘een scheurende pijn drong door tot op het gebeente’; scheuren en schenden, hendiadys.

777 zenuw: spier.

778 sterk en stijf; vgl. vs. 445.

779 hy .... ongeduldigh, toevoeging.

780 Soph. heeft wel uw(en), maar behorend bij lasterstuk, dus: dit uw lasterstuk.

781 wiens, onjuist. Gr.: ‘welk boos opzet hem ertoe gebracht heeft’ enz.

782 geensins ... quaet; versta: zelf zich onschuldig voelend; in verband daarmee dient gij in 783 de klem te hebben.

784-86 De hoofdzin greep hy enz. dient onmiddellijk aan te sluiten bij hoorde (greep hij den knaap, daar hij dol werd van ....; zie vs. 784-85).

786 Zie Inhoudt, r. 54.

788 en etter, dwaze toevoeging.

790 onderleggen: wagen.

791 ontmoeten: te gemoet treden, naderen; niemant .... eens: volstrekt niemand.

792 schichtigh: haastig.

794 geboort: omzoomd; de kracht geblust, absolute constructie: nadat zijn weerstandsvermogen was uitgeput.

794-95 Toen .... bevat een onjuiste uitbreiding; Gr.: ‘toen hij geheel was uitgeput door het zich (telkens) ter aarde werpen en jammeren. ...’; na een tussenzin sluit dan vs. 800 aan.

796 baren: misbaar maken.

797 verlasterend (vituperans): vervloekend.

798 Eneus bruiloftslot; versta: de noodlottige echtverbintenis van de zijde van Eneus (= met de dochter van E.).

799 aldus aen 't quijnen: terwijl hem de krachten ontzinken (vgl. de toevoeging: mat van pijnen).

[p. 587]

800

Draeit hy zijn bang gezicht eens om, en, mat van pijnen,⁸⁰⁰

 

Ziet my staen schreien, in het midden van de schaer,

 

En roeptme flux, en zeght: ô zoon, al valt het zwaer,

 

Genaek, en laetme in noot uw aenspraek toch niet derven

 

En troost, al mostge ook met uw' vader teffens sterven,^803-04

805

En brengme daetelijk uit 's volx gezicht, daer spie⁸⁰⁵

 

Noch eenigh mensch, wie 't zy, my langer hoore of zie.

 

Ontfermtge u over my, zoo brengme van dees werve⁸⁰⁷

 

Hoe eer hoe liever wech, op dat ik hier niet sterve.

 

Zoo dra hy dit beval, bestelde ik met mijn hant

810

Den veegen in een boot, en broght hem hier op 't lant.

 

Gy zult hem daetlijk doot of levende aen zien koomen.⁸¹¹

 

O moeder, zulk een stuk, uw raet, ter hant genomen,⁸¹²

 

Holp vader dus om hals, uw brave wederga,

 

Dies bidde ik, voeght het my, dat u de donder sla,⁸¹⁴

815

De wraek u straffe, en dit gebedt zal my niet rouwen,⁸¹⁵

 

Gy moort hem, wiens gelijk gy nimmer zult aenschouwen.⁸¹⁶

Rey:

 

Wel hoe vertrektge dus stilzwijgende. gewis

 

Wie op eene aenklaght zwijght, melt datze schuldigh is.

Hyllus:

 

Ay laetze heene gaen, en stuiven uit mijne oogen

820

Voor wint, en ver genoegh. wie zonder mededoogen^819-20

 

Die stukken aenrecht, is geen moeders eere waert.

 

Zy ga, en voele dat haer 't zelfde wedervaert⁸²²

 

Het geenze vader braef gespeelt heeft en geklaert.⁸²³

REY.

I. Keer:

 

Ay kinders, zie Godts lang gemelde^821-24824

825

Voorspelling blijken, die hem spelde⁸²⁵

 

Dat Herkles, als hy gansch vernoeght⁸²⁶

 

Het lant zagh twalefmael geploeght,⁸²⁷

800 Soph.: ‘heft hij zijn gelaat met de wild rollende (vgl. Vondels omdraeien) ogen op’.

803-04 uw aenspraek en troost (troostrijk woord) behoorde te zijn: uw bijstand (zie vs. 805: breng).

805 spie, om het rijm; Soph. alleen: ‘niemand’.

807 werve: kade, kust (vgl. vs. 671).

811 aen zien koomen, op te vatten als: hier (gebracht) te zien.

812 uw raet: een door u beraamd en ten uitvoer gebracht (= ter hant genomen) plan.

814 voeght het my, ter vertaling van si fas est: als ik daarmee geen zonde bega.

815 wraek (vgl. Edipus, vs. 1536): de wrekende furie; en .... rouwen; Soph., de woorden van 814 (zie aant.) weer opnemend zegt: en ik dòe hiermee geen zonde.

816 moort, met de betekenis van een perfectum (vgl. vs. 1113 aenrecht en vs. 1122 vermoort).

819-20 (stuiven) .... voor wint; Soph. gebruikt hetzelfde beeld.

822 voele: ervare.

823 braef, sarcastisch. Soph. spreekt van dezelfde vreugde die ze vader heeft bereid; klaren, ook sarcastisch op te vatten (leveren); vgl. vs. 1093 kuischen.

821-24 Men lette op het gelijke rijm in deze drie regels.

824 kinders: meisjes; ontbr. in 't Lat.

825 blijken: uitkomen.

826 gansch vernoeght, storende toevoeging.

827 (als er) twaalf ploegtijden (jaren) waren geweest.

[p. 588]

 

Zou rusten van zijn stiefmoêrs quelling.⁸²⁸

 

Deze uitkomst stemt met d'oude spelling.⁸²⁹

830

  Hoe zou een helt, die d'oogen luikt,

 

En 's levens licht niet meer gebruikt,

 

Van zwaericheden aengedreven,

 

Nu noch in slavernye leven!

I. Tegenkeer:

 

Want zoo, gelijk men daetlijk hoorde,^830-34834

835

't Vergift van 't paerdemensch hem moorde,

 

En dus erghlistigh broght ten val

 

Door draekespogh, en Lernaes gal,⁸³⁷

 

Met bloet gemengelt, en gebrouwen;

 

Hoe kon hy langer 't licht aanschouwen?^835-39

840

  't Geborstelt ondier Nessus knaeght⁸⁴⁰

 

En pijnight hem, te fel geplaeght

 

Van brant, en gloênde prikkelingen.

 

Zoo komt de doot door d'aders dringen.

II. Keer:

 

Vrou Deianier, dus ongelukkigh,⁸⁴⁴

845

Zagh, onverhoet verbaest en drukkigh,⁸⁴⁵

 

Dees boel, een schantvlek in het hof.^844-46

 

Zy zocht uit Nessus raetslagh stof,⁸⁴⁷

 

Doch door een reukeloos verzinnen,⁸⁴⁸

 

Om 't hart van haeren man te winnen.

850

  Nu schreitze droef haere oogen uit.

 

De doot genaekt hem vast. zy spruit⁸⁵¹

 

Uit haeren aenslagh, blint besteeken,⁸⁵²

 

Het offerkleet, met bloet bestreeken.⁸⁵³

828 stiefmoêr, hier in wel zeer uitgebreide zin op te vatten (vgl. vs. 1046); Hercules was de zoon van een geliefde (Alcmene) van Jupiter en bleef leven buiten het echtelijk verband van Jupiter en Juno; de laatste heeft Hercules haar vijandige gezindheid van zijn jeugd af laten blijken. Vondel heeft deze benaming ‘stiefmoeder’, blijkbaar uit Seneca, bij wien Juno telkens ‘noverca’ van Hercules wordt genoemd (Herc. Oet., vs. 10 reeds).

829 spelling: orakel; zie vs. 165-vlg.

830-34 Versta: immers, als Hercules gestorven is, dan is hij nu bevrijd van alle beproevingen (zie het orakel); men denke vs. 832 na vs. 833.

834 daetlijk: zoëven.

837 draekespogh is toevoeging; Lerna hier evenals in vs. 602: de slang van L.

835-39 uitgebreid naar het gedeeltelijk onjuist Latijn. Het Grieks heeft de gedachte: want als het onfeilbaar werkend vergif van den centaur in zijn leden is doorgedrongen, het gif des doods, voortgebracht door de slang van Lerna, hoe is het dan nog mogelijk, dat hij de dag van morgen zal beleven?

840 't geborstelt (ruig) ondier Nessus, staat voor: het gif van den centaur.

844 dus ongelukkigh; versta: slachtoffer van een noodlottig misverstand.

845 verbaest (ontsteld) en drukkigh, toevoegsel.

844-46 Grieks: ‘De rampzalige D., hierop niet bedacht (= onverhoet), en alleen ziende hoe onheil over haar huis zou komen door deze nieuwe verbintenis (van Hercules met Iole), zocht’ enz. (zie vs. 847).

847 stof: middel (zij trachtte Nessus' raad aan te wenden).

848 doch enz., alleen begrijpelijk in verband met het Latijn, dat deels Nessus schuldig noemt, deels Deianira wegens haar onbezonnen handelen (zie ‘reukeloos verzinnen’, syn. van aenslagh blint besteeken).

851 doot, in 17de-eeuwse taal ook vr.

852 aenslagh: plan, opzet (zie aant. vs. 848).

853 toevoeging.

[p. 589]

II. Tegenkeer:

 

De traenen vloeien naer beneden,⁸⁵⁴

855

Gelijk een bron, door alle leden

 

Verspreit zich 't gruwelijk venijn.

 

Noit vyant trof met zulk een pijn

 

Dien grooten helt, beklaegens waerdigh.

 

Echalie, och gy wert te vaerdigh

860

  Ter neêr gesmeeten voor mevrou!^859-60

 

Van zulk een deerlijk naberou⁸⁶¹

 

Is Venus oirzaek: want de liefde⁸⁶²

 

Het hart der bedtgenoote griefde.

Rey:

 

Ik hoore, of 't mistme, een hofgeschal,⁸⁶⁴

865

Eerst opgerezen. och wat zal⁸⁶⁵

 

Ik hiertoe zeggen? iemant steent^865-66

 

Daer binnen, jammert huilt en weent.

 

Wat nieuwe ontsteltheit magh dit zijn?⁸⁶⁸

 

Wat oude komt in droeven schijn,⁸⁶⁹

870

Helaes, zoo treurigh en belaên,

 

Met een bedrukte tijding aen?⁸⁷¹

Voester:

 

Och dochters, wat schenkaedje werdt,⁸⁷²

 

Een oirzaek van onze aller smert,

 

Gestuurt aen Herkles, al t'ontrou?⁸⁷⁴

Rey:

875

Wat tijding brengtge ons, oude vrou?

Voester:

 

Och Deianier is doot, is heen,

 

En heeft den jongsten tret getreên.⁸⁷⁷

Rey:

 

Hoe, is zy doot?⁸⁷⁸

Voester:

 

gy hoorde 't al.

854 de traenen (die van de rei): onze tranen.

859-60 Versta: uw voorspoedige inneming, Oechalië, bracht voor onze meesteres niets dan jammer. Soph. zegt: ‘door uw val kwam Iole hier’.

861 naberou, te weten, als Deianira nu heeft (zie vs. 850).

862 de liefde; versta: niet meer beantwoorde liefde; want .... griefde is toevoegsel; Gr.: ‘de zwijgende helpster bij dit alles was de mingodin’.

864 een hofgeschal: luide kreten binnen het paleis.

865 eerst: daar even.

865-66 och .... zeggen (quid dicam): hoe moet ik dit uitleggen.

868 ontsteltheit (turba): beroering.

869 wat oude komt, bedoeld als: wat komt daar die oude vrouw (eenzelfde constructie vs. 872); schijn: houding, uiterlijk.

871 bedrukt: droevig.

872 wat schenkaedje ....; versta: hoezeer werd dit bekende geschenk ....

874 al t'ontrou, toevoeging, behorend bij Herkles. Het vraagteken heeft hier de waarde van een uitroepteken (zie de vorige aant.).

877 Soph.: ‘zij heeft die laatste gang volbracht, waarbij geen voet verzet wordt.’

878 gy .... al (rem omnem tenes): hiermee weet gij alles.

[p. 590]

Rey:

 

Quam dees rampzalige ten val?

Voester:

880

Z'is doot, en kout, noch eens gezeit.⁸⁸⁰

Rey:

 

Och arme, heeft zy 't afgeleit?

 

Hoe quamze toch ten leste aen 't endt?⁸⁸²

Voester:

 

Heel jammerlijk, dit's wel bekent.⁸⁸³

Rey:

 

Verhael toch hoe 't is toegegaen.

Voester:

885

Zy heeft zich zelve droef verdaen.

Rey:

 

Wat dolheit, welk een misverstant⁸⁸⁶

 

Gaf haer het moortmes in de hant?

 

Hoe stapeldeze alleen gestoort⁸⁸⁸

 

Den eenen op den andren moort?

Voester:

890

Met eenen dolk, op 't hart gestelt.

Rey:

 

Zaeght gy dat schrikkelijk gewelt?⁸⁹¹

Voester:

 

En waerom niet? ik stont'er by.⁸⁹²

Rey:

 

Wie was't? hoe ging't? och zegh het my.⁸⁹³

Voester:

 

Zy moort zich met haer hant niet bloo.⁸⁹⁴

Rey:

895

Wat zeghtge my?

Voester:

 

het is alzoo.

Rey:

 

Dees bruit, eerst ingehaelt dus bly,⁸⁹⁶

 

Broght haer tot zulk een razerny!

880 Soph. alleen: ‘gij hoort het nogmaals’.

882 ten leste, dwaas toevoegsel.

883 dit .... bekent, toevoegsel.

886 misverstant: dwaalbegrip; vgl. vs. 1121.

888 alleen (gestoort); versta: (zìj) de enige bewerkster van deze beide rampen; gestoort (buiten haar zinnen van verdriet), toevoegsel.

891 gewelt: geweldpleging (D. heeft zichzelf geweld aangedaan).

892 en waerom niet, naar Lat. quidni: ja (ik zag het).

893 wie was 't, onjuiste vertaling van quis erat. De vertaling behoorde te luiden: waarin bestond dat geweld?

894 moort, zie de aant. bij vs. 816; niet bloo: toevoeging.

896 eerst (nuper): pas; bly, misplaatst toevoegsel.

[p. 591]

Voester:

 

Te byster: maer indien gy 't onheil met uwe oogen⁸⁹⁸

 

Aenschoude, zeker 't zoude u treffen met medoogen.⁸⁹⁹

Rey:

900

En durf een vrou dit met haer eige hant begaen?⁹⁰⁰

Voester:

 

Afgrijslijk, als gy't hoort, kuntge een getuige staen⁹⁰¹

 

Hier over: want toen zy den zoon het bed zagh spreiden⁹⁰²

 

Om zijnen vader weêr t'ontmoeten en geleiden,⁹⁰³

 

Verstakze zich, op dat haer niemant zoude zien

905

Beklaegen [leggende voor 't outer op de knien]^904-05

 

Den weduwlijken staet, en 't scheiden van haer vruchten.⁹⁰⁶

 

Men hoortze t'elkemael weeklaegen, en verzuchten,

 

Zoo dikwijl zy 't geweer in haere handen nam,⁹⁰⁸

 

Gelijkze was gewoon. dan wenteltze zich gram⁹⁰⁹

910

En droevigh door de zael, en ziet een van 't gezinde,⁹¹⁰

 

Dienze uit een grooten trek begunstighde en beminde,⁹¹¹

 

Dan schreideze, en verdaeghde een' geest, berooft van troost,⁹¹²

 

Beklaeghde hofgezin, en haer verlaeten kroost.⁹¹³

 

'k Zagh haer, na deze klaghte, in Herkles kamer streven,

915

En lette hoeze zat in eenen hoek gedreven⁹¹⁵

 

Heel duister, daer een vrou gedienstigh met haer hant

 

Alcides kleeders spreide op eene ledekant.^916-17

 

Toen sprongze op 't bedde, en ging in 't midden zitten schreien

 

Zoo veele traenen, datze, als beeken, zich verspreien.

920

Ten leste sprakze op 't bedde: ik lagh hier, als een bruit.

 

Vaer wel voor 't allerlest. mijn byslaep heeft hier uit.⁹²¹

 

Geen nachtrust staet me meer op deze stê te hoopen.⁹²²

898 te byster (nimium): maar al te zeer.

899 aenschoude; een onderstelling, die betrekking heeft op het verleden, dus: aanschouwd had; vgl. vs. 716 (dus ook: 't zou u getroffen hebben).

900 durf; zie Van Helten, § 47.

901 Achter afgrijslijk diende een puntkomma of uitroepteken te staan. Versta: Ja, verschrikkelijk als het zijn mag! als gij 't hoort, kunt ge het beamen.

902 want, op te vatten als: ge moet dan weten dat ....; vgl. Edipus, vs. 889 en Herkules in Trachin, vs. 1143.

903 Versta: om met dat bed terug te gaan naar zijn vader en dien daarop naar huis te brengen.

904-05 Soph.: verborg ze zich en bejammerde haar verlaten zijn.

906 't scheiden van haer vruchten (het gescheiden zijn van haar kroost), toevoeging.

908 geweer; Vondel heeft Sophocles' gerei: huishoudelijk gereedschap opgevat als wapentuig, vandaar geweer; zie volgende aant.

909 gelijkze was gewoon; versta: die (dat) ze dagelijks gebruikte; wentelen, de vertaling van volutare: ronddolen; gram en droevigh (toevoeging), waarschijnlijk min of meer als synoniemen op te vatten (droevigh: in sombere wanhoop).

910 ziet; er dient te staan: ziet ze = als ze ziet; 't gezinde: het personeel.

911 uit een grooten trek: uit grote toegenegenheid; begunstigen: gunst, liefde toedragen.

912 verdaeghde een' geest (daemonem vocabat): riep een demon op; het Lat. en Vondel zijn onjuist; Gr.: ‘jammerde om haar eigen lot’; berooft van troost, toevoeging.

913 haer .... kroost berust op een corrupte tekst. De oorspr. tekst heeft waarschijnlijk gehad: ‘het huishouden dat voortaan onder vreemde meesters zou staan’.

915 gedreven (zich gedreven hebbende): verscholen; hoeze .... is onjuist en behoorde te zijn: terwijl ik in een donkere hoek verborgen zat.

916-17 daer een vrou ...., onjuist. Soph.: ‘hoe de vrouw (Deianira) de dekens spreidde op het bed van Hercules’.

921 mijn byslaep .... uit, toevoeging.

922 staet .... te hoopen, op te vatten als: ik zal nooit meer kunnen slapen ....

[p. 592]

 

Zo sprakze, en rukte snel de borst en boezem open,^923-vlg.

 

Ontgespt den gouden gesp, ontbloot de slinke zy.

925

Ik vliege, uit al mijn maght, naer heuren zoon hierby,⁹²⁵

 

Verkunschap hem hoe zy zich aenstelt. onderwijlen⁹²⁶

 

Wy heene en weder voort toeschieten, en ons ylen,⁹²⁷

 

Verneemtmen hoeze zich met een tweesnedigh zwaert⁹²⁸

 

Den dootsteek gaf in 't hart. de zoon, aen 't huilen, baert⁹²⁹

930

En ziet te spa hoe zy, van 't menschepaert bedrogen,

 

Verrukt van toorne, zich verkorte, en dus bewogen,

 

Haer ooghmerk misschoot. hy mistroostigh smilt van rou^930-32932

 

In traenen, en beschreit het jammer van mevrou.

 

Hy lagh'er, mont aen mont, en borst aen borst, weemoedigh,⁹³⁴

935

En storte bitter zijn weeklaghten heet en bloedigh,⁹³⁵

 

Dewyl hy, t'onrecht haer betightende, dus ras⁹³⁶

 

Een vaderlooze en moederlooze weeze was.

 

Zoo staet het hier in 't hof, waeruit men licht berekent⁹³⁸

 

Dat hy een dwaes is, die twee blijde dagen tekent⁹³⁹

940

Of meer: want ons geluk voorby geen' morgen spoet.⁹⁴⁰

 

Maer zie dat heden u geen zwaericheit gemoet.

Rey:

 

Wat jammer zal ik nu betreuren,

 

Of 't onheil, dat men zagh gebeuren,

 

En niet betaemde? naulijx weet^942-44

945

Ik droeve, schoon ik 't overmeet

923-vlg. rukte .... enz. Gr.: ‘maakte zij haar kleed met heftige handen los, daar, waar boven de borst de gouden spang lag, en ontblootte zo de gehele linkerzijde en de arm’ (Vondel heeft zich geen juiste voorstelling gemaakt van de Griekse klederdracht; vgl. Edipus, Inhoudt, r. 72).

925 hierby (toevoeging): die in de nabijheid was.

926 hoe .... aenstelt (quid ipsa struat): waartoe zij zich gereed maakt; vgl. aanstalten maken.

927 heene en weder, ter vert. van huc et illuc; toeschieten is onjuist. Gr.: ‘terwijl wij heen en weer lopen’; voort: aanstonds; zich ijlen: zich haasten.

928 vernemen: zien, vgl. vs. 705; men: we.

929 baren; zie vs. 796.

930-32 Soph.: ‘immers hij begreep dat zij tot deze daad was gedreven door onredelijk (zelf-)verwijt, nu hij te laat vernomen had, dat zij dat vroegere had gedaan zonder boos opzet en misleid door den centaur’. Vondel schijnt te bedoelen: En komt te laat tot het inzicht dat zij, slachtoffer immers van het bedrog van den centaur en van zinnen geraakt door onredelijke wroeging, zichzelf te kort heeft gedaan, onrecht heeft aangedaan (nl. door zich bij wijze van straf van het leven te beroven), en dat zij, handelende onder die invloeden, haar ware doel, nl. Hercules' liefde te herwinnen, heeft gemist; zich verkorten vatten wij dus in de eerste plaats op als; zich onrecht aandoen; daar schuift dan onmiddellijk de gedachte in: dat dit onrecht bestaat in: het de hand aan zich zelf slaan.

932 mistroostigh: diep wanhopig.

934 weemoedigh: hartstochtelijk bedroefd.

935 heet en bloedigh, toevoeging.

936 dus ras; ten grondslag ligt de gedachte: nauwelijks enige ogenblikken te voren had hij haar ten onrechte beschuldigd, nu reeds was hij ....

938 berekent: kan opmaken, de les kan trekken.

939 die .... tekent (aantekent, telt), naar 't Lat. numerat; Gr.: ‘die rekent bij twee of zelfs meer dagen tegelijk’.

940 Vondel zegt (naar het onjuist Latijn): want het menselijk geluk reikt niet verder dan tot (aan het begin van) de dag van morgen. Gr.: ‘want de dag van morgen bestààt niet, voordat het heden zonder rampspoed is voorbijgegaan’. (en dus moet men het ‘morgen’ ook niet in zijn berekening betrekken).

942-44 Onjuist. Ten grondslag ligt het Lat.: ‘Welke van beide rampen zal ik nu bejammeren? In welke van beide daden werd verder gegaan dan het betaamde?’

[p. 593]

 

Met oordeel, hoe men dit zal achten.^944-46

 

Dit beurde in 't hof: het ander wachten⁹⁴⁷

 

Wy noch t'aenschouwen. ongeluk

 

Te voelen, of aenstaenden druk⁹⁴⁹

950

Te vreezen, is een zelve stuk.⁹⁵⁰

Keer:

 

Och of een voorwint op quam steeken,⁹⁵¹

 

Die my vervoerde uit deze streeken,

 

Eer ik van dootschrik heenesterf,

 

Alleen door Herkules verschijnen,⁹⁵⁴

955

Geplaeght met ongeneesbre pijnen.

 

Men zeght de helt genaekt dees werf.⁹⁵⁶

Tegenkeer:

 

Hy is naby, niet ver te haelen.

 

Nu schreien vreemde nachtegaelen.

 

Een vreemde schaer genaeckt: en waer

960

Geleit men hem? men draege stillijk

 

Den kranken herwaert, dat is billijk.

 

Hy sterft, of slaept in doots gevaer.^957-62

Hyllus:

 

Och och mijn vader, droeve vader,⁹⁶³

 

Waer blijve ik nu? wie is mijn raeder?⁹⁶⁴

965

Waer blijve ik nu? och och och och.

Raetsman:

 

Zwijgh stil, mijn zoon, op datge toch

 

Uw lieven vaders bittre smart⁹⁶⁷

 

Niet wekt. noch leeft het quijnend hart.⁹⁶⁸

 

Bedwing uw tong.

Hyllus:

 

zou hy noch leven?

970

Zegh raetsman.

944-46 naulijx .... achten; Soph.: ‘hoe moeilijk, ach, met onderscheidend oordeel dìt te zeggen’ (nl. welke ramp het meest te betreuren valt); overmeten met oordeel; vgl. overwegen (met het verstand).

947 dit: Deianira's dood; het ander: de komst van den stervenden Hercules.

949 te voelen; Soph.: ‘(reeds) te hebben’.

950 een zelve stuk: al even erg.

951 voorwint; Lat. ventus secundus (vgl. Deel VI, blz. 526, r. 593: geeft ons voor wint; hier adverbiaal); Gr.: ‘O, dat een machtige windvlaag over dit huis kwam jagen’ enz.

954 Versta: alleen (reeds) op het gezicht van Hercules.

956 dees werf (vgl. vs. 807): de haven van dit land. Dit is in strijd met de situatie; vgl. vs. 959; Gr.: ‘het paleis’.

957-62 Onjuist; Gr.: ‘Ach, zo was het dan van nabij en niet van verre, dat ik mijn klaagzang aanhief, hel-klinkend als het lied van de (treurende) nachtegaal. Zie, een uitheemse stoet, vreemde manschap nadert. - Hoe dragen zij hem! Zorgzaam, als voor een last hun dierbaar, zetten zij zonder gedruis de zware tred. Wee, zwijgen is om hem; zo wordt hij aangedragen. - Wat moet ik denken; is hij gestorven, of in slaap?’

963 De stoet houdt stil voor het paleis, begeleid door Hyllus en een ‘oude man’, door Vondel ‘raetsman’ genoemd in verband met vs. 964; droeve vader; Soph. echter: ‘wee mij rampzalige, vader!’

964 wie .... raeder; Lat.: quid consilii capiam, niet: welke raad zal ik inwinnen (Vondels opvatting), maar: welk besluit zal ik nu nemen, wat zal ik nu beginnen.

967 bittre smart: felle pijn.

968 niet wekt; de pijn wordt voorgesteld als tijdelijk ingeslapen, vgl. aant. 972.

[p. 594]

Raetsman:

 

staek geluit te geven.

 

Verstoor hem in zijn ruste niet,

 

En zwaere krankheit, en verdriet.⁹⁷²

Hyllus:

 

Een molensteen van zwaericheden⁹⁷³

 

En rampen leght my op de leden.

Herkules:

975

Jupijn, waer ben ik? in wat lant,⁹⁷⁵

 

By welke menschen, overmant,

 

Gepijnight, en van smart bestreden?

 

De pijn, van boven tot beneden,

 

Verzwaert afgrijslijk. wee och wee.⁹⁷⁹

Raetsman:

980

Wel wistge niet door mijne bê⁹⁸⁰

 

Dat rust en stilte was geraeden

 

Terwijl hy sliep, dus overlaeden

 

Van slaepzucht, en zijne oogen sloot.^982-83

Hyllus:

 

Mijn tong borst los om vaders noot.

Herkules:

985

O Ceneus rotsstrant, nat van baren,⁹⁸⁵

 

Waer zijn ons godtgewijde altaeren,⁹⁸⁶

 

En wat gena gebeurtme? ô godt,⁹⁸⁷

 

O Jupiter, met welk een spot

 

Beloontge my? och och ik lye^988-89

990

Van onverzoenbre razernye.⁹⁹⁰

 

Hadde ikze noit met mijn gezicht

 

Aenschout! och och wat toverdicht,^989-92992

 

Wat arts [de godtheit uitgezondert,

 

Die uit de lucht, vol weêrlicht, dondert,]^993-94

995

Geneest dees quael door zijne maght?

972 Soph.: ‘en doe niet de foltering die hem razend maakt, opnieuw ontwaken’.

973 molensteen ...., op de klank of naar het Latijnse molem malorum: een wicht van wee; analoge gevallen Feniciaensche, vs. 973 en 1711.

975 Hercules is toch wakker geworden, tengevolge van Hyllus' onbeheerste smartuitingen (vgl. vs. 980 en 970b).

979 verzwaert; Soph.: ‘begint opnieuw te knagen’.

980 Tot Hyllus; vgl. de aant. bij vs. 975.

982-83 dus .... slaepzucht, een niet passende voorstelling; Soph.: ‘en niet de (eindelijk over hem gekomen, lichte) slaap van zijn hoofd en zijn oogleden te verdrijven’.

985 Ceneus: kaap Cenaeum.

986 Onjuist; waar (vraagwoord bij V.) dient te zijn: alwaar (zich bevinden ....).

987 Men dient te verstaan: wat is nu mijn dank voor de bij u gebrachte offers.

988-89 O Jupiter is in 't Gr. origineel enkel uitroep, en ge in vs. 989 is het altaar op kaap Cenaeum; Hercules richt dus geen verwijten tegen Jupiter, maar tegen het offeraltaar.

990 onverzoenbaar (implacabilis): onbedaarlijk, niet te stillen.

989-92 (aenschout); Vondel vertaalt het onjuiste Latijn. Gr.: ‘Had ik U, Cenaeum, toch nooit aanschouwd’.

992 toverdicht (Lat. incantator: belezer): toverformule.

993-94 de godtheit enz., omschrijving van Jupiter; Soph. alleen: ‘Zeus’.

[p. 595]

 

'k Zou meenen dat ik eene kracht

 

En wonder zagh. wee my, och arme!^996-97

 

Och laetme leggen. men ontfarme

 

Zich over my. och, geene rust.⁹⁹⁹

1000

Och laetme leggen naer mijn lust.

 

Wat reptge my? och och, wat stoortme?¹⁰⁰¹

 

Och reptme niet. gy moort, gy moortme.

 

Gy stoortme, daer ik stilte raep.¹⁰⁰³

 

Gy stoort de krankheit haeren slaep.¹⁰⁰⁴

1005

Zy gaet haer' gang, gelijk te vooren.

 

Waer blijftge, onvromen, ingeboren¹⁰⁰⁶

 

Van Grieken? ik die keer op keer¹⁰⁰⁷

 

Uw zeen en bosschen op en neêr

 

Doordwaelde, en zuiverde van plaegen,

1010

Verga, elendigh neêrgeslaegen.¹⁰¹⁰

 

Nu vintmen niemant niet, die my,

 

Ter doot toe krank van razerny,

 

Met vier of yzer helpe om 't leven.

 

Nu komt hier niemant herwaert streven,

1015

Die mijn gebroken hooft verplet,¹⁰¹⁵

 

En my om 't leven halpe, en redt.

Raetsman:

 

O zoon van dezen helt, ay helpme: want waerachtigh

 

Hier valt mijn kracht te zwak. ik ben het werk niet maghtigh.

 

Gy ziet noch wakker uit uwe oogen. tast dan aen,¹⁰¹⁹

1020

En help hem redden, die van onmaght niet kan staen.¹⁰²⁰

Hyllus:

 

Ik sla de hant aen 't werk, maer kan hem, al t'elendigh,

 

Niet heelen van zijn smert, noch buiten, noch inwendigh.¹⁰²²

Herkules:

 

Och zoon, och zoon, waer steektge, zoon?

 

Dus handelt Godt met ons, ô hoon!¹⁰²⁴

996-97 eene kracht en wonder: een bovennatuurlijke werking; denk achter zagh: als zulk een arts verscheen.

999 geene rust; mogelijk heeft Vondel geschreven: gunme rust (Lat.: sinite me).

1001 wat reptge my: waarom raakt ge mij aan; stoortme op te vatten als: stoort ge me (samentrekking).

1003 daer .... raep: terwijl ik rust (van mijn folteringen) genoot.

1004 krankheit (datief-object); vgl. vs. 967.

1006 ingeboren: ingeborenen.

1007 Grieken: Griekenland (waarom helpt ge mij niet, ondankbare ingeborenen van Griekenland?).

1010 Onjuist; Soph.: ‘en die daarbij mijn leven op het spel zette’; neêrgeslaegen: ter neer geworpen.

1015 ‘Lat.: ‘die dit hoofd, verbrijzeld (= door het te verbrijzelen), wil bevrijden van het leven’. Vondel bedoelt waarschijnlijk gebroken niet proleptisch, maar: barstend van pijn.

1019 De Griekse tekst is corrupt. Tegenwoordig leest men: ‘gij zijt nog in de volle kracht van uw leven’.

1020 redden, hier waarschijnlijk verzorgen (vgl. redden, beredden in Holl. en Fr. dialecten); onmaght: machteloosheid; die .... staen, toevoeging.

1022 noch buiten enz.; door Vondel niet begrepen; Soph. bedoelt; noch met eigen kracht, noch door hulp van buiten.

1024 Dit vers behoorde, als laatste woorden van Hyllus, aan te sluiten bij vs. 1022; maar door een zetfout zijn deze woorden in de Lat. vert. bij Hercules terechtgekomen.

[p. 596]

1025

Vertilme, hefme. och wederspoeden!

 

De dolle krankheit, weêr aen 't woeden

 

En razen, treftme veel te bang.

 

De pijn, ô Pallas, gaet haer' gang.¹⁰²⁸

 

Och zoon, ontferm u over vader:

1030

Dewijl my geen van allegader

 

Voorthelpen wil. sny af mijn' strot,^1030-31

 

En heel dees smart op mijn gebodt,

 

Een smart, te lijden door de boosheit

 

Van uwe moeders godeloosheit.

1035

Och zagh ik haer in zulk een' staet,

 

Gelijkze my ter neder slaet.¹⁰³⁶

 

O Jovis broeder, Pluto, helpme¹⁰³⁷

 

In slaep. uw slaepdrank overstelpme.¹⁰³⁸

 

Verlosme, och arme, in dezen noot,

1040

En helpme aen eene korte doot.

Rey:

 

Vriendinnen, toenwe flus verstonden uit bekenden

 

Hoe fel de koning, zulk een helt, van veele elenden

 

Gedrukt wiert, schriktenwe in het binnenst van ons hart.^1041-43

Herkules:

 

Och wat bezuure ik in mijn lichaem zulk een smart,¹⁰⁴⁴

1045

Een pijn, met geene tong t'ontvouwen, noch te melden!

 

'k Most stiefmoêr Junoos wrok zoo bitter niet ontgelden,¹⁰⁴⁶

 

Noch ook Eurystheus drift berokkent zulk een leet,¹⁰⁴⁷

 

Als Eneus eenige oir, die dolle, aen my besteet.¹⁰⁴⁸

 

Ik ben onweetende in 't venijnigh net gevangen,

1050

Dat aen mijn lenden kleeft, en knaegende blijft hangen,

 

En, als een kanker, long en ingewant bekruipt,¹⁰⁵¹

1028 ô Pallas; Pallas Athene, de halfzuster van Hercules, is volgens de sage zijn bijzondere beschermster.

1030-31 Vondel heeft het Lat. verkeerd begrepen. Dat zegt: ‘tref mij, hetgeen (quod, door Vondel opgevat als dewijl) niemand zal laken (reprehendet), in de hals’; voorthelpen: doden.

1036 ter neder slaet (zie vs. 1010): neer heeft geslagen.

1037 Jovis, genitief van Jupiter; Pluto: de god van de onderwereld; help in slaep (= de doodsslaap), ter vert. van sopito.

1038 uw slaepdrank ....; Soph. herhaalt eenvoudig: ‘doe mij inslapen’. Vondel kan gedacht hebben aan een dronk uit de vergetelheidsstroom, de Lethe der onderwereld; vergelijk met overstelp vs. 982.

1041-43 Onjuist; Soph.: ‘bevangen door huivering, o vriendinnen, hoor ik het aan: mijn heer, zo edel en groot, hoe wordt hij gestriemd met plagen’ (Vondel is zich niet bewust dat het koor bij de hele handeling aanwezig blijft).

1044 smart: lichamelijk lijden.

1046 stiefmoêr, zie de aant. bij vs. 828.

1047 Eurystheus drift (Lat.: tristis Eurystheus): de boze toeleg van E.; vgl. Edipus, vs. 523. Eurystheus droeg Hercules de bekende gevaarlijke werken op (zie de toegevoegde Inhoud op blz. 547).

1048 als Deianira, die zinneloze, aan mij uitgehuwlijkt; Gr.: ‘die geveinsdonschuldige’.

1051 als een kanker (toevoegsel) is reminiscentie aan Seneca, Herc. Oet., vs. 1219; long en ingewant (hendiadys): de longen in mijn lichaam.

[p. 597]

 

De geesten uitput, vleesch en bloet en mergh verzuipt.¹⁰⁵²

 

Hierom bezwijken lijf en leden, fel aen 't quijnen.

 

Dit pestigh kleet vermoortme, en matme door veel pijnen.¹⁰⁵⁴

1055

Noit had de sterkste vuist zoo groot een maght aen my,

 

Noit krenkte een reus, 't gebroet der aertsche razerny,^1055-561056

 

Noit menschepaertsgedroght, in schutgevaerte ervaeren,^1057-vgl.

 

Dit scheutvry lichaem, noch geen Grieken, geen Barbaeren,¹⁰⁵⁸

 

Geen volk aen 't uiterste endt der weerelt, waer ik toogh,

1060

En wilden temde met mijn knods, en strengen boogh:¹⁰⁶⁰

 

Nu moet ik van een vrou, van vrouwenhanden, sterven.¹⁰⁶¹

 

O zoon, betoon dat wy, wilt gy mijn' zegen erven,

 

Veel dieper in uw hart dan moeders staen geplant.

 

Ay sleurze herrewaert met uw godtvruchte hant.¹⁰⁶⁴

1065

Wie van ons beide schaft u lekkerder banketten?¹⁰⁶⁵

 

Vaer voort, zoon, voort. beschrey mijn jammerlijke smetten.¹⁰⁶⁶

 

Ontferm u. volk by volk wil schreien om mijn' val.

 

Och zal ik weenen, als een maeght, die sterven zal,¹⁰⁶⁸

 

Ik, dien men noit om ramp een' traen, een zucht zagh geven?

1070

Zal een verwijfde deught, dus neêrgeslagen, sneven?¹⁰⁷⁰

 

Koom herwaert, zoon: beschou uw vaders droef gequel.

 

Beschou altzaemen uw' gescheurden vaders vel

 

En ingewant gescheurt. ô vader van de goden,

 

Dat my de donder sla, uw felle blixems dooden.^1072-74

1075

De sterke draeying dempt mijn zinnen en verstant.¹⁰⁷⁵

1052 verzuipen (exorbere): opslurpen, synoniem van uitputten (= uitzuigen); vleesch en bloet en mergh; Cicero enkel: decolorem sanguinem (het kleurloos geworden bloed); van het ‘merg’ spreekt ook de Hercules van Seneca (vs. 1227), vgl. aant. 1051.

1054 matme: sloopt mijn krachten.

1055-56 Onjuist; Cicero: ‘Deze steken (nl. die van het giftige kleed) zijn mij niet toegebracht door de hand van een vijand, noch door de vervaarlijkheid der reuzen, voortgebracht door de aard(-godin)’.

1056 ('t gebroet) der aertsche razerny: voortgebracht door de aarde in haar razende wraakzucht (zie daarvoor Dl. VI, blz. 558, r. 225 met aant.).

1057-vgl. Vondels vertaling is onjuist, o.a. tengevolge van verkeerde verbinding (impetu ictus); Cicero: ‘noch een centaur met zijn tweestaltige aansprong ....’; in schutgevaerte ervaeren: bedreven in het werpen van projectielen.

1058 dubb. ontkenning; versta: evenmin deerden mij ooit (Cicero: brachten mij deze steken toe) Grieken of barbaren (vreemdelingen).

1060 streng: straf gespannen, met de bijgedachte: onverbiddelijk; vgl. Aeneïs VII, Dl. VI, blz. 762, vs. 193.

1061 Er moest nu volgen: maar ik moet .... (vgl. vs. 1055 met aant.). 1062-63 Cic.: ‘O zoon, laat in waarheid die naam gelden tegenover uw vader; laat niet gehechtheid aan uw moeder (matris charitas) mij, stervende, te bovengaan’. Tenzij moeders (1063) drukfout is voor moeder, dient men te verstaan: (behoefte aan) moeders zegen (uit 1062); door absorptie van wilt gy ... erven wordt wy (voor 1063) praegnant: ik (en behoefte aan mijn zegen)

1064 met .... hant (manibus piis): met handen die hun plicht doen tegenover uw vader.

1065 Een zinledige vertaling die berust op een drukfout in de door Vondel gebruikte uitgave der Poëtae Graeci veteres; zie Dl. VIII, blz. 983. Cicero: ‘laat mij thans zien (cernam) wie gij hoger stelt, mij of haar’. Doordat cernam in de P.G.V. door een drukfout tot coenam is geworden, heeft Vondel aan een maaltijd gedacht.

1066 vaer voort (perge): vooruit (vgl. vs. 1239).

1068 De vertaling behoorde te zijn: Ach, dat ik thans wenen moet als ....

1070 Cicero: ‘Zo stort geslagen mannenmoed verwijfd ineen’; deught (virtus), vgl. vs. 662.

1072-74 vgl. Cicero (tot Hyllus): ‘Aanschouw het ontvleesde lichaam van uw verscheurden vader’; (tot de overigen): ‘gij allen, ziet ....’. Men krijgt de indruk dat Vondel de Lat. nominatief cuncti heeft verbonden met de genitief patris; zijn vertaling in vs. 1072 (beschouw altzaemen) geeft aanleiding tot die opvatting.

1075 draeying; Cicero heeft namelijk het beeld: ‘draaikolken van pijn’ (vertices dolorum): de borende, schroevende pijn; dempen: verdoven.

[p. 598]

 

De gloênde brant slaet voort. ô eertijts dappre hant!

 

O hart, ô vroome borst! ô armen, sterk van krachten,¹⁰⁷⁷

 

Die den Nemeeschen leeu, dien bruller, kont versmachten,¹⁰⁷⁸

 

Dat hy, schuimbekkende en knerstandende, verwoet

1080

Den geest uitbraekte in 't endt, gemengt met vier en bloet.^1078-80

 

Dees rechte hant kon eer de felle poelslang stikken,¹⁰⁸¹

 

En Lerne veiligen. zy liet zich niet verschrikken¹⁰⁸²

 

Van eenen troep, die niet twee lijven vocht op 't lant.¹⁰⁸³

 

Zy velde 't wilde zwijn, in 't bosch van Erymanth.¹⁰⁸⁴

1085

Zy sleepte Cerberus, afgrijselijk gebeeten,¹⁰⁸⁵

 

Uit Plutoos hol, met zijn dry hoofden aen een keten.¹⁰⁸⁶

 

Zy schoot den draek, die zich in duizent krullen krult,¹⁰⁸⁷

 

En 't ooft bewaekt, dat in het west den hof vergult.¹⁰⁸⁸

 

Zy louterde overal de landen van hun quaelen,¹⁰⁸⁹

1090

En niemant kon oit roof en prijs op ons behaelen.^1044-901090

 

Ik, zoon van godt Jupijn, gewonnen by Alkmeen,^1091-vlg.

 

Gevoele een binnekoorts verscheuren lijf en leên,

 

En spelle u, schoon ik smilt, zy zal, die my dit kuischte,¹⁰⁹³

 

Mijn wraek gevoelen. brengze, en leer deze onbesuiste

1095

Verkunschappen, dat ik, een doot en levend man,

 

Geen booswicht spaeren, en de boosheit straffen kan.^1094-96

Rey:

 

Onzaligh Grieken, wat verdriet staet elk te schroomen,¹⁰⁹⁷

 

Indien u Herkules ontijdigh wort benomen!¹⁰⁹⁸

1077 Cicero: ‘O borst, o rug, o machtige spieren der armen’; vroom: kloek.

1078 In de volgende passage herinnert Hercules aan enige van zijn bekendste ‘werken’; Nemea lag in Argolis; versmachten: worgen.

1078-80 brullen, schuimbekkende, verwoet, gemengt ... bloet zijn toevoegingen; den geest ... endt; Cicero: ‘in benauwenis uitblies zijn laatste adem’.

1081 poelslang: hydra; stikken: transitief.

1082 Lerne, zie de aant. bij vs. 602; zy: de (rechter-)hand.

1083 met twee lijven, te denken als nadere bepaling bij troep; bedoeld zijn de centauren, die Hercules eens verdreef, toen zij mee wilden drinken van de wijn van zijn gastheer, Pholus, zelf ook een centaur; die .... vocht op 't lant, toevoeging.

1084 De Erymanthus is een berg in het Noorden van Arcadië.

1085 afgrijselijk gebeeten (grimmig, woedend), toevoegsel.

1086 Plutoos hol; Cicero: ‘de duistere oorden van het dodenrijk’; aen een keten, toevoeging.

1087 schoot, als vert. van interemit.

1088 Er is hier sprake van de gouden appels in de tuin der Hesperiden (d.i. Dochters van het Westen), welke appels Hercules voor Eurystheus moest bemachtigen. De overeenstemming van Vondels in het west met het - door Cicero niet weergegeven ‘in de uiterste streken der aarde’ van de Griekse tekst berust waarschijnlijk op toeval. De gewone voorstelling is, dat Atlas de appelen voor Hercules haalde.

1089 hun quaelen: wat hen teisterde.

1044-90 Algemene opmerking: Voor deze passage heeft Winsemius de vertaling overgenomen die Cicero er in zijn Tusculanae II, 8 van geeft. Cicero's vertaling - in hoofdzaak juist - geeft hier en daar Sophocles' tekst sterk verkort weer.

1090 En niemand kon ooit mijn roem verminderen; roof en prijs: buit, bestaande in roem; voor roof, zie vs. 662 en 759. - Hier eindigt de passage uit Cicero.

1091-vlg. Gr.: ‘Maar thàns, de leden ontwricht en het vlees vaneen gereten, lig ik weerloos ter neder, een prooi van verderf dat onzichtbaar mij besprong (zie vs. 1092), - îk, befaamd als telg van Zeus, den heer van het gebied der sterren’; het tragisch contrast is bij Vondel verloren gegaan.

1093 En; Soph.: ‘Maar dît ....’; smilt (verteer), gelijk het Latijn; Gr.: ‘schoon ik geworden ben tot een nièts en niet tot het verzetten van een voet bij machte’; kuischen: leveren; vgl. Aen. IX, vs. 633 (Dl. VI, blz. 917) en klaerde in vs. 823.

1094-96 en leer ....; Soph. (sarcastisch): ‘en lere zij getuigen tegenover heel de wereld, dat ik, zo bij mijn stèrven als bij mijn léven, wie boosaardig was, heb gestraft’; onbesuiste, vgl. vs. 595; de betekenis nadert hier tot die van misdadige; leer dient men hier op te vatten als lere (aanv. wijs).

1097 Grieken: Griekenland; schroomen: vrezen; vgl. vs. 40 en 683.

1098 indien (Lat. ubi), hier op te vatten als: nu (wanneer eenmaal, gelijk nu te gebeuren staat, Hercules ...); dit gebruik van indien is een Latinisme; ontijdigh, toevoeging.

[p. 599]

Hyllus:

 

Heer vader, laetge toe dat ik u iet vermaen?¹⁰⁹⁹

1100

Dewijlge krank zijt, hoor het stillezwijgende aen.¹¹⁰⁰

 

'k Zal bidden om het geen ons 't recht en ook de reden

 

Leert volgen. gunme dit, en laet om mijn gebeden

 

Uw gramschap zwichten: want gy weet de reden niet.

Herkules:

 

Zegh op, het zy gy groeit of lijdt in mijn verdriet.^1101-04

1105

Zegh op, en zwijgh terstont. 'k vervalle, en legge aen 't gijpen,¹¹⁰⁵

 

En kan uw duistre spraek niet vatten noch begrijpen.

Hyllus:

 

Ik woude u melden hoe het nu met moeder gaet,¹¹⁰⁷

 

Ook hoeze uit misverstant u broght in dezen staet.¹¹⁰⁸

Herkules:

 

O booswicht, reptge noch van 't schendigh vadermoorden,

1110

En perst en plaeghtge my met zulke lasterwoorden?^1109-10

Hyllus:

 

z' Is nu in zulk een' schijn, dat my geen zwijgen past.

Herkules:

 

Als ofze eerst niet genoegh verrichte, my ten last?¹¹¹²

Hyllus:

 

Gy zult niet zeggen datze iet aenrecht, waert gelastert.¹¹¹³

Herkules:

 

Zegh op, doch wacht u dat gy niet van aert verbastert.¹¹¹⁴

1099 vermanen: onder 't oog brengen (ut contra aliquid dicam).

1100 dewijl behoorde te zijn: ofschoon (etsi).

1101-04 Soph.: ‘ik zal slechts vragen om wat ik naar recht en billijkheid (Vondels reden) van u behoor te erlangen (Lat. consequi, door Vondel misverstaan als: volgen). Hoor mij aan zonder die gramstorigheid, waartoe het lijden u thans prikkelt. Zo nièt - gij zult het niet ervaren, welk een ijdele voldoening gij begeert (in uw wraakzucht) en hoe ijdel uw verbittering is’. Vondel zegt (vs. 1101-02): ik wil u (niets anders) verzoeken (dan) wat volgens menselijk begrip recht en redelijk is te doen. Vs. 1104 behoort nog tot de woorden van Hyllus en is door Vondel geheel misverstaan; de persoonsaanduiding is in de Lat. vertaling verschoven.

1105 terstont, na die woorden; aen 't gijpen leggen: op sterven liggen; zie Ndl. Wdb. i.v.

1107 Soph.: ‘ik wilde u spreken van moeder, in welke toestand (zie schijn, vs. 1111) zij nu is en hoe ....’; Vondels hoe .... gaet klinkt in onze oren althans wel heel vreemd (Lat.: ut nunc cum ea agitur).

1108 misverstant: dwaalbegrip (zie vs. 886).

1109-10 Soph.: ‘Durft ge nog spreken van die “moeder” die de moordenares is van uw vader en dat, terwijl ik het aan moet horen?!’ lasterwoorden: woorden die mij als een vloek in de oren moeten klinken; 't vadermoorden op te vatten als: de moordenares van uw vader.

1112 Gelijk het onjuist Lat.; Gr.: ‘Zeer zeker geldt dit (nl. dat men er niet van mag zwijgen) voor haar misdoen van voorheen’; zie voor de aansluiting de volgende aantekening.

1113 Gr.: ‘Weldra zult gij erkennen dat het òòk geldt voor dat van hèden’; (‘misdoen’ - zie vorige aant. - Gr. hamartanein, kan nl. ook van niet misdadige, maar alleen verkeerde daden zoals hier de zelfmoord, worden gezegd); aenrecht; voor de tijdsvorm vergelijke men vs. 816, 1122.

1114 van aert ....; verkort; Lat.: ‘dat ik u niet leer kennen als een verbasterde’; voor verbasteren van vgl. Edipus, vs. 68.

[p. 600]

Hyllus:

1115

'k Zal melden hoeze storf: want moeder is om hals.¹¹¹⁵

Herkules:

 

Door wien? dit's wonderspraek, in zoo veel ongevals.¹¹¹⁶

Hyllus:

 

Zy heeft zich zelf verdaen. geen mensch benam haer 't leven.¹¹¹⁷

Herkules:

 

Och had ik met mijn vuist haer dezen slagh gegeven!¹¹¹⁸

Hyllus:

 

Gy staekte uw' toorne, indien gy 't klaerder had verstaen.¹¹¹⁹

Herkules:

1120

Gy melt een gruwelstuk. hoe is dit toegegaen?¹¹²⁰

Hyllus:

 

Zy dwaelde uit misverstant, en ley niet toe op boosheit.¹¹²¹

Herkules:

 

O booswicht! zy vermoortme. is dit geen godeloosheit?¹¹²²

Hyllus:

 

Zy broude een' minnedrank, om in uw gunst te staen,¹¹²³

 

Doch dwaelde, om zich en 't hof van uw boelin t'ontslaen.¹¹²⁴

Herkules:

1125

Waer is in Trachin zulk een toveres te vinden?¹¹²⁵

Hyllus:

 

Maer Nessus 't menschepaert wou haer aldus verbinden,¹¹²⁶

 

In schijn datze uwe min zou winnen door zijn bloet.¹¹²⁷

Herkules:

 

Helaes, ik ben om hals! 't is uit met my. ik moet

 

En kan het hemelsch licht voortaen niet meer aenschouwen.

1130

Nu blijkt, nu zietmen ons bederf en doot gebrouwen.¹¹³⁰

1115 Onjuiste weergave; Soph.: ‘Ik zal het u zeggen; zij is gestorven; juist daareven vond zij de dood’; vgl. aant. vs. 1120.

1116 Naar het onjuist Lat., bedoeld als: deze tijding klinkt mij als een wonderbericht te midden van mijn ellende. Het Gr. is op deze plaats waarschijnlijk corrupt.

1117 geen mensch ....; versta: geen ànder was het die haar doodde.

1118 Soph.: ‘Ach, mocht zij zijn gedood door deze hand van mij’.

1119 indien ....; Soph.: ‘indien gij àlles (dit doelt op de voorgeschiedenis) zoudt vernemen’.

1120 Vondel wekt hier, evenals in vs. 1115, ten onrechte de voorstelling dat Sophocles doelt op de wijze, waarop Deianira is omgekomen. Soph.: ‘Uw aanhef doet iets vreselijks verwachten, maar spreek op’.

1121 misverstant; vgl. vs. 886.

1122 vermoort; vgl. vs. 1113.

1123 Vgl. aant. bij vs. 610. Soph.: ‘Zij wilde een liefde-wekkend middel aanwenden.’

1124 doch dwaelde is een parenthese, die men kan denken als nieuwe zin achter ontslaen.

1125 zulk een toveres; versta: iemand die zo machtige tovermiddelen kan verschaffen.

1126 maer: wel; wou .... verbinden: wilde haar op deze wijze tot zijn werktuig maken; Soph.: ‘overreedde haar’.

1127 in schijn: onder voorwendsel.

1130 bederf: verderf; zietmen: zien we (ik).

[p. 601]

 

Ga heene, zoon: vertrek: gy gaet uw' vader quijt.

 

Ga roep vry al 't geslacht, Alkmeen, vergeefs gewijt¹¹³²

 

Tot eene bedtgenoot van Jupiter. ga heene,

 

Op dat uit mijnen mont, terwijl een ieder weene,¹¹³⁴

1135

Elk een de spelling van de godtspraek hoore en vatt'.¹¹³⁵

Hyllus:

 

Vrou moeder is hier niet. zy reisde uit uwe stadt¹¹³⁶

 

Naer d'oude zeekust van Tyrinthe, om daer te woonen,¹¹³⁷

 

En nam ook kinders mede. een deel van uwe zoonen¹¹³⁸

 

Bewoont noch Thebe. wy, heer vader, hier vergaêrt,¹¹³⁹

1140

Is 't noodigh, luistren wat uw leste wil verklaert.

Herkules:

 

Hoor toe, het is nu tijt, en wil toch niet vergeeten¹¹⁴¹

 

Dat gy u manlijk draeght, en Herkles zoon mooght heeten:

 

Want vader Jupiter my spelde, dat voortaen¹¹⁴³

 

Geen levend mensch, wie 't waer, de hant aen my zou slaen,¹¹⁴⁴

1145

Maer eene schim, die reê ter helle was gevaeren.¹¹⁴⁵

 

Dit menschepaert heeft my, naer vaders openbaeren,¹¹⁴⁶

 

Na zijne doot verdelght: en 'k wil, op dat het blijk',

 

Een nieuwe spellinge, deze oude heel gelijk,

 

Verhaelen. 'k zou [wanneer ik 't kerkwout van de Sellen,^1147-49

1150

Waer ingetreden, om mijn lot te hooren spellen,]

 

Ter aerde leggende, verneemen uit den tak,¹¹⁵¹

 

Godt Jupiter gewijt, zoo dra de boschduif sprak,^1149-521152

 

Hoe ik, tot dezen dagh in 't leven, zonder zwichten,

1132 al 't geslacht, Alkmeen; versta: mijn kinderen en ook Alcmene; vergeefs; immers desondanks (ondanks Hercules' goddelijke afkomst) gaat hij zo gruwelijk ten onder.

1134 terwijl .... weene, minder gelukkige toevoeging.

1135 de spelling .... godtspraek; versta: een mij eens gegeven orakel.

1136 vrou moeder (mevrouw uw moeder): Alcmene; uit uwe stadt (toevoeging): uit Trachis, de laatste verblijfplaats van Hercules.

1137 naer ....; versta: naar haar vroegere woonplaats, het bij de kust gelegen Tyrins (zie vs. 266).

1138 kinders: een paar van uw kinderen (haar kleinkinderen).

1139 In Thebe was Hercules geboren (zie vs. 518); bij oude vrienden van hem bevinden zich enige zijner kinderen; noch is onjuist toevoegsel (de mededeling is nieuw voor H.)); wy slaat op Hyllus en de aanwezige vrienden; Hercules' kinderen zijn verder niet aanwezig.

1141 het .... vergeeten; versta: nu moet gij er op bedacht zijn dat ....

1143 want (nam); Latinisme voor: weet dan dat; zie vs. 902; voortaen: van af het ogenblik waarop de voorspelling werd gedaan; verwarrende toevoeging.

1144 de hant slaen aen: doden.

1145 eene schim (hier proleptisch gebruikt); versta: een die reeds als schim ....

1146 Versta: Zo heeft dan deze centaur .... (ille igitur Centaurus); vader: Jupiter.

1147-49 Zie de toegevoegde Inhoud, blz. 547; op dat het blijk' (toevoeging zonder zin): opdat de zaak klaar worde; een nieuwe spellinge: een later orakel; deze .... gelijk; versta: die eveneens bevestigd wordt door wat nu staat te gebeuren.

1151 ter aerde leggende is door Vondel verkeerd verbonden, zie de vertaling hierboven.

1149-52 'k zou enz.; de vertaling is onjuist. Gr.: (een voorspelling) ‘die ik, eenmaal binnnengetreden in het heilige woud van de .... op de grond slapende Sellen (bij Dodona) heb opgeschreven, zoals zij tot mij kwam uit de veeltongige eik van mijn vader’ (de ritselende bladeren verkondigen Jupiters wil; vgl. 170-71). Eerst in 1153 komt dan de voorspelling (hoe ik ....); Vondels 'k zou .... is dus onjuist, wekt de indruk, alsof Hercules zich eerst nog het feit van de voorspelling zelf liet voorspellen; de Sellen: een bergvolk van zeer primitieve beschaving (vandaar: op de grond slapende); uit hen kwamen voort de priesters in het heilige woud van Dodona.

1152 de boschduif; zie voor Vondels misvatting de aant. bij vs. 171.

[p. 602]

 

In 't endt gevoelen zou mijn' moeden hals verlichten

1155

Van zulk een' zwaeren last, te streng ons opgeleght.^1153-55

 

Toen scheen het dat my veel gelux was toegezeght:

 

Maer 't melde alleen mijn doot, en 't ende van mijn dagen:¹¹⁵⁷

 

Want dooden rusten stil, van allen last ontslagen.

 

Dewijl dit openbaer nu voorvalt, voeght het, zoon,¹¹⁵⁹

1160

Datge uwen vader helpt, en alle zijn geboôn

 

En wet, in haeren eisch, voltrekt, eer hy zich stoore.^1160-611161

Hyllus:

 

O vader, 'k vrees met u te twisten. spreek, ik hoore,

 

Bereit getrou uw' wil te volgen.

Herkules:

 

geefme uw hant.

Hyllus:

 

Hoe eischtge die dus streng?

Herkules:

 

ontzeghtge my dit pant,¹¹⁶⁴

1165

En geeftge daetlijk geen gehoor? hoe is 't gelegen?

Hyllus:

 

Daer is, daer is mijn hant. ik spreeke u geensins tegen.

Herkules:

 

Nu zweerme by het hooft van vader, godt Jupijn.

Hyllus:

 

Wat zal ik zweeren, en waerin gehoorzaem zijn?

Herkules:

 

Gy zultme zweeren in te volgen mijn begeeren.¹¹⁶⁹

Hyllus:

1170

Ik zweere u by Jupijn, die kennis draeght van 't zweeren.¹¹⁷⁰

Herkules:

 

Bedrieghtge my, zoo treff' de vaders vloek uw hooft.¹¹⁷¹

Hyllus:

 

Dat treftme niet. 'k bedriege u niet, zoo gy 't gelooft.¹¹⁷²

1153-55 ‘zij luidde dat op deze levende (d.i. aanwezige) dag van heden, voorgoed een eind zou komen aan mijn zwoegen’. Vondel vertaalt het onjuiste Lat.: ‘hoe ik tot deze dag in leven blijvende’ enz. (zonder zwichten is toev.).

1157 't: het orakel; mijn doot; denk daarbij: zoals nu blijkt.

1159 dewijl .... voorvalt: daar dit nu klaar en duidelijk in vervulling gaat.

1160-61 en alle ....; Vondel haalt hier twee zinnen door elkaar; Lat: ‘en niet wachten tot gij mijn toorn opwekt (zie stoore), neen, gij moet gewillig u richten naar die schoonste aller wetten, die gebiedt gehoorzaam te zijn aan zijn vader’.

1161 met u te twisten, naar het Lat.; het Gr. zegt: ‘hoewel de wijze waarop gij de zaak stelt, mij van vrees vervult, ik wil niet weigeren’.

1164 dus streng: zo uitdrukkelijk; dit pant: uw hand als waarborg.

1169 involgen: volgen.

1170 die .... zweeren: die getuige is bij de eed der mensen.

1171 Soph.: ‘Bid nu dat, zo gij deze eed verbreekt, onheil u moge treffen’.

1172 Soph.: ‘Geen onheil zal mij treffen, immers ik doe mijn eed eestand - nochtans ik bid!’ (Vondel heeft imprecare in vs. 1171 en imprecor in vs. 1172 voor vormen van een actief impreco aangezien).

[p. 603]

Herkules:

 

Gy weet waer Eta rijst, gewijt Jupijn ten prijze.

Hyllus:

 

Heel wel, en offerde daer dikwijl, naer 's lants wijze.^1173-74

Herkules:

1175

Gy zult mijn lichaem daer heendraegen, met uw hant

 

En hulp van vrienden, hier geroepen uit het lant,¹¹⁷⁶

 

Dan van veel lijkhout, uit het eiken bosch gehouwen,¹¹⁷⁷

 

En vet olijfhout my een' hoogen stapel bouwen.¹¹⁷⁸

 

Legh hier mijn lichaem op, getroost en onbelaên,¹¹⁷⁹

1180

En steek het lijkhout met de dootse lijktortse aen,¹¹⁸⁰

 

Doch zonder eenen traen te laeten, en te schreien,

 

Gelijk 't mijn 'zoon betaemt, of 'k zal u zonder beien¹¹⁸²

 

Opkomen, vloeken, om u waeren by den tast.¹¹⁸³

Hyllus:

 

Wat zeghtge, vader? och wat leghtge uw' zoon ten last?¹¹⁸⁴

Herkules:

1185

Het geenge schuldigh zijt: of weigert gy 't vermeten,¹¹⁸⁵

 

Zoo zijtge een anders zoon, niet waert mijn zoon te heeten.¹¹⁸⁶

Hyllus:

 

Och vader, 'k vraegh noch eens, wat eischtge met een woort,¹¹⁸⁷

 

Dat ikme smette met een' vuilen vadermoort?

Herkules:

 

Gy zult geen' vadermoort bedrijven onbescheiden,¹¹⁸⁹

1190

Maer in mijn lijden my een artseny bereiden.

Hyllus:

 

Hoe heel ik 't lichaem, zoo 't verbrande en ga tot niet?

1173-74 ten prijze en naer .... wijze zijn toevoegingen; in 1174 is ik aan te vullen uit de situatie.

1176 hier .... lant; Soph.: ‘welke gij wilt’ (nl. van de hier aanwezigen; vgl. vs. 1139).

1177 lijkhout: hout voor een brandstapel.

1178 vet olijfhout; vet is toevoeging, gesuggereerd door olea, olijfboom.

1179 getroost en onbelaên (virili animo): met vastberaden moed.

1180 met de dootse lijktortse (Lat.: face picea = met de pekkige toorts); Lat.: piceus is pekkig en zwart; dit laatste begrip heeft Vondel tot doots gebracht; Gr. echter: ‘(toorts) van pijnhout’.

1182 gelijk .... betaemt behoort in het oorspronkelijk niet bij zonder te schreien, maar bij een onmisbaar, door Vondel weggelaten: ‘voer mijn opdracht uit’. Daarna sluit de volgzin met of dan aan; zonder beien: onverwijld.

1183 Gr.: ‘ofschoon daar beneden zijnde zal ik overal met mijn aanval u bedreigen, vloekvervullend en verbitterd vijand voor altijd’; Vondels opkomen (uit de onderwereld) berust op een verkeerd begrepen; apud inferos existens: de vloek (= dreiging) spreekt Hercules nu reeds uit; deze zal in vervulling gaan, wanneer Hyllus zijn opdracht niet uitvoert. Daarom is Vondels zal vloeken (1184), van klassiek standpunt gezien, hier onjuist; by den tast, plastische toevoeging.

1184 ten last leggen: opdragen.

1185 vermeten: in vermetele overmoed.

1186 zijtge in overeenstemming met het Lat.; Gr. echter: ‘word’ (imperatief).

1187 'k vraegh, minder juiste toevoeging; immers de vraag is hier naar strekking een uitroep.

1189 Versta: Door mij te doden zult gij geen zinneloze vadermoord bedrijven, maar ....; onbescheiden: zonder oordeel des onderscheids.

[p. 604]

Herkules:

 

Bestel al 't ander werk, indienge u dit ontziet.¹¹⁹²

Hyllus:

 

Om 't lijk te draegen ik mijn dootplicht u niet weigere.¹¹⁹³

Herkules:

 

Ontzietge 't lijkhout ook te staplen, dat het steigere?¹¹⁹⁴

Hyllus:

1195

Behoudens dat ik 't met geen lijktorts steeke in brant:¹¹⁹⁵

 

In 't ander staenwe reede, en gaen u aen de hant.¹¹⁹⁶

Herkules:

 

Het is genoegh, mijn zoon. betoon den overleden

 

Dien kleenen dienst noch, na zoo veel gedienstigheden.^1197b-98

Hyllus:

 

Al waer 't een zwaerder last: ik volgh wat u behaeght.^1199a

Herkules:

1200

Gy kent de brave telgh van Eurytus, een maeght.¹²⁰⁰

Hyllus:

 

Meentge Iöle?

Herkules:

 

dat 's recht. 'k beveelze u voor mijn sterven.

 

Zoo gy godtvruchtigh zijt, en noode zoudt bederven,¹²⁰²

 

Dewijl u d'eet verbint aen vaders liefde en trou;¹²⁰³

 

Aenvaertze, na mijn doot, gewilligh tot uw vrou,¹²⁰⁴

1205

Op dat geen ander man haer, die aen mijne zye

 

Geslaepen heeft, dan gy alleen, omhelze en vrye.¹²⁰⁶

 

O zoon, bewaer deze echt, en luister naer mijn reên:¹²⁰⁷

 

Want gy stont vader in gewichtiger voorheen

 

Ten dienst: en weigertge in een kleener hem te hooren,

1210

Zoo zultge reukloos al uwe oude diensten smooren.¹²¹⁰

Hyllus:

 

Het voeght niet dat men een' op zijn verscheiden stoor.¹²¹¹

 

Maer zulk een streng gebodt klinktme al te hardt in 't oor.¹²¹²

1192 Versta: Verricht al de andere voorbereidende maatregelen en laat het aansteken van de brandstapel door een ander geschieden.

1193 lijk en doot zijn (ten onrechte) toegevoegd; Herc. te drágen wil zijn zoon niet weigeren.

1194 dat .... steigere, toevoeging.

1195 Soph.: ‘behoudens dat ik het hout (voor de brandstapel) met mijn hand niet wil aanraken’.

1196 aan de hant gaen: gehoorzamen.

1197b-98 doelt op 1201-07(-10).

1199a Al zou 't niet een kleine dienst (1198) zijn, maar een mij zwaar vallende taak.

1200 een maeght (Lat. virginem); Sophocles bedoelt hier: een ongehuwde jonge vrouw (vgl. vs. 1205).

1202 bederven: ten verderve gaan; noode .... bederven voegt Vondel toe met het oog op vs. 1171.

1203 verbint .... trou: verplicht tot trouwe liefde jegens uw vader.

1204 gewilligh: toegevend aan mijn wil.

1206 omhelze en vrye; Soph.: tot ‘vrouw neme’.

1207 bewaer deze echt: word haar een trouw echtgenoot.

1210 reukloos: lichtvaardig; smooren: waardeloos maken.

1211 storen: verstoord maken, tot gramschap drijven; Soph.: ‘.... op een die lijdend is, vergramd te worden’.

1212 Soph.: ‘maar zulk een gedachte - wie zou daarbij zich kunnen beheersen.’ Vondels streng gebodt is misplaatst: Hyllus geeft uiting aan zijn afschuw, nader gemotiveerd in vs. 1214-vlg.

[p. 605]

Herkules:

 

Gy spreekt, als ofge ontzeght te volgen mijn behaegen.

Hyllus:

 

Wat mensch ter weerelt zou haer lijden en verdraegen,

1215

Die vader broght om hals, en moeder holp van kant,

 

Ten waer een zinneloos, berooft van zijn verstant?¹²¹⁶

 

'k Wil liever sterven dan met een vervloekte leven.

Herkules:

 

Hy schijnt om vader, die vast zieltooght, niet te geven.

 

Doch zijt verzekert dat, volhardtge in dit geval,¹²¹⁹

1220

Uw vaders vloek uw hooft afgrijslijk treffen zal.

Hyllus:

 

Wee my. het schijntme dat gy raeskalt zonder reden.¹²²¹

Herkules:

 

Gy terghtme in mijnen slaep noch eens tot heftigheden.¹²²²

Hyllus:

 

Wat twijffelmoedigheit bestrijtme in dezen staet!

Herkules:

 

Acht gy 't onbillijk in te volgen vaders raet?^1223-24

Hyllus:

1225

O vader, zal ik uit uw' mont godtloosheit leeren?¹²²⁵

Herkules:

 

't Is geen godtloosheit in te volgen mijn begeeren.

Hyllus:

 

Is 't billijk 't geenge my dus streng ten laste leght?¹²²⁷

Herkules:

 

Laet goden tuigen van mijn billijkheit en recht.¹²²⁸

Hyllus:

 

'k Zal 't volgen, nademael de goden dit getuigen,

1230

En onder uw gebodt my zelven gaerne buigen.

 

Het kan niet quaet zijn, zoo ik vaders wil voltrek.^1229-31

1216 een zinneloos, gesubstantiveerd adjectief (Van Helten, § 106); berooft .... verstant; versta: die geen besef heeft van wat hij doet.

1219 volhardtge in dit geval: blijft ge bij uw houding in deze zaak.

1221 Vondel laat hier het essentiële door ziekte weg; zie de volgende aant.

1222 Soph.: ‘Door u, want gij verbreekt de lichte slaap van mijn lijden.’

1223-24 Vondel heeft de woordenstrijd niet begrepen. Gr.: ‘wee, hoe word ik aan alle zijden ingesloten door moeilijkheden’. Hercules antwoordt: ‘Alleen omdat gij weigert te luisteren naar uw vader.’

1225 Soph.: ‘Maar vader’ ....; leeren: leren doen.

1227 Gr.: ‘Zo eist gij dit dus van mij als een heilige plicht?’ ten laste leggen: opdragen.

1228 Versta: Daarvan zij de hemel mijn getuige.

1229-31 Onjuist; Gr.: ‘dan zal ik niet langer weigeren, maar het doèn, wat in wezen ùw daad is aan de Goden tonend. Door naar uw wil te handelen, vader, kan ik mij niet bezondigen’ (Hyllus schuift de verantwoordelijkheid op zijn vader).

[p. 606]

Herkules:

 

Dat is een braef besluit. nu hecht aen dit bestek¹²³²

 

Deze eene weldaet: breng mijn lichaem daetlijk buiten,¹²³³

 

Eer ik aen 't razen sla van pijnen, niet te stuiten.

1235

Valt aen: tast aen: heftme op. dit is mijn leste wensch,¹²³⁵

 

De rust van zwaericheên, het ende van den mensch.¹²³⁶

Hyllus:

 

O vader, zijt gerust: wy volgen uw begeeren.

 

Nu gy 't beveelt, zal ons geen zaek ter weerelt keeren.^1237-38

Herkules:

 

Vaert voort, eer ik verzwakt berooft wort van verstant.

1240

O harde ziel, met welk een' taeien ysren bant

 

En strik hangt gy gehecht aen 't lichaem. staek dit klaegen.^1239-41

Hyllus:

 

Nu wortge, al valt het zwaer, gedient naer uw behaegen.^{Vs. 1242}

Herkules:

 

O makkers, draeghtme heen. vergeeft mijn ongedult.¹²⁴³

 

Gy weet hoe my de goôn mishandlen, zonder schult

1245

Verlaeten in dien noot, en hoeze, die my toomen,¹²⁴⁵

 

En ik mijn vaders noem, mijn lijden vast zien koomen.^1243-461246

 

En noch ziet niemant wat hier na op volgen zal.¹²⁴⁷

 

Het tegenwoordige een te deerlijk ongeval

1232 besluit hier op te vatten als conclusio orationum (slotsom van de redetwist); bestek: plan.

1233 deze .... weldaet: nog deze goede daad; buiten; Soph.: ‘naar de brandstapel’.

1235 valt aen, ter vertaling van incumbite (operi); zo ook in de Vergiliusvert. Dl. VI, blz. 578, r. 466.

1236 van den mensch; Soph.: ‘van dezen mens’ (vgl. Koning Edipus, vs. 697 met aant).

1237-38 Soph.: ‘niets staat de vervulling van uw wens meer in de weg, immers met uw bevel dwingt gij ons vader’ (Hyllus fungeert dus louter als werktuig bij deze voor hem goddeloze daad; vgl. de aant. bij vs. 1229).

1239-41 Geheel onjuist. Gr.: ‘Op weg dan, eer mijn pijnen weer gaan woeden; (tot zichzelf) - o weerstandskracht daarbinnen (lett. “harde ziel”, zie V. vs. 1240), geef mij de stalen breidel die mij de lippen klemmen zal, dat ik geen kreet laat horen’.

Vs. 1242 behoort in Winsemius' vertaling aan Hercules; het luidt in het Latijn: ‘nu immers wordt mij welgevallig, wat in de grond der zaak allerjammerlijkst is’.

1243 Algemene opmerking: De overgeleverde Griekse tekst geeft de volgende verzen terecht aan Hyllus. Winsemius echter heeft alles op Hercules betrokken; het bovenschrift heeft hij bij vergissing Hyllus gelaten; dit heeft Vondel gecorrigeerd.
Vondel: mijn ongedult; met deze toevoeging tracht Vondel verband te scheppen met zijn voorstelling in vs. 1240-41 (zie ook aant. vs. 1245).

1245 die .... toomen; het Lat. heeft: ‘die mij verwekten’. Vondel zal misschien bedoelen: die mijn ziel aan mijn lichaam kluisterden (vgl. vs. 1241 Vondels voorstelling), die mij aan het vlees gebonden hebben.

1243-46 Gr. (Hyllus spreekt dus); ‘Heft hem nu op, gij makkers, en ach, schenkt mij wel zeer vergifffenis, dat ik in zulk een werk u ga betrekken; doch bedenkt dan ook, hoe groot de onverschilligheid der Goden is ten opzichte van wat hier geschiedt. De Goden, zij verwekken kroost, zij worden aangeroepen met de naam van “vader”, maar rustig zien zij neer op zo veel jammer.’ Dit algemeen gehouden verwijt is natuurlijk gericht tegen Zeus.

1246 vast zien koomen: aanzien zonder in te grijpen.

1247 en noch ....; het oorspronkelijk heeft hier een bedekte, maar voor de antieke toeschouwers, die de sage kenden, verstaanbare toespeling op de aanstaande hemelvaart en vergoddelijking van Hercules (zie Inhoudt, r. 65-vlg.), Gr. namelijk: ‘wat te wachten nog staat, dàt ontgaat aan onze blik’.

[p. 607]

 

Gedijt hun zelf ter schande, en bitterst valt het ende

1250

Hem, die beproeft wort van dees jammerlijke elende.^1248-50

Hyllus:

 

Bewaer zorghvuldigh 't hof van Herkules, ô maeght,¹²⁵¹

 

Die zoo veel lijken van doorluchte mannen zaeght,^1252-vlg.

 

En alle jammeren, te zwaer in 't wederstreven,

 

Waer van Jupijn alleen de schult wort toegeschreven.^{1239-541251-54}

EINDE.

1248-50 Gr.: ‘maar wat ìs op dit ogenblik: stof tot weeklacht brengt het ons (Hyllus), schande aan hen (de Goden), maar een kwelling zwaarder dan ooit mensen droegen, voor hem, die heel dit wicht van onheil torst’ (Hercules).

1251 bewaer .... Herkules; Soph. (Vulgaat): ‘En gij, gaat niet heen van het paleis’ ....; maeght (hier collectief): maagden van de rei.

1252-vlg. Onjuist. Gr.: ‘gij, die hier, jong als gij zijt, moest aanzien een zo ontzettend einde (nl. van Deianira) en velerlei verbijsterende beproevingen, en niets in dit al, dat niet Zeus is’; wort toegeschreven: vgl. Koning Edipus, Opdracht, r. 30-31 (Dl. VIII, blz. 855).

1239-54 De maat wisselt hier in het Grieks.

1251-54 De overgeleverde Gr. tekst geeft deze verzen aan de koorleidster, Winsemius naar een oude traditie aan Hyllus.